Morgunblaðið - 08.04.1999, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 8. APRÍL 1999 31
LISTIR
Að vakna upp af
vondum draumi
KVIKMYJVDIR
L a u g a r á s b f «
LIVING OUT LOUD
★★
Leikstjórn: Richard LaGravenese.
Handriti: R. LaGravenese, byggt á
tveimur smásögum eftir Anton
Tsékov. Aðalhlutverk: Holly Hunter,
Danny Devito, Queen Latifah og
Martin Donovan. New Line Cinema
1998.
JUDITH hefur verið gift forríka
hjartaskurðlækninum Bob í 16 ár
þegar hann yngir upp hjá sér.
Tómarúm skapast í tilveru hennar
sem hún reynir að fylla með ýmis-
legum hætti með misgóðum afleið-
ingum.
Petta er með furðulegri myndum
sem ég hef séð í langan tíma, án
þess að það hafí verið upphaflegur
tilgangur hennar. Fyrir hlé er
erfitt að átta sig á um hvað myndin
á að fjalla og hvert er verið að fara
með henni. Atriðin eru meira hvert
og eitt brandari út af fyrir sig frek-
ar en rökrétt framhald i frásögn.
Það er frekar furðulegt því LaGra-
venese er virtur handritshöfundur
í Hollywood og var útnefndur til
Tónleikar Tón-
listarskólans
í Reykjavík
KAMMERTÓNLEIKAR Tónlist-
arskólans í Reykjavík verða haldn-
ir fóstudaginn 9. apríl kl. 20.30 í
Bústaðakirkju.
A efnisskrá eru: Tríó op. 70 nr. 1
eftir L.v. Beethoven, Tríó eftir B.
Martinu, Kvartett op. 49 nr. 1 eftir
D. Sjostakovitsj, Sónata í D-dúr
eftir C.G. Scheidler, Píanókvartett
op. 87 eftir A. Dvorák og Strengja-
kvartett op. 77 nr. 1 eftir J. Ha-
ydn.
Aðgangur er ókeypis.
óskarsverðlauna fyrir „The Fisher
King“ á sínum tima.
Örvænting Judith, einmanaleiki
og viðbrögð hennar við ýmsum
uppákomum era býsna raunsönn
og má þar kannski þakka kvenlegu
innsæi Tsékovs. Hver veit? Öll
framvinda á djassbarnum er frek-
ar ótrúverðug og oft ekki nógu
grípandi. Það er skemmtileg hug-
mynd og falleg að láta mjög ólíkt
fólk mynda vinskap vegna ein-
manaleika, en einhvern veginn
virkar það ekki fullkomlega.
Holly Hunter og Danny DeVito
eru bæði skemmtilegir og viðkunn-
anlegir leikarar sem mynda býsna
gott par í þessari mynd. Ég
ímynda mér að ef þau hefðu verið
undir öruggari leikstjórn, en þetta
er fyrsta leikstjórnaverkefni
LaGravenese, hefðu þau geta gert
virkilega skemmtilega hluti sem
hefðu gefið persónunum og þar
með myndinni meiri dýpt og styrk.
Queen Latifah er ekki sérlega góð
leikkona en það hefði mátt fyrir-
gefa ef hún hefði sungið mjög vel.
Hún er ágæt í rappinu en djassinn
er henni greinilega ekki eiginlegur
og það kemur ekki vel út.
Styrkari leikstjóm og þéttari
klipping hefðu án efa lyft þessari
forvitnilegu mynd nokkuð hærra,
því hún virðist ekki fullunnin. Hún
er furðuleg og fær suma til að velt-
ast um af hlátri en ekki aðra.
Hildur Loftsdóttir
-----------------
Tónleikar
í Hveragerði
GUÐRÚN Birgisdóttir flautuleik-
ari og Peter Máté píanóleikari
halda tónleika í Hveragerðiskirkju
sunnudagskvöldið 11. apríl kl.
20.30. A efnisskrá þeirra eru sónöt-
ur eftir Prokifiev og Hindemith,
Ballaða eftir Martin og Ungversk
svíta eftir Bartok.
FRÁ ÆFINGU á Stjórnleysingi ferst af slysförum í Borgarleikhúsinu.
Stjórnleysingi
ferst af slysförum
í Borgarleikhúsinu
GAMANLEIKURINN Stjórn-
leysingi ferst af slysförum eftir
Dario Fo verður frumsýndur á
Stóra sviði Borgarleikhússins
15. apríl næstkomandi.
Verkið byggist á raunveru-
legum atburðum og beinir Fo,
sem hlotið hefur Nóbelsverð-
launin í bókmenntum, skeytum
sínum að réttarkerfinu og skop-
ast að lögreglu hinna spilltu
ráðamanna. Mörg verka Fos
hafa verið sýnd hér á landi við
miklar vinsældir.
Það var Halldóra Friðjóns-
dóttir sem þýddi verkið, leik-
stjóri er Hilmar Jónsson, um .
tónlistina sér Margrét Örnólfs-
dóttir, Finnur Arnar Arnarsson
um leikmynd, Stefanía Adolfs-
dóttir um búninga og Lárus
Björnsson um lýsingu.
Leikendur eru Ari Matthías-
son, Björn Ingi Hilmarsson,
Eggert Þorleifsson, Gísli Rúnar
Jónsson, Halldór Gylfason og
Halldóra Geirharðsdóttir.
Dagskrá
Listaklúbbsins
LISTAKLÚBBUR Leikhús-
kjallai-ans heldm- áfram starf-
semi sinni með fjölbreyttri dag-
skrá næstu mánudaga. Dagskrá
klúbbsins hefst alltaf kl. 20.30
en húsið er opnað kl. 19.30.
Dagskráin í apríl verður sem
hér segir:
12. apríl: Þar sem hjai-tað
slær. Astarsögur af hálendinu.
Dagskrá í umsjón Kolbrúnar
Halldórsdóttur.
19. apríl: Sjálfstætt fólk. Dag-
skrá í tengslum við sýningu
Þjóðleikhússins á Sjálfstæðu
fólki.
26. apríl: Vorhljómar. Tónlist-
arkvöld með Herði Torfasyni.
Sérstakir gestir hans verða Óm-
ar Diðriksson og Sigurður Guð-
finnsson.
BÆKUR
Fræðirit
GEFÐU MÉR VERÖLDINA AFTUR
eftir Eirík Guðmundsson. Bókmenntafræði-
stofnun Háskóla íslands 1998 - 207 bls.
FRANSKI fræðimaðurinn Michel
Foucault er einn áhrifamesti höfundur
fræða sem kennd eru við póststrúktúral-
isma, einkum á sviði bókmenntafræði og
sagnfræði. Verk hans eru umdeild og túlk-
anir á þeim frál'eitt einsleitar. Tilgátur
mannsins enda frumlegar og róttækar.
Hér á íslandi hefur áhrifa Foucault eink-
um gætt í verkum Matthíasar Viðars Sæ-
mundssonar, dósents við Háskóla Islands,
sem hefur skoðað hugmyndalíf íslenskra á
fyrri öldum á nýstárlegan og frjóan hátt
með aðferðum og söguskoðun sem m.a. er
hægt að rekja til sifjafræði og fornminja-
fræði Foucaults.
Þessar tvær aðferðir og einkum sú fyrr-
nefnda liggja til grundvallar fræðiriti Eiríks
Guðmundssonar, Gefðu mér veröldina aftur,
sem kom út í fyrra hjá Bókmenntafræði-
stofnun Háskóla íslands og er 55. hefti í rit-
röðinni Studia Islandica: íslensk fræði. Ritið
fjallar, eins og undirtitill þess segir, um
„sjálfsævisöguleg skrif Islendinga á átjándu
og nítjándu öld með hliðsjón af hugmyndum
Michels Foucault".
I bókinni gerir Eiríkur gi’ein fyrir hug-
myndum Foucaults um „sifjafræði sjálfsver-
unnar“ og „fornminjafræði þekkingarinnar"
og er fengur að þeirri umfjöllun fyrir ís-
lenskt fræðasamfélag. Þessar hugmyndir
nýtir Eiríkur síðan til að.skoða sjálfsævisög-
ur Jóns prófasts Steingrímssonar eldklerks,
Upplýsingamannanna Magnúsar Stephen-
sens, Sveins Pálssonar og Jóns Espólíns en
að auki (bréfa)skrif Fjölnismanna, þeirra
Tómasar Sæmundssonar, Brynjólfs Péturs-
sonar, Konráðs Gíslasonar og Jónasar Hall-
Aö breyta lífí
sínu í texta
grímssonar, en einnig dagbæk-
ur/dagbókarbrot Gísla Brynj-
úlfsonar. Fleiri koma við sögu
svo sem Jón Ólafsson Indíafari,
Matthías Jochumsson og Bene-
dikt Gröndal en tveir síðast-
nefndu stíga inn í tuttugustu
öldina.
Rannsókn EiiTks beinist aðal-
lega að viðhorfum til sjálfs og
heims og að því hvaða breyting-
ar túlkanir á sjálfsverunni tóku
að líkindum frá 18. til 20. aldar.
í þessum tilgangi beitir hann
sifjafræði Foucaults sem í raun
„grefur undan hugmyndum um
hið „sanna sjálf‘„ og sýnir
„sjálfsveruna sem sögulega
smíð“ (14).
Því má ekki gleyma að Foucault hafði
„pólitískt“ markmið að leiðarljósi í umfjöllun
sinni sem einkenndist af fagurfræðilegu við-
horfi til tilverunnar (169): Lífið er gert að
„listrænum efniviði“ og einstaklingurinn
öðlast frelsi með því að móta sitt sjálf sjálfur
„þrátt fyrir þau öfl sem reyna að móta okk-
ur“ (171). Könnun Eiríks hefst á Ævisögu
Jóns Steingrímssonar (1728-1791) sem eld-
klerkui' ritaði undir lok ævi sinnar. Eiríkur
sýnir fram á hvernig síra Jón notaði „sjálfs-
tækni kristinnar meinlætahyggju“ til að af-
neita sjálfum sér en jafnframt, og jafnvel
ósjálfrátt, til að túlka sjálfan sig og staðfesta
sjálfsveru sína. En sjálfstækni eru þær að-
ferðir sem menn hafa beitt í gegnum tíðina
til að „hafa áhrif á líkama sinn
og sjálf ‘ til að „umbreyta sjálf-
um sér“ (23).
Klerkur er sagður skilja sjálf-
an sig í gegnum „textann“; þ.e.
það tilbúna snið sem hann miðar
líf sitt og sjálf við. Síra Jón gerir,
segir Eiríkur, tOkall tO píslar-
vættis, í texta sínum, líkt og
Ágústínus kirkjufaðir öldum
fyrr. Sjálf hans er „söguleg
bygging, hkami hans afurð iðk-
ana sem rekja má gegnum tvö-
þúsund ára sögu“ (36). Þannig
reyni síra Jón að gera ævisögu
sína að tilvitnun í ritninguna þótt
hann komist hins vegar ekki hjá
því að staðfesta sjálfan sig sem
sögulegt og einstakt sjálf.
Þessi sjálfsskilningur síra Jóns er síðan
notaður sem nokkurs konar viðmiðun þegar
„yngri“ skrif eru skoðuð. Hjá Upplýsingar-
mönnum og þeim sem á eftir koma hættir
píslarvættissniðið að tryggja „aðgang að
æðri sannleika" (63) og „tungumálið kemur
upp á milli manns og heims“. Þannig reynist
það sjálf sem kemur (meir og meir) í ljós í
skrifum, eftir því sem fram líða stundir, æ
brotakenndara og litað megnri óvissu:
„Þrátt fyrir að menn finni sterkar til sín en
nokkru sinni fyrr á nítjándu öld er eins og
eitthvað vanti“ (170).
Það er í þessa tungumálafirringu sem tit-
illinn vísar en hann er hafður eftir Konráði
Gíslasyni í bréfi til Jónasar Hallgrímssonar:
Eiríkur
Guðmundsson
„Gefðu mér veröldina aptur, Jónas minn“
(115). Kannski felst í ákallinu þrá eftir
„raunverunni", handan (óekta) tungu-
máls/texta, og „beinni“ upplifun (en eitthvað
slíkt kann að hafa verið eitt af keppikeflum
Foucaults sjálfs, í skrifum og lífi).
Hvað sem því líður er Gefðu mér veröld-
ina aftur vel unnin og spennandi fræðibók.
Stundum brennur við að texti Eiríks dragi
helsti mikinn dám af textanum sem verið að
rýna í og á stöku stað hefði ef til vill mátt
þétta umfjöllunina en á heildina litið er bók-
in skemmtilega skrifuð og fræðunum beitt á
mai'kvissan hátt. Eiríkur er á svipuðum
slóðum og Matthías Viðar Sæmundsson hef-
ur verið í sínum rannsóknum en óhætt er að
fullyrða að bók hans varpi að mörgu leyti
nýju ljósi á sjálfsveruna og móþun hennar á
téðu tímabili í menningarsögu Islendinga og
þar með á sjálfshugmyndir í íslenskri sam-
tíð. Ekki kæmi á óvart að staðhæfíngar Ei-
ríks um sjálfsveni Upplýsingar- og Fjölnis-
manna hreyfðu við fræðimönnnum sem hafa
haldið sig á hefðbundnari miðum.
Athugunin á Ævisögu Jóns Steingríms-
sonar telst ein sér til tíðinda en þar er á
ferðinni löngu tímabær rannsókn á einu
helsta bókmenntaverki fyrri alda. Hún hefði
jafnvel mátt vera ítarlegri en síra Jón er að
visu „nálægur" í umfjöllunina um hina sem
eins konar útgangspunktur og frumdrög að
sjálfi. Hefði ekki líka verið gráupplagt, í ljósi
reynslu eldklerks af „yfii*völdum“, að skoða
jafnframt sjálfstækninni hugmyndir Fouc-
aults um valdið og samkrull þess og sjálfs-
venmnar við myndun hvors tveggja?
Gefðu mér veröldina aftur vekur, eins og
allar góðar fræðibækur, upp ótal spurning-
ar. Hvort sem menn eru að öllu leyti sam-
mála niðurstöðum hennar eða ekki hlýtur
hún að hvetja til frekari rannsókna á þessu
tímabili í sögu þjóðarinnar sem ef til vill
mætti kenna við árdaga íslensks nú-
tíma(sjálfs).
Geir Svansson