Morgunblaðið - 08.04.1999, Blaðsíða 42

42 FIMMTUDAGUR 8. APRÍL 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Vanhugsað-
ur hernaður
Loftárásirnar í Júgóslavíu eru ólíklegar til
að ná tilœtluðum árangri og stefna fram-
tíð Atlantshajsbandalagsins í hœttu.
~ S
Ur því sem komið er
sýnist um fátt annað
að ræða en halda
áfram að dengja
sprengjum yfir
Belgi'ad og undirbúa landhemað.
Aðeins með því að sýna fulla
hörku gæti Atlantshafsbandalag-
inu tekist að bjarga sér út úr
þeim ógöngum sem ráðvilltir leið-
togar þess hafa stefnt því í. En
hætt er við að niðurstaðan verði
allt önnur - einhvers konar mála-
miðlun sem skilur slátrarana í
Belgrad eftir sem sigurvegara en
Atlantshafsbandalagið í sái'um á
50 ára afmæli sínu. Ef að líkum
lætur munu Bandaríkjamenn ekki
treysta sér í landhemað gegn
Serbum. Clinton man glöggt
hrakfarirnar í Sómalíu og A1 Gore
mun leggjast gegn því af fullu afli
að bandarískt
VIÐHORF
Eftir Jakob F.
Ásgeirsson
herlið ráðist inn
í Júgóslavíu,
því sá hemaður
myndi dragast
á langinn og á
næsta ári era forsetakosningar í
Bandaríkjunum.
Það er ljóst að leiðtogar Atl-
antshafsbandalagsins hafa stór-
lega ofmetið áhrifamátt loft-
árásannna. Loftárásirnar vora
hafhar í trausti þess að yfírburðir
í vopnaeign nægðu til sigurs.
Lexían frá Víetnam var gleymd.
Þrátt fyrir hemaðarlega yfírburði
sína hefur Atlantshafsbandalagið
ekki haft neina stjóm á fram-
vindu mála, heldur smám saman
sogast inn í síharðnandi átök sem
ekki sér fyrir endann á.
Yfírlýst markmið var að stöðva
ofbeldisverk Serba í Kosovo, en
hemaðaraðgerðir fyrstu dagana
sýnast fyrst og fremst hafa miðað
að því að tryggja að flugher Atl-
antshafsbandalagsins yrði fyrir
sem minnstu mannfalli! Meðan
hersveitir Serba gengu hvað
harðast fram í því að flæma Al-
bani út úr Kosovo var Atlants-
hafsbandalagið upptekið af því að
eyðileggja loftvarnarstöðvar
Serba. Orvænting greip um sig í
Hvíta húsinu þegar þrír banda-
rískir hermenn voru fangaðir. I
sjö klukkustundir máttu yfirmenn
hemaðaraðgerðanna ekki um
annað hugsa en hvort tækist að
bjarga einum bandarískum flug-
manni sem Serbar höfðu skotið
niður. Slík ofurviðkvæmni fyrir
mannfalli er ekki líkleg til árang-
urs í styrjöld við grimmdarseggi.
Leiðtogar Atlantshafsbanda-
lagsins hafa viðurkennt að at-
burðarás undanfarna daga hafí
komið þeim í opna skjöldu. Hvers
vegna? Komið hefur fram að
bandaríska leyniþjónustan, CIA,
varaði starfsmenn Hvíta hússins
við því að svona kynni að fara.
Háttsettir herforingjar í Banda-
ríkjaher vöraðu Clinton jafnframt
við því að óvíst væri að markmið
hans næðust með lofthernaði, auk
þess sem veðrið myndi að öllum
líkindum setja strik í reikninginn.
En Clinton kaus áð hafa þessi
varnaðarorð að engu. Hann taldi
það siðferðilega skyldu sína að
stöðva hroðaverk Serba áður en
þau kæmust á Bosníu-stigið, eins
og komist var að orði.
Ekki er sjálfgefið að gott eitt
hljótist af því að vinna góðverk -
eins og við höfum nú fyrir augun-
um í Kosovo. Loftárásimar sem
áttu að bjarga Kosovo-Albönum
hafa stórkostlega aukið vandræði
þeirra og kallað yfir þá ómældar
hörmungar, auk þess sem al-
þjóðasamfélagið þarf nú að glíma
við illleysanlegt flóttamanna-
vandamál í Evrópu og enn meiri
óróa á Balkanskaga.
En hvað átti til bragðs að
taka? Attu Vesturlönd að horfa
aðgerðarlaus á hroðaverk Serba?
Nei, en þau áttu ekki að grípa til
vopna fyrst reynslan kenndi að
það bæri ekki tilætlaðan árangur
og gæti jafnvel gert illt verra,
fyrst ekki var meiningin að láta
kné fylgja kviði. I flestum tilvik-
um á alþjóðasamfélagið fárra
kosta völ gagnvart harðstjórum
sem láta við það sitja að pína eig-
in landsmenn. Það var því ekki
um annað að ræða en herða efna-
hagsþvinganirnar gegn stjórninni
í Belgrad og reyna að einangra
hana á alþjóðavettvangi, auk þess
sem halda átti alþjóðleg réttar-
höld yfir Milosevic og hans hyski
fyrir glæpi gegn mannkyni. Meira
var því miður ekki unnt að gera
fyrst Serbar frömdu ofbeldisverk
sín innan eigin landamæra. Allt
öðru máli hefði gegnt ef Milosevic
hefði ógnað nágrannaríkjum sín-
um.
Það er alkunna að auðveldara
er að hefja stríð en að ljúka þeim.
Ef að líkum lætur munu leiðtogar
Atlantshafsbandalagsins því grípa
fyrsta raunhæfa tækifærið sem
gefst tO að semja við Milosevic.
Þá verður gangurinn væntanlega
sá að Primakov, vinur Saddams,
hefur forgöngu um samningavið-
ræður við sinn gamla bróður í
kommúnismanum, Slobodan.
Kosovo verður skipt á þann veg
að í hlut Serba fellur sá partur
sem þeim er sögulega og efna-
hagslega mikilvægur, en restin
látin Kosovo-Albönum eftir.
Milocevic mun þar með hafa feng-
ið það sem hann ætlaði sér. Eftir
standa leiðtogar Vesturlanda með
það erfiða verk fyrir höndum að
reyna að skapa hinum marg-
hrjáðu Albönum eðlilegt líf í um-
hverfi sem býður ekki upp á
mikla möguleika, auk þess sem
þeir sitja uppi með tugþúsundir
albanskra flóttamanna í löndum
sínum.
Mestu varðar þó að trúverðug-
leiki Atlantshafsbandalagsins
verður ekki samur. Harðstjórarn-
ir munu ekki óttast NATO tiltak-
anlega framar. Þeir vita að lýð-
ræðisþjóðirnar munu ekki
treysta sér út í alvöru hernað, að
hótanir þeirra eru orðin tóm. Og
Atlantshafsbandalagið sjálft veit
ekki lengur gjörla hvert hlutverk
þess er. Það er ekki lengur ein-
vörðungu vamarbandalag - en
hvers konar bandalag er það orð-
ið? Er það ætlan leiðtoga Atl-
antshafsbandalagsins að gera
NATO að einhvers konar lög-
reglu sem á að stilla til friðar í
innanlandsátökum ríkja sem
standa utan bandalagsins (en án
þess að sýna fullan mátt sinn)?
Engum dettur í hug að NATO
geti verið sjálfu sér samkvæmt í
því að taka í lurginn á harðstjór-
um og því munu væntanlega
hreinar geðþóttaákvarðanir
stjómmálamanna (sem eru upp-
teknir af skoðanakönnunum) ráða
því hvenær látið verður til skarar
skríða. Nauðsynlegt er að efna til
sem víðtækastra umræðna um
framtíðarhlutverk Atlantshafs-
bandalagsins í aðildarríkjum
þess, því núverandi leiðtogar
bandalagsins, kenndir við hina
óljósu miðju, hafa sýnt í verki að
þeim er ekki treystandi til að
móta framtíð þess.
Eilíf sjáif-
stæðisbarátta
GLOGGAR konur
og menn hafa tekið
eftir að tveir áfanga-
sigrar urðu í hinni ei-
lífu sjálfstæðisbaráttu
Islendinga nýverið. í
fyrsta lagi ákvað ríkis-
stjórnin 23. febrúar sl.
að skrifa ekki undir
svokallaða Kyotobók-
un (um „gróðurhúsaá-
hrif‘). í öðru lagi
ákvað Alþingi 10. mars
sl. að hvalveiðar gætu
hafist á ný. Það sem er
eftirtektarvert er að
íslendingar standa í
báðum tilfellum einir á
alþjóðavettvangi að
þessum ákvörðunum, í andstöðu
við fjöldann. íslendingar eru eina
þjóðin í samtökum þróaðra ríkja
(OECD) sem skrifa ekki undir
Kyotobókunina nú. Islendingar
gengu einmana úr Alþjóða hval-
veiðiráðinu og ákveða nú að hefja
hvalveiðar þrátt fyrir hótanir.
Röksemdir Islendinga eru eins og
áður þær að um grundvallar at-
vinnuhagsmuni landslýðs sé að
ræða. Abyrgir vísindamenn hafa
fyrir löngu kveðið upp úr með að
hvalastofnar þoli veiði. Fiskiðnað-
ur þjóðarinnar, undirstaða þjóðar-
búsins, er í samkeppni við fiskætur
hafsins. Alþingi hefur góðan mál-
stað að leyfa hvalveiðar að nýju.
Kyotobókunin
ónothæf hér
Kyotobókunin um takmörkun á
útblæstri kolsýrings mundi setja
hömlur á nýtingu íslenskra orku-
linda til atvinnusköpunar. Fram-
tíðár orkufrekur iðnaður hérlendis
mun senda frá sér kolsýring, en þó
aðeins brot af því sem yrði annars
staðar þar sem kol og gas yrðu
notuð til orkuframleiðslunnar, hér
yrði notuð fallvatnsorka eða jarð-
gufuorka. Og það sem hefur enn
meiri áhrif er að sú léttmálma-
framleiðsla, sem hugmyndin er að
byggja upp hér, minnkar bensín-
notkun og kolsýringsútblástur bíla
mun meira en sem svarar út-
blæstrinum við framleiðslu létt-
málmanna hér (athugið að kolsýr-
ingur er líka kallaður koltvísýring-
ur, kolildi eða koldíoxíð, sem er
ekki það sama og hinn eitraði en
skammlífi koleinsýringur,
kolmónoxíð).
Rifist um
atvinnuuppbyggingu
Menn verða seint sammála um
hvernig á að standa að uppbygg-
ingu orkuiðnaðar í landinu. Sum-
um finnst að verið sé að bjóða
hingað risafyrirtækjum til að
græða og spilla landinu með fyrir-
hleðslum, öðrum finnst stóriðja
vera sáluhjálparatriði. En eftir
stendur að orkulindirnar eru einu
stóru ónýttu náttúruauðlindir Is-
lands. Þær verða nýttar fyrr eða
síðar, ef Islendingar hafa ekki
sjálfir djörfung til þess að nýta
þær til atvinnusköpunar þá verða
þær nýttar af öðram mönnum
(sem koma sjáifsagt á gullkálfmum
í einhverri framtíðar kreppunni,
það er aldrei að vita nema þeir taki
orkuna bara með sér til baka á
gullkálfínum til Evrópu, leiði hana
burtu með sæstreng þannig að
engin atvinna skapist á Islandi!).
Það sem byggt hefur verið upp nú
þegar af orkufrekum iðnaði hér-
lendis hefur orðið landinu til mikils
hagsældar- og menningarauka,
jafnvel þó að íslendingar séu ekki
stórir eignaraðilar að verksmiðj-
unum ennþá. En það atriði getur
breyst hægt og hægt, möguleiki er
að standa þannig að framtíðar
orkuiðnaðarfyrirtækjum að Is-
lendingar eigi hlut óg
hirði giúða af þeim.
Ábyrg afstaða
Ríkisstjórn Islands
hefur með rögg tekið
ábyrga afstöðu um
Kyotobókunina. Eins
og kom fram í yfirlýs-
ingum frá henni er
órökrétt að skrifa
undir Kyotobókunina
við núverandi aðstæð-
ur, viðsemjendur okk-
ar um uppbyggingu
orkuiðnaðar mundu
missa tiltrú á okkur
og við gætum ekki
stáðið við bókunina.
Bent var á smæð þjóðarinnar og
mikil áhrif af einstökum verkefn-
um þess vegna, einnig á samanlagt
jákvæð áhrif sem nýting endurnýj-
anlegrar orku íslands hefur á kol-
sýringsútblásturinn. Það sem vek-
ur mesta athygli í þessu sambandi
er, að þegar öll kurl eru komin til
Umhverfismál
Það sem er eftirtektar-
------------7------------
vert er að Islendingar
standa í báðum tilfell-
um einir á alþjóðavett-
vangi að þessum
ákvörðunum, segir
Friðrik Daníelsson, í
andstöðu við fjöldann.
grafar er ríkisstjórn íslands í
raun, með því að skrifa ekki undir
Kyotobókunina, að stuðla að minni
kolsýringslosun en hún hefði gert
með því að skrifa undir bókunina!
Af þessu sést hve vanhugsuð og
illa forsenduð Kyotobókunin er
hvað Island varðar.
Engin hnatthitun?
En lítum aðeins lengra fram í
tímann. Það sem ríkisstjórn Is-
lands sagði ekki, en þolir vel að
koma fram hér, er að Kyotóbókun-
in og kenningin um hin illu „gróð-
urhúsaáhrif af mannavöldum", eru
byggð á hrakspám og standa á vís-
indalegum brauðfótum. Til dæmis
sagði Rannsóknaráð Bandai'íkj-
anna (NRC) nýlega að menn vissu
ekki hvað væri að gerast með veð-
urfarið og að hitamælingunum
væri ábótavant. Framleiðsla
manna á gróðurhúsalofttegundum
er hverfandi lítil miðað við fram-
leiðslu jarðarinnar sjálfrar, ábyrg-
ir vísindamenn geta ekki sagt með
neinni vissu hvað veldur mestu um
sveiflurnar á kolsýiingsstyrknum í
lofthjúpnum, þar getur verið um
að ræða mjög flókið samband
áhrifaþátta. Menn vita ekki einu
Friðrik
Daníelsson
sinni hvort gæti valdið, meiri kol-
sýringur hærri hita eða hærri hiti
meiri kolsýring!
Gróðurhúsaáhrif
jákvæð?
Það gæti verið að meiri kolsýr-
ingur í lofthjúp jarðar og möguleg
framtíðar gróðurhúsaáhrif gætu
haft jákvæð áhrif á líf jarðarbúa
almennt, sérstaklega^ á marka-
svæðum eins og á Islandi. Það
gæti líka verið að Litla ísöldin,
sem hófst um það leyti sem Vín-
land týndist og skömmu áður en
Grænland fór í eyði, væri við lýði
ennþá ef ekki hefði komið til auk-
inn kolsýringur í loftinu (ein af fá-
um vörnum manna við næstu ísöld
gæti orðið að reyna að auka kol-
sýringinn í lofthjúpnum). Upp-
skeran eykst með auknum kolsýr-
ingsstyrk í loftinu, rannsóknir
sýna að hann ræður miklu um
vaxtarhraða gróðurs jarðar, oft
meira heldur en viss næringarefni
í jarðvegi (sjá til dæmis Nadelhof-
fer, K.J. et al, Nature, 11.3. 99.
Þróun árstíðasveiflna í kolsýrings-
styrk lofthjúpsins, sjá til dæmis
mælingarnar frá Hawai, NCAR,
gefa vísbendingar um fylgni kol-
sýringsupptöku lífhjúps jarðar við
kolsýringsstyrk lofthjúpsins).
Hræða á brauðfótum
Vísindamenn vita ekki nákvæm-
lega hvernig gróðurhúsaloftteg-
undir eða lofthjúpur jarðar hegða
sér. Menn hafa haldið að ís-
borkjarnar frá Grænlandi og sér-
staklega frá Suðurskautslandinu
gefi nákvæmar upplýsingar um
sögu lofthjúpsins. En svo er ekki,
sveiflur sem vara nokkrar aldir
(eins og til dæmis sú gæti verið
sem er nú) sjást illa í kjömunum
vegna hægrar lokunar íssins. Vís-
indamennimir sem klöktu út gróð-
urhúsakenningunni á síðasta ára-
tug eru margir búnir að draga í
land. Kenningin er orðin hræða á
brauðfótum (gömlu fuglahræðurn-
ar stóðu á spýtum!).
Ríkisstjórn með kjark
Það er ekki í fyrsta skipti nú sem
Islendingar þurfa að standa einir,
greiða einir atkvæði gegn alþjóðleg-
um upphlaupum og vanhugsuðum
skipulagstillögum. Á hafréttarráð-
stefnunni í Genf, 26. aprfl 1960,
greiddu íslendingar, einir þróaðra
vestrænna þjóða, atkvæði á móti til-
lögu frá gömlu iðnaðarþjóðunum um
að takmarka framtíðar fiskveiði-
landhelgi við 6 mílur og aðrar 6 eftir
10 ár. Tillagan var felld með eins at-
kvæðis mun. Það sem gerði
gæfumuninn fyrir íslendinga 26.
aprfl 1960, eins og nú, 23. febrúar og
10. mars 1999, var að ísland er (enn-
þá) sjálfstætt ríki og við eigum Al-
þingi og ríkisstjórn með kjark og
dug til að til að standa vörð um
grunnhagsmuni landsmanna.
Höfundur er efnaverkfræðingur.