Morgunblaðið - 12.02.1999, Síða 30

30 FÖSTUDAGUR 12. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 12. FEBRÚAR 1999 31

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI:
RITSTJÓRAR:
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
EVRÓPUÞRÓUNIN
AÐILD ÍSLANDS að Evrópusambandinu hefur ekki
þótt nauðsynleg undanfarin ár, enda fullnægir aðild að
Evrópska efnahagssvæðinu þörfum íslenzks atvinnulífs og
óbreytt sjávarútvegsstefna ESB er ekki fýsilegur kostur
fyrir íslendinga. Þróunin í Evrópu er hins vegar hröð og
kann að hafa mikil áhrif á afstöðu íslands í næstu framtíð.
Nægir þar að nefna nýjan, sameiginlegan gjaldmiðil og
fyrirhugaða stækkun sambandsins.
Á viðskiptaþingi Verzlunarráðsins í fyrradag, sem fjall-
aði um alþjóðavæðingu atvinnulífsins, kom fram hjá for-
manninum, Kolbeini Kristinssyni, að skoðanakönnun ráðs-
ins um afstöðu landsmanna til ESB sýni, að 37,6% þeirra
vilji aðild, en 32,1% sé því andvígt. Ljóst sé hins vegar, að
meirihluti vilji að kannaðir verði möguleikar íslendinga á
inngöngu.
Hörður Sigurgestsson, forstjóri Eimskipafélags íslands,
fjallaði nokkuð um Evrópumálin í ræðu sinni. Hann sagði
m.a.: „Alþjóðavæðingin hófst hér á landi fyrir 15 árum og
við getum verið sátt við byrjunina. Það er mikilvægt að
loka okkur ekki inni í okkar hagkerfí og frekari nálgun við
Evrópu hlýtur að vera óumflýjanleg.“
í skýrslu um áhrif evrunnar á íslenzkt atvinnulíf, sem
unnin var fyrir ríkisstjórnina, kom fram, að heildaráhrif
hins nýja gjaldmiðils verði jákvæð miðað við núverandi að-
stæður og ekki sé bein þörf fyrir ísland að skipta á evrunni
og krónunni. Hins vegar breytist allar aðstæður verulega
muni Bretland, Danmörk og Svíþjóð gerast aðilar að sam-
eiginlegum gjaldmiðli Evrópusambandsn'kjanna. Margt
bendir nú til þess, að skemmri tími líði þar til þessi lönd
taki evruna upp heldur en talið hefur verið. Mikill þrýst-
ingur er í þá átt í atvinnu- og fjármálalífi þessara þjóða.
Nauðsynlegt er því fyrir stjórnvöld að fylgjast náið með
Evrópuþróuninni.
LENDINGARGJÖLD
LUXAIR
LUXAIR, sem hyggst hefja flug til Keflavíkurflugvallar
í lok marzmánaðar, hefur skrifað íslenzkum yfirvöldum
og sótt um niðurfellingu eða afslátt af lendingargjöldum.
Luxair hefur flug milli íslands og Lúxemborgar í kjölfar
þess að Flugleiðir hættu sínu áætlunarflugi 9. janúar sl.
eftir 43 ár.
Loftleiðir hófu áætlunarflugið árið 1956 og gátu boðið
lág fargjöld milli Bandaríkjanna og Evrópu með millilend-
ingu á Keflavíkurflugvelli. Þegar Loftleiðir sameinuðust
síðan Flugfélagi íslands og úr urðu Flugleiðir héldu þessi
samskipti áfram. Á erfiðleikaárum Flugleiða um 1980
ákvað félagið að fella niður flug yfir Norður-Atlantshaf til
Bandaríkjanna. Gripu þá stjórnvöld í báðum löndum inn í
til að tryggja áframhaldandi flug og felldu flugmálayfir-
völd í Lúxemborg niður lendingargjöld Flugleiða í þrjú ár.
Nú fer Luxair fram á sams konar fyrirgreiðslu og yfir-
völd í Lúxemborg veittu Flugleiðum á árum áður. Hins
vegar er ljóst, að hún var veitt á þeim tíma vegna þess, að
Lúxemborgarar höfðu hag af því, að Ameríkuflug Flug-
leiða héldi áfram og þeir hefðu ella misst af margvíslegum
tekjum. Varla er hægt að segja, að sömu rök eigi við um
flug Luxair til íslands nú.
VAXTARMÖGULEIKAR
KVIKMYNDAIÐNAÐAR
KVIKMYNDAGERÐ hefur verið vaxandi atvinnugrein
hér á landi og ljóst má vera að enn felst mikill vaxtar-
broddur í henni. Hugmyndir sem uppi eru um að veita er-
lendum kvikmyndaiðnaði svipaða fyrirgreiðslu og írar og
fleiri þjóðir hafa gert eru til dæmis afar áhugaverðar. Gera
má ráð fyrir að störfum tengdum þessum iðnaði myndi
fjölga töluvert ef til kæmi og að vaxtarmöguleikar hans
hérlendis myndu aukast.
Sjálfsagt er að greiða fyrir þessum fyrirætlunum en sagt
var frá því í blaðinu í gær að sótt hefði verið um 100 hekt-
ara land í Hafnarfirði undir kvikmyndaver ef til þess kæmi
að hinu erlenda kvikmyndafyrirtæki yrði veitt umbeðin
fyrirgreiðsla.
Einnig má ljóst vera að fyrirhugað sjónvarpsver á lóð
Ríkisútvarpsins við Efstaleiti getur haft mikil og jákvæð
áhrif á íslenskan kvikmyndaiðnað en þar er einnig ráðgert
að sækja á erlendan markað.
Bótaskylda
og kynferðis-
leg áreitni
Allt virðist stefna í að starfsmenn geti átt
bótarétt á hendur vinnuveitanda ef hann læt-
ur undir höfuð leggjast að stemma stigu við
kynferðislegri áreitni. Páll Þórhallsson
kynnti sér réttarframkvæmd hér á landi og
nýtt frumvarp félagsmálaráðherra.
UMRÆÐA um kynferðislega
áreitni sem þjóðfélagslegt
vandamál hefur á seinni ár-
um farið vaxandi. Einkum
hefur athyglin beinst að stöðu kvenna
á vinnustöðum, hversu útbreitt sé að
þær verði að þola kynferðislega
ágengni samstarfsmanna eða yfír-
manna og aðra niðurlægjandi hegðun
sem skerði sjálfsvirðingu þeirra og
hvernig eigi að bregðast við þessum
vanda. Þar sem hvað lengst hefur ver-
ið fjallað um vandamál af þessu tagi,
t.d. Bandaríkjunum, heyrast einnig
raddir um að of langt hafí verið geng-
ið. Heilbrigðu daðri hafi verið útrýmt
úr skólastofum og af vinnustöðum og
nefnt er sem dæmi um forræðishyggj-
una að ekki megi lengur hengja upp
myndir af hálfnöktu kvenfólki á vinnu-
stöðum ef konur séu í starfsliðinu.
Ef litið er á málið frá lagapólitískri
hlið þarfnast einkum tvennt skoðunar.
I fyrsta lagi hvað sé kynferðisleg
áreitni, hvers konar háttsemi eða
kringumstæður löggjafínn eigi að lýsa
á vanþóknun. I öðru lagi hvernig eigi
að fyrirbyggja og bregðast við kyn-
ferðislegri áreitni.
Hvað er kyiiferðisleg áreitni?
I lögum hafa lengi verið ákvæði til
þess fallin að bregðast við kynferðis-
legu atferli sem gengur skemmra en
nauðgun. Má nefna sem dæmi 209. gr.
almennra hegningarlaga þar sem lagt
er bann við lostugu athæfi sem særi
blygðunarsemi manna eða sé til opin-
bers hneykslis. Áiáð 1992 kom hugtak-
ið kynferðisleg áreitni fyrst fyrir í lög-
um. 1198. gr. almennra hegningarlaga
er kynferðisleg misneyting bönnuð að
viðlögðu allt að þriggja ára fangelsi.
„Önnur kynferðisleg áreitni varðar
fangelsi allt að 2 árum,“ segir þar.
Ekki er þó nánar útskýrt í lögunum
hvað í hugtakinu felist.
Sem dæmi um beitingu þessa ákvæð-
is má nefna dóm Héraðsdóms Norður-
lands eystra ft’á 21. febrúar 1996. Þai’
var karlmaður á þrítugsaldri dæmdur í
4 mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir
að hafa á vinnustað þar sem hann var
verkstjóri og á heimili sínu margsinnis
sýnt tveimur undirmönnum sínum kyn-
ferðislega áreitni. Hún fólst í að biðja
piltana, sem voru tæplega tvítugir, um
að kyssa sig og sýna sér kynfæri sín,
káfa á kynfærum og þjóhnöppum pilt-
anna og taka utan um þá.
I öðru máli hefði sjálfsagt einnig
komið til álita að ákæra fyrir brot á
198. gr. en var þó ekki gert heldur
ákært fyrir brot á 209. gr. I dómi Hér-
aðsdóms Vestfjarða frá 9. júní 1997 var
stjórnarformaður kaupfélags ákærður
fyrir að hafa tekið utan um kjötvinnslu-
konu, kysst hana á munninn, sleikt
hana og sett tunguna upp í hana. Dóm-
ara þótti ekki nægilega sannað að
ákærði hefði gert annað en að taka í
aðra hönd stúlkunni og kyssa hana á
varirnar. „Við mat á því hvort um
lostugt athæfí hafí verið að ræða af
hálfu ákærða ber að líta til þess, að
hann kyssti X á munninn á afviknum
stað, án þess að hún gæfi honum í skyn
með orðum eða látbragði, að hún vildi
kyssa hann eða vera kysst af honum.
Hefur ákærði enga skýringu gefið á því
af hverju hann fékk skyndilega þá hug-
dettu að kyssa sér mun yngri konu á
munninn, sem hann þekkti fremur lítið,
en ekkert í fyrri samskiptum þeirra gat
gefið honum tilefni til að ætla að hún
vildi stofna til nánari kynna inni í
geymsluhúsinu...“ Var ákærði sak-
felldur en ákvörðun refsingar frestað
skilorðsbundið.
Tvö mál hafa komið til kasta kæru-
nefndar jafnréttismála sem snúast um
kynferðislega áreitni. Ekki er hægt að
fullyrða að sömu sjónai’mið eigi við um
mat hennar á því hvað sé kynferðisleg
áreitni og hvort fyrrnefnd ákvæði
hegningarlaga eigi við. Fyrra málið
snerist einkum um hvort ríkisstofnun
hefði mátt segja konu upp starfí. Kon-
an hafði að eigin sögn átt í ástarsam-
bandi við samstarfsmann en eftir að
því lauk hefði hann ofsótt sig bæði á
vinnustað og utan. Efth’ því sem fram
kom varð andrúmsloftið á vinnustaðn-
um óþolandi vegna misklíðarinnai’ og
fór svo að konunni var sagt upp. Taldi
kærunefndin í áliti 5. febrúar 1993 að
stofnuninni hefði ekki tekist að sýna
fram á að aðrar ástæður en kynferði
lægju að baki uppsögn og hefði hún því
verið ólögmæt. Tók kærunefndin fram
að bæði hefðu átt sök á ástandinu á
vinnustaðnum og því kæmi ekki til
álita að um kynferðislega ái'eitni á
vinnustað hefði verið að ræða.
I áliti kærunefndarinnar frá 27. janú-
ar 1999 er hins vegar komist að því að
um kynferðislega áreitni hafi verið að
ræða þótt um kynferðissamband með
beggja „samþykki" hsifi verið að ræða.
Málavexth- voru þeir að A, sem er er-
lendur ríkisborgari, fékk rannsóknarað-
stöðu hjá stofnun hér á landi frá júní
1995 til maí 1996. E, forstöðumaður
stofnunarinnai’, fól starfsmanninum D
að aðstoða hana. Fljótlega efth’ komu
hennar til landsins tókst með þeim
leynilegt kynferðislegt samband. D hélt
því fram að um venjulegt ástarsamband
tveggja fullorðinna einstaklinga hefði
verið að ræða. A sagði hins vegar að sér
hefði fundist hún háð D um framgang
vísindastarfanna og alla fí-amtíð sína og
því látið til leiðast. Félagsleg einangi-un
hennar, stöðugai’ samvistir við D vegna
rannsóknarvinnu og sífelld áreitni hans
hefði leitt til svo þrúgandi og auðmýkj-
andi aðstæðna að andlegt og líkamlegt
þrek hennar hafí brostið. Rannsóknar-
starfí þeirra hafí seinkað og er hún hafí
reynt að slíta sambandinu, hafí hann
ekki sinnt leiðbeiningarhlutverki sínu
og í reynd unnið gegn því að rannsókn-
um þehra lyki eins og til stóð. Kvartaði
hún til yfírmanns stofnunai’innai’ í des-
ember 1995 án þess þó að úr málinu
væri leyst.
Skilgreining ESB
í áliti kærunefndarinnar er til
grundvallar skilgreining sem kemur
fram í tilmælum framkvæmdastjórnai’
Evrópusambandsins til aðildarríkja
þess frá 27. nóvember 1991 um vernd
sjálfsvirðingar kvenna og karla í starfí.
Kynferðisleg áreitni sé óvelkomin kyn-
bundin hegðun sem hafí áhrif á sjálfs-
vh’ðingu karla og kvenna í starfi. Taldi
nefndin að kynferð-
isleg áreitni hefði
átt sér stað. D hefði
blandað saman kyn-
ferðissambandi sínu
við A og leiðbeining-
arhlutverkinu.
Hefði hann beitt að-
stöðu sinni til að
halda áfram kyn-
ferðislegri háttsemi
sem var orðin óvel-
komin af hennar
hálfu.
Skilgreiningin
sem þarna er byggt
á vekur einkum
spurningar um
hvort rétt sé að
leggja hlutlægan
mælikvarða á kyn-
ferðislega áreitni,
þannig að undir
hana falli háttsemi
sem almennt talað
telst óforsvaranleg,
eða hvort beita eigi
huglægu mati,
þannig að máli
skipti hvernig sá
sem fyrir verður
upplifi framkomuna.
Félagsmálaráð-
herra lagði í vikunni
fram á Alþingi frumvai’p til endurskoð-
aðra jafnréttislaga. í 18. gr. þess er
kynferðisleg áreitni skilgreind sem
„kynferðisleg hegðun sem er ósann-
gjörn og/eða móðgandi og í óþökk þess
sem fyrir verður, hefur áhiTf á sjálfs-
virðingu þess eða þeirra sem fyi-ir
henni verða og er haldið áfram þrátt
fyrir að gefið sé skýrt í skyn að hegðun-
in sé óvelkomin. Kynferðisleg áreitni
getm- verið líkamleg, orðbundin eða
táknræn. Eitt tilvik getm’ talist kyn-
ferðisleg áreitni ef það er alvarlegt."
Segir í greinargerð með frumvarp-
inu að skilgreining þessi sé byggð á
fyrrnefndum tilmælum ESB og er
undirstrikað að megineinkenni kyn-
ferðislegrar áreitni sé að óvelkomin
kynferðisleg hegðun hafi átt sér stað
„að mati þess sem fyrir henni verður“
sem bendir fremur til að innleiða eigi
huglægan mælikvarða.
tírræði
Fyn’greind ákvæði hegningarlaga
veita nokki-a vernd gegn kynferðislegri
áreitni - sá sem fyrir henni verður á
þess kost að kæra tif lögreglu. Komi til
ákæru má gera kröfu um bætur fyrir
miska og fjárhagstjón ef því er að
skipta. Piltarnir sem urðu fýrir kyn-
ferðislegu áreiti yfirmanns síns fengu
t.d. hvor 125.000 kr. í miskabætur.
Ef áreitni á sér stað á vinnustað eða
í tengslum við vinnu getur viðkomandi
einnig leitað til kærunefndar jafnrétt-
ismála eins og dæmin sanna. Hún hef-
ur frjálsai’i hendur heldur en dómstól-
ar um þau viðmið sem lögð eru til
grundvallar. Eins er þar að finna sér-
þekkingu á því málefni sem hér um
ræðir. Þurfti kærunefndin reyndar að
skýra ákvæði jafnréttislaga nokkuð
rúmt til að finna þar heimild til að taka
á kæru þeiiri sem leyst var úr með
álitinu frá 27. janúar. I gildandi jafn-
réttislögum sem mai’ka nefndinni
starfssvið er nefnilega ekki að fínna
neitt ákvæði um kynferðislega áreitni.
í opinberri samantekt nefndarinnar á
áliti sfnu segir: „Tekið er fram að ís-
lenskar og erlendar kannanir sýni að
kynferðisleg áreitni hafi áhrif á and-
lega og líkamlega heilsu þolenda og
dragi úi’ starfsánægju og afköstum.
Hún dragi úr möguleikum þeirra á
vinnustað og margh’ þolendur gefíst
upp og segi starfi sínu lausu. Því verði
að telja að starfsmaður sem verði fyrir
kynferðislegri áreitni á vinnustað sæti
misrétti á vinnustaðnum sem eigi sér
beina skírskotun til kynferðis hans. St-
arfsmaður sem sýni fram á að hann sé
áreittur kynferðislega, eigi því kröfu
til að atvinnurekandi tryggi honum
vinnuaðstæður þar sem hann sé laus
undan slíkri áreitni. Bregðist atvinnu-
rekandi við með ófullnægjandi hætti,
verði að líta svo á að hann brjóti gegn
5. tl. 1. mgr. 6. gr. jafnréttislaga." Það
ákvæði bannar atvinnurekendum að
mismuna starfsfólki eftir kynferði m.a.
varðandi vinnuaðstæður og vinnuskil-
yrði.
Eftir þetta álit er ljóst að öll mál
sem varða afskiptaleysi eða ónóg við-
brögð atvinnurekanda vegna ásakana
um kynferðislega áreitni á vinnustaðn:
um má bera undir kærunefndina. í
þessu tiltekna máli töldust jafnrétt-
islög ekki hafa verið brotin. Helgaðist
það m.a. af því að E, forstöðumaður
stofnunarinnar, hafði ekki boðvald yfír
D, sem sakaður var um kynferðislega
áreitni heldur stjórn stofnunarinnar.
Hún fékk hins vegar ekki vitneskju um
málið fyiT en um síðir og eftir því sem
segir í álitinu kærði A sig ekki um að
stjórninni yrði tilkynnt um málið.
Það má spyrja hvort í þessu tilviki
séu ekki gerðar of miklar kröfur til
starfsmannsins að hann gangi úr
skugga um hvernig boðvaldi sé ná-
kvæmlega háttað hjá vinnuveitanda og
of litlar kröfur til forstöðumannsins,
þ.e. að þess skuli ekki krafist að hann
verði sér úti um umboð til að taka á
málinu eða vísi því til stjórnar. Hins
vegar verður að benda á að þama er
um sérstakar aðstæður að ræða og
varla verðm- almennt hægt að bera því
við að boðvaldsfyrirkomulag á vinnu-
stað girði fyrh’ ábyrgð vinnuveitandans.
Niðurstöður kærunefndarinnar eru i
álitsformi og því ekki bindandi þótt
ætla megi að þær hafi mikil áhrif. I
fnimvai’pi félagsmálaráðherra er
ákvæði sem gengur í sömu átt, þ.e. að
leggja vinnuveitanda ábyrgð á herðar,
og myndi það taka af skarið um réttar-
stöðuna. Þar segir í 1. mgr. 18. gr. að
atvinnurekendur og skólastjórnendur
skuli gera sérstakar ráðstafanfr til að
starfsfólk, nemar og skjólstæðingar
verði ekki fyrir kynferðislegri áreitni á
vinnustað eða í skólum. í hverju þess-
ar ráðstafanir eigi að felast segir í
greinargerð: ,,[A]ð lýst sé yfir að allir
starfsmenn eigi rétt á því að komið sé
fram við þá af virðingu. Jafnframt að
gefíð sé skýrt til kynna að kynferðis-
legri áreitni sé með öllu hafnað og
verði ekki liðin og að starfsmenn sem
verði fyrh’ slíkri framkomu hafi rétt til
að kæra viðkomandi háttsemi. Nauð-
synlegt er að stjórnendur taki ákveðið
á málum í samvinnu við starfsmenn
sína og hagsmunasamtök þeirra.“
Gætu vinnuveitendur orðið bóta-
skyldir gagnvart starfsmönnum vegna
aðgerðaleysis á þessu sviði verði frum-
varpið að lögum.
Forsenda sköpuð til að taka harðar á kynferðislegri áreitni
Míkíl réttarbót að
nýjum jafnréttislögum
SIGRÍÐUR Lillý Baldursdóttir,
skrifstofustjóri í félagsmálaráðu-
neytinu og formaður Kvenréttindafé-
lags íslands, segir að verði nýtt frum-
varp til breytinga á jafnréttislögum
lögfest á Alþingi verði ísland með
bestu lög í heimi hvað varðar ákvæði
um kynferðislega áreitni á vinnustöð-
um. I frumvarpinu er að fínna skil-
greiningu á kynferðislegri áreitni og
ábyrgð vinnuveitanda í slíkum málum
er skilgreind.
Frumvarpið var lagt fram á Alþingi
í þessari viku. í því er lögfest skil-
gi-eining Evrópusambandsins á kyn-
ferðislegri áreitni, þó með þeirri við-
bót að ekki þurfí nema eitt alvarlegt
atvik til að um sé að ræða kynferðis-
lega áreitni. I frumvarpinu er jafn-
framt kveðið á um að atvinnurekend-
ur og skólastjórnendur skuli gera
sérstakar ráðstafanir til að koma í
veg fyrir kynferðislega áreitni.
„Ef þetta verður að lögum tel ég að
við séum með bestu lög hvað þetta
varðar, ekki bara með tilliti til ís-
lenska lagaumhverfisins heldur jafn-
framt þó við berum okkur saman við
allan heiminn. Þessi skilgreining ligg-
ur þá algerlega ljós fyrir í lögunum
og ábyrgð vinnuveitenda og skóla-
stjórnenda er skilgreind. Þolendur
kynferðislegrar áreitni geta betur
sótt rétt sinn ef þetta verður að lög-
um,“ sagði Sigríður Lillý.
í Morgunblaðinu í gær er sagt frá
úrskurði kærunefndar jafnréttismála
í máli sem varðar kynferðislega
áreitni á vinnustað. Haft er eftir
Ragnari Aðalsteinssyni, lögmanni
konunnar sem kærði, að neikvæðai’
hliðar úrskurðarins séu að vinnuveit-
endum sé gefínn kostur á að skjóta
sér undan ábyrgð. Aðgerðarleysi
vinnuveitandans er þó talið ámælis-
vert, en hann brást ekki við kvörtun-
um konunnar. Sigríður Lillý kvaðst
telja að frumvarpið tæki á þessari
hlið málsins.
Bætir réttarstöðu þolanda
Á síðasta ári gaf Verzlunarmannafé-
lag Reykjavíkur í samvinnu við Félag
íslenskra stórkaupmanna út bækling
og veggspjald um kynferðislega
áreitni á vinnustað. Gylfí Dalmann Að-
alsteinsson hjá VR, sagði að tilgangur-
inn hefði verið að opna umræðu um
þessi mál. Hann sagði að á hverju ári
leituðu einstaklingar, sem hefðu orðið
fyrir kynferðislegri áreitni á vinnu-
stað, til félagsins, en þeir væru hins
vegai1 ekki mjög margir.
„Oftast er það þannig að félags-
menn leita til okkar þegar uppsögn
hefur átt sér stað. Það má því segja að
það sé ekki tekið á vandanum nægi-
lega snemma. Mér sýnist að þessi úr-
skurður kærunefndar jafnréttismála
sé að árétta að vinnuveitandanum beri
að bregðast strax við kvörtunum
starfsmanns. Þau mál sem hafa komið
til okkar eru oftar en ekki þannig vax-
in að þolandanum hefur verið sagt upp
störfum vegna áreitni frá yfirmanni.
Það er auðveldara að losa sig við und-
irmanninn en yfirmanninn. Það eru
einnig dæmi um að þolandinn segi upp
sjálfur vegna þess að aðstæður á
vinnustað eru óbærilegar. Vonandi
verður þessi úrskurður til þess að
vinnuveitendur taka fastai’ á þessu
vandamáli.
+
Hjá mörgum fyrirtækjum, einkum
stæiri fyrirtækjum, sem eru með
starfsmannamál í góðu lagi, eru til
reglur um hvernig á að taka á svona
málum. Sum fyrirtæki eru einnig með
það í sinni starfsmannastefnu að kyn-
ferðisleg áreitni verði ekki liðin á
vinnustaðnum,“ sagði Gylfi.
Mikið um kyn-
ferðislega áreitni
I könnun sem gerð var 1996 á kyn-
ferðislegri áreitni á vinnustöðum hér á
landi kom fram að 36% svarenda töldu
sig hafa orðið fyrir kynferðislegri
áreitni á vinnustað. Þetta er hærra
hlutfall en komið hefur út úr rann-
sóknum í Svíþjóð og Noregi. Kannanir
sem gerðar hafa verið í Evi’ópusam-
bandinu benda til þess að konur sem
verða fyrfr kynferðislegri áreitni á
vinnustað séu oftast á aldrinum 20-30
ára, ógiftar, barnlausai’ og hafa unnið
skamman tíma á viðkomandi vinnu-
stað. 2/3 kvennanna höfðu starfað á
vinnustaðnum skemur en í þrjú ár
þegar þær urðu fyrir kynferðislegi’i
áreitni. Útkoma íslensku könnunarinn-
ar var áþekk þessum niðurstöðum.
---------------—_—--*-
Af Islending’um
og tóbaki
Þótt réttinn til að reykja
megi vafalítið flokka und-
ir mannréttindi, segir
Sigurður Guðmundsson
landlæknir, eru það ekki
síður mannréttindi að
vera laus við hin beinu og
óbeinu áhrif reyks í nán-
asta umhverfí.
FYRIR nokkrum dögum barst
skrifstofu landlæknis bréf frá
börnum í 2. bekk P í Kársnes-
skóla í Kópavogi. Bréfið var
svohljóðandi: „Kæri landlæknir! Mér
er illa við reykingar. Ég var að spá í
hvort þú gætir gert mér greiða og sett
upp veggspjöld, sem stendur á með
rauðum stórum stöfum: EKKI
REYKJA í FE RMIN GARVEISL-
UM.“ Bréfið var undirritað af þeim Að-
alsteini, Birgi, Guðmundi, Jennýju,
Agnari, Hjördísi, Jóni Hauki, Sigrúnu
Ernu, Þóreyju, Pétri, Lilju Mörtu,
Þóri, Ásgeiri, Klöru, Sunnu, Petru
Kristínu, Bjarka og Unu. Bragð er að,
þá barnið fínnur.
Nánast sama dag eignuðust börnin í
2. bekk P bandamann í forseta Islands,
Ólafí Ragnari Grímssyni. í ræðu sem
hann flutti á ráðstefnu hjá Tannlækna-
félagi Islands vakti hann athygli á
ótrúlegu þolgæði landsmanna gagn-
vart tóbaksreykingum. Forsetinn
hvatti okkur og brýndi og vék réttilega
að þeim skelfilegu afleiðingum sem tó-
baksreykingar hafa fyrir heilsu og vel-
ferð manna. Því má bæta við að tó-
baksreykingar eru líklega helsta ein-
staka orsök ótímabærra sjúkdóma og
dauða á Vesturlöndum. Embætti for-
seta Islands hefm- í sívaxandi mæli
verið vettvangur umræðu um ýmis
málefni sem hæst ber meðal þjóðarinn-
ar hverju sinni. Er það vel og hefur að
flestra dómi aukið veg þessa virðuleg-
asta embættis þjóðarinnar, sem þó var
ærinn fyrir. Vissulega hafa sum þess-
ara málefna verið umdeild en skaðsemi
tóbaksreykinga er það ekki. Börnin í
Kársnesskóla og forsetinn hafa alveg
rétt fyrir sér hvort sem það er í ferm-
ingarveislu, barnaafmæli, skírnar-
veislu eða annars staðar að það er
óþolandi fyrir þá sem ekki reykja að
þurfa að anda að sér tóbaksreyk með
misljúfri ilman. Þó réttinn til að reykja
megi vafalítið flokka undir mannrétt-
indi eru það ekki síður mannréttindi að
vera laus við hin beinu og óbeinu áhrif
reyks í nánasta umhverfí.
Tóbaksvarnir á íslandi?
Eftir þessa ádrepu skólabarnanna
og forsetans er vert að huga að og rifja
upp hvernig við Islendingar höfum
staðið að tóbaksvörnum. Fjármunir til
tóbaksvarna hafa verið af fremur
skornum skammti, einungis um 0,7%
af söluverði tóbaks rennur til tóbaks-
varna. Tóbak mun seljast fyrir um
fímm milljarða árlega hér á landi en til
tóbaksvarna er varið rúmlega 30 millj-
ónum árlega. Tóbaksvarnanefnd og
Krabbameinsfélagið hafa þar verið í
fararbroddi og unnið mikið og aðdáun-
arvert starf á undanförnum áratugum.
Árangurinn af þessu starfi er enda
verulegur og ber að vekja athygli á
honum.
Heildarsala tóbaks á hvern fullorð-
inn íbúa landsins árið 1998 var sú
minnsta síðan 1951. Reykingar á ís-
landi hafa minnkað verulega á undan-
fórnum einum og hálfum áratug, árið
1985 reyktu um 40% landsmanna á
aldrinum 18-69 ára en árið 1998 var
þetta hlutfall komið niðm’ í 28% sam-
kvæmt könnunum sem Hagvangur
hefur gert fyrir Tóbaksvamanefnd.
Reykingar kvenna hafa minnkað held-
ur minna en karla enda höfðu þær ekki
úr eins háum söðli að detta. Undanfar-
in ár hefur hlutfall kai’la og kvenna
sem reykja verið nánast hið sama en
þegar litið er til sígarettureykinga ein-
göngu eru konur í nærfellt öllum ald-
urshópum þar miklir ofjarlar karla.
Þrátt fyrir að úr reykingum lands-
manna allra hafí stöðugt dregið að
undanförnu hefur þessi þróun ekki
verið jafn skýr meðal fólks undir tví-
tugu. Kannanir benda til þess að reyk-
ingar ungs fólks hafi ekki
minnkað heldur staðið í
stað síðustu ár.
Enn eigum við því
langt í land að sigrast á
þessum vanda. Öllum er
ljós alvai’a vaxandi fíkni-
efnanotkunar á Islandi og
skiptir miklu að við tök-
um á því vandamáli af
afli. Tóbaksreykingar eru
hins vegar mun alvarlegri
vandi og eru líklegri til að
valda ótímabærum sjúk-
dómum og dauða miklu
flefri íslendinga heldur
en fíkniefnaneyslan. í áð-
urnefndri ræðu tók forseti
Islands alþekkt dæmi er
hann lýsti alvöru þessa
máls og benti á að afleiðingum tó-
baksneyslu mætti líkja við að tvær far-
þegaþotur fullhlaðnar af Islendingum
færust á ári hverju.
íslenskar rannsóknir
Gott heilsufar er eitt en ekki eina
skilyrði lífshamingju. Enginn annar en
við sjálf getum borið ábyrgð á eigin
heilsu og má færa fyrir því rök að það
sé skylda okkar gagnvart okkur sjálf-
um, afkomendum okkar og umhverf-
inu að rísa undir þessari ábyrgð.
Margir þættir hafa áhrif á heilsufar og
ýmsir þeirra eru undir okkar stjórn,
þar á meðal hvort við reykjum eða
ekki. Skýr dæmi eru nú til, meðal ann-
ars úr rannsóknum hér á landi, að sú
ákvörðun að taka ábyrgð á heilsu okk-
ar er gagnleg. Til dæmis hefur tíðni og
dánartala úr kransæðasjúkdómum
hérlendis lækkað verulega undanfar-
inn áratug og er nú lægri en meðal
margi’a annarra vestrænna þjóða.
Þetta er samfara lækkun blóðfitu og
blóðþrýstings og fækkun þeirra sem
reykja á þessu tímabili. Fleiri íslensk-
ar rannsóknir hafa aukið skilning okk-
ar á vandamálum þeim sem af tó-
baksneyslu hljótast, veitt okkur inn-
sýn í aðstæðui’ þeirra sem reykja og
hjálpað okkur að leita leiða við með-
ferð tóbaksreykinga. Má þar nefna ný-
lega rannsókn Krabbameinsskrárinn-
ar og Hjartaverndar sem leiddi í ljós
að þeir sem reykja eru í 50-60% meiri
hættu á að fá krabbamein heldur en
þeir sem aldrei hafa reykt. í rann-
sókninni kom meðal annars fram að sí-
garettureykingar auka hættu á
lungnakrabbameini mefra meðal
kvenna en karla. Athyglisverðar rann-
sóknir Sigrúnar Aðalbjamardóttur
prófessors og samstarfsmanna hafa
veitt innsýn í áhrif foreldra og uppeld-
isaðferða þeirra. Börn foreldra sem
ala þau upp leiðandi með skýrum
mörkum, útskýringum og hlýju eru
mun síðui’ líkleg til að reykja en börn
foreldra sem eru afskiptalausir, eftir-
látfr eða mjög skipandi. Á sama hátt
voru 14 ára unglingar sem áttu for-
eldra eða vini sem reyktu þrisvar til
níu sinnum líklegri til að reykja en
aðrir. Að síðustu má nefna nýlega
rannsókn Þorsteins Blöndal læknis og
félaga í British Medical Journal um
gagnsemi nikótínnefúða og nikótín-
plástra við meðferð tóbaksfíknai’.
Þessar rannsóknir og miklu fleiri
færa okkur heim sanninn um það að
grundvöllur góðra forvama gegn
sjúkdómum byggir á aukinni þekk-
ingu. Forvarnir mótast því miður oft
af þeirri staðreynd að við erum að
kristna hina kristnu en finnum aldrei
heiðingjana. ísland er góður vett-
vangur fyrir rannsóknir af þessu tagi
sem ekki nýttust eingöngu okkur
sjálfum heldur hefðu alþjóðlega
skírskotun.
Hvað er þá til ráða?
Getum við sætt okkur við að rúm-
lega fjórði hver íslendingur reyki
enn? Svarið er augljóslega nei. Ymsar
leiðir hafa verið reyndar. Hér á landi
hefur verið reynt að skerða aðgengi
með því að hafa tóbaksvörur ekki eins
sýnilegar í verslunum og áður. Ald-
ursmörk eru sett við sölu tóbaks, sem
þó eru víða brotin. Tóbaksauglýsing-
ar eru bannaðar en bannið getur að
sjálfsögðu ekki náð til innflutts efnis,
tímarita, kvikmynda
o.s.frv. Verð á tóbaki er
haft hátt. Skorður eru
settar við reykingum á
vinnustöðum og víðar, þó
reyklaus veitingahús séu
vart til á íslandi. Mestu
máli hefur þó skipt end-
urtekin fræðsla bæði
meðal ungs fólks og til
alls þorra almennings.
Aðrar þjóðfr hafa
gengið mun lengra. Má
þar nefna Bandaríkja-
menn, sem ákváðu að slá
þar sem helst undan
sviði, það er á pyngju tó-
baksframleiðenda. Eins
og kunnugt er hafa tó-
baksfyrirtæki þar greitt
ýmsum ríkjum milljai'ða dala í skaða-
bætur vegna heilsumissis fólks af völd-
um framleiðsluvöru fyrirtækjanna.
Þessi aðferð kynni í fyrstu að vera -
íhugunarefni fyrir okkur íslendinga.
Fljótlega er þó ljóst að í þessu efni
yrði að draga okkur sjálf, það er ríkið,
fyrir dómstóla þar sem það hefur
einkarétt á innflutningi tóbaks til
landsins og tóbaksframleiðendui’ og
tóbaksinnfljfrjendur virðast þar ekki
bera beina ábyrgð. Þetta er dálítið
undarleg þversögn.
Af ýmsu öðru er að taka. Flestar
þær leiðir hafa þó verið famar að ein-
hverju leyti áður. Við þurfum að taka
höndum saman um að gera reykingar
ófínar og taka þar mið af óskum barn-
anna í Kársnesskóla. Getum við verð-
launað reyklausa efri bekki grunn-
skóla og reyklausa bekki framhalds-
skóla með tölvum, auka-skíðaferð eða
skólaballi? Slíkt myndi mælast vel fyr-
ir og tvímælalaust borga sig fyrir
þjóðarbúið.
Innflutningsbann á tóbaksvörum er
ólíklegt til árangurs en hins vegar er
ástæða til að íhuga enn minnkað að-
gengi. Við seljum áfengi á sérstökum
útsölustöðum, af hverju ekki tóbak?
Enn hærra verð getur verið gagnlegt
að vissu marki og mögulega það helsta
sem dregið gæti úr reykingafikti ung-
linga. Við getum líka sem þjóð tekið
höndum saman og úthýst reykingum
algerlega af almannafæri. Hreinsun
andrúmsloftsins á kaffihúsum og öðr-
um samkomustöðum er sennilega ár-
angursríkt vopn í baráttunni gegn
reykingum fólks í framhaldsskólum.
Eigi að setja algjörar skorður við
reykingum þar sem fólk kemur saman,
þar á meðal á öllum veitingastöðum,
verður að sjálfsögðu að koma til kasta
Alþingis. Ekki má hins vegar gleyma
að það eru ekki stjórnmálamenn einir
sem á þessu bera ábyrgð heldur við
öll.
Að síðustu hníga að því sterk rök,
meðal annars í ljósi áðurnefndra nið-
urstaðna Þorsteins Blöndal og félaga,
að hið opinbera taki þátt í kostnaði á
nikótínlyfjum rétt eins og lyf við ýms-
um öðrum alvarlegum vanda eru nið-
urgi’eidd. Er þar tekið undir með Þor-
steini og leiðarahöfundi Morgunblaðs-
ins nýlega.
Að lokum
Flestum finnst erfitt að hætta að
reykja og eiga þeir alla mína samúð.
Auðveldast er að byi’ja aldrei og í því
efni eiga orð þess ágæta Breta Glad-
stone vel við þar sem hann sagði að
gott fordæmi væri betra en þúsund
ræður (þar á meðal þessi sem hér er
birt). Ekkert af ofangreindum hug-
myndum til varna eru þó líklegar til
árangurs nema almannavilji sé fyrir .
þvi. Viðhorf til reykinga þarf að vera
skýi’t og ákveðið, ekki hvað síst varð-
andi reykingar á almannafæri. Að öðr-
um kosti tala heilbrigðisstarfsmenn og
stjórnvöld fyrir daufum eyrum og
lagasetning stjórnmálamanna verður
til lítils.
Iíöfundur er lundlæknir.
Sigurður
Guðmundsson