Morgunblaðið - 22.05.1999, Page 11

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 22. MAÍ 1999 11
FRÉTTIR
„Þriðja leiðin er kjarni
hinnar pólitísku umræðu“
Einn af hugmyndasmiðum þriðju leiðar-
innar trúir á nýjar lausnir fyrir nýja tíma,
eins og Sigrun Davíðsdóttir heyrði er
hún ræddi við hann í gær.
Morgunblaðið/Ásdís
„ÞAÐ er feikilega erfitt að breyta velferðarkerfinu," segir Anthony
Giddens, „því það hefur skapað hagsmunahðpa, sem vinna ötullega
gegn öllum breytingum.11
Kjarni þriðju leiðarinnar
að mati Anthony Giddens
1. Endurskipulagning stjórnkerfisins. Spurningin er
ekki minna eða meira kerfi, heldur virkt, kröftugt kerfi.
2. Endurskipulagning hins borgaralega þjóðfélags. Efla
þarf þau svið samfélagsins, sem liggja utan efnahagslífsins
og stjórnkerfisins.
3. Endurskipulagning hagkerfísins. Áhersla á blandað
kerfí, en ekki út frá gömlum skilgreiningum eignarhalds,
heldur út frá lagasetningu.
4. Endurskipulag velferðarkerfisins. Skipulag um-
hyggju, ekki fyrirhyggju.
5. Vistfræðilegar endurbætur og nýskipan. Það er ekki
rétt að vistfræðihyggja og hagvöxtur útiloki hvort annað.
6. Umbreyting hins hnattræna kerfis. í alþjóðavæddum
heimi verður að bregðast við hnattrænt, ekki aðeins stað-
bundið.
HANN kemur fram af breskri yfir-
vegaðri ró og talar eins og hinn
þjálfaði háskólamaður, sem hann
er. En það er kannski tímanna
tákn að það er ekki lengur hægt að
þekkja í sundur háskólamenn og
fjármálamenn á fötunum einum
saman. Anthony Giddens er í vel
sniðnum jakkafótum, ekki í snjáð-
um tweedjakka eins og gjaman
hefur einkennt breska háskóla-
menn.
Giddens var prófessor í félags-
fræði í Cambridge, en 1997 varð
hann rektor London School of
Economics. Og sem slíkur kom
hann til íslands í boði LSE-félags-
ins, fyrrum nemenda skólans, en
það heldur nú upp á 15 ára afmæli.
Hann hefur löngu skipað sér á
bekk með þekktustu félagsvísinda-
mönnum samtímans, skrifað um 30
bækur sem þýddar hafa verið á yf-
ir 20 tungumál.
Undanfarin ár hafa hugmyndir
hans orðið hluti af þeirri endumýj-
un lífdaga, sem jafnaðarmenn víða
um heim hafa leitað eftir. Þær hef-
ur hann reifað í bók sinm, „The
Third Way“, Þriðja leiðin. „Eg held
mig við hugtakið þriðju leiðina, því
það hefur fest í sessi, þótt það hafi
verið notað fyrr.“
Fyrirmynd jafnaðarmanna um
allan heim er endumýjun breska
Verkamannaflokksins, sem Gidd-
ens hefur átt ríkan þátt í að hug-
myndavæða. í lok maí tekur hann
þátt í umræðum stjómmálamanna
og fræðimanna, sem Hillary Clint-
on mun stýra.
Þriðja leiðin viðbrögð við
breyttum heimi
„Eg starfa náið með bresku
stjóminni og styð viðleitni hennar,
en ég er ekki stjórnmálamaður,"
segir Giddens. Það vekur þá spum-
ingu hvaða augum hann líti hlut-
verk sitt sem boðberi stjórnmála-
hugmynda annars vegar og fræði-
maður hins vegar.
„Eg er reyndar kerfiskarl," seg-
ir Giddens og læðir að brosi um
leið og hann minnir á að hann sé
rektor. „En ég er fyrst og fremst
að reyna að leggja mitt til um-
ræðna, sem eiga sér stað úti um
allan heim. Þótt ég vinni náið með
Verkamannaflokknum, er ég fyrst
og fremst fræðimaður, auk þess
sem ég rek LSE. Meira kemst ég
ekki yfir.“
Þú talar um að þriðja leiðin sé
viðbrögð við breytingum, sem
gengið hafi yfir heiminn. Hvaða
breytingar hefurðu í huga?
„Mikilvægasta breytingin er al-
þjóðavæðingin og þá á ég ekki að-
eins við efnahagslega hlið hennar,
heldur hið flókna ferli breytinga,
sem fylgir því að heimurinn hefur
skroppið saman.
Alþjóðavæðingin hefur áhrif á öll
svið þjóðfélagsins og þá einnig á líf
hvers og eins. En það er heldur
ekki hægt að tala um að hún sé að-
eins af hinu góða eða aðeins af hinu
illa, heldur felur hún í sér jákvæða
og neikvæða hluti.
Sama er með aðrar breytingar.
Hinn tvípóla heimur er liðinn undir
lok. Það kallar á nýjar aðstæður,
sem ekki eru endilega einfaldar
eins og stríðið í Kosovo er dæmi
um. Aður hefði stríð af þessu tagi
getað leitt til heimsstyrjaldar, en
nú er þetta staðbundið stríð.
Friðarferlið á Norður-írlandi er
annað dæmi. Það hefði verið
óhugsandi fyrir nokkrum árum,
þegar kostimir þar voru annað-
hvort Ulster eða Norður-írland.
Nú koma miklu fleiri þættir til sög-
unnar, ný mynstur fullveldis. Vald
til ákveðinna svæða var óhugsandi,
en er það ekki lengur. Þessi óleys-
anlega deila gæti verið leysanleg,
því það er hægt að nálgast hana á
öðmm gmnni en áður.
Önnur jákvæð hlið er breytt
staða kynjanna. Það er ekkert
þjóðfélag, sem ekki hefur orðið
fyrir áhrifum af framsókn kvenna.
En ég sé að sjálfsögðu einnig nei-
kvæðar breytingar eins og slæma
stöðu þróunarlanda, sem annars
vegar em háð aðstreymi fjár-
magns og hins vegar með óburð-
ugar stofnanir.
Við nýjar aðstæður hefur
sprottið upp ný tegund hægri-
flokka, langt til hægri, sem bregð-
ast við með félagslegri og þjóðem-
islegri einangmnarhyggju. Frjáls-
hyggjan varð bráðkvödd og það
gerðist að mínu mati í kjölfar Asíu-
kreppunnar.
íhaldsflokkar em í upplausn,
andstætt því sem er að gerast á
vinstrivængnum, sem kemur fram
með róttækar hugmyndir. Ekki
róttækar í gamla skilningnum,
heldur róttækar að því leyti að þar
er verið að stinga upp á nýjum leið-
um og betri stjómarformum.
Þriðja leiðin er kjarni hinnar
pólitísku umræðu og það er áhuga-
vert. Ég vil gjaman sjá hugsjónir
koma aftur inn i stjómmál, en án
hugmyndafræði."
Gamlar og nýjar
viðmiðanir
Hefðbundnir vinstriflokkar sóttu
fylgi sitt til öreigastéttar og þeirra
er samsömuðu sig henni og hægri-
flokkar til auðstéttar og þeirra er
samsömuðu sig henni. Verka-
mannaflokkurinn skírskotar til
stærri hóps en áður og um leið er
talað um velferð fyrir alla. Er það
lykillin að því að ná til millistéttar-
innar?
Ef velferðarkerfið á aðeins að
vera öryggisnet, sem fólk fær
greitt frá þegar það þarf, skapast
sú tilfinning að þeir sem greiði í
kerfið fái ekkert úr því. Það skapar
tvískipt kerfi, sem ekki getur náðst
samstaða um.
Gamla skiptingin í hver kaus
hvaða flokk og hvaða flokkur höfð-
aði til hvers var byggð á stétta-
skiptingu, sem ekki lengur er til
staðar. Verkamönnum og bændum
hefur fækkað. Orðinn er til fjöl-
breyttur hópur miðstéttarfólks og
þar fjölgar þeim mest er vinna við
upplýsingatæknivædd störf.
Miðstéttin og sérstaklega hinir
nýju hópar hennar hallast bæði til
vinstri og hægri, ekM bara annað-
hvort eða. Það er heldur ekM hægt
að þvinga öll mál inn í gamla
hægri-vinstri rammann. Þess
vegna sMptir líka máli að sýna að
miðjan er ekki bara auð, heldur fel-
ur í sér merMngu.
Á miðjunni er rám fyrir róttæk-
ar hugmyndir, til dæmis í umhverf-
ismálum og eins í velferðarmálum.
Ekki síst í síðarnefndu málunum er
þörf á því að rífa sig frá gömlum
hugmyndum. Þriðja leiðin er ekM
aðeins gamlar hugmyndir í nýjum
búningi, heldur leið til að finna nýj-
an grundvöll.
Um allan heim er fólk að leita
nýrra leiða, nýs félagslegs sáttmála
og nýrra stjórnarhátta. Þrátt fyrir
allan sinn vanda er Clinton Banda-
ríkjaforseti enn við völd, því fólk
metur það við hann að hann hefur
reynt að leita nýrra leiða.
BóMn mín um þriðju leiðina er
lesin í Kína, Kóreu og Suður-Am-
eríku, sem sýnir best að þessi leit
er alþjóðleg. Ég hélt fyrir skömmu
fyrirlestur í Beijing. Þar dettur
engum í hug að hægt sé að leita
aftur til gamla kerfisins, en freist-
ast heldur ekM af því að líta á
heiminn sem markað og ekkert
annað.
Ábyrgur kapítalismi
í útfærslu þinni á þriðju leiðinni
talar þú um þörfina á „nýju hag-
kerfi“. Hvað felst í því
„Umræðan hefur lengi snúist um
hver hefði eða ætti að hafa undir-
töMn í hinum ýmsu geirum þjóðfé-
lagsins, ríkið eða einkaframtaMð.
Nýja vinstrihreyfingin álítur að
einkavæðing geti verið til góðs, en
við höfum nóg dæmi um það í Bret-
landi að einkavæðing er flóMð ferli
og felur ekki alltaf í sér frelsi.
Það er því nauðsynlegt að ein-
beita sér að þeim þáttum, sem
þurfa meiri samkeppni og hvar og
hvemig á að beita löggjöfinni. Það
ríkir vaxandi eining um alþjóðlegar
hömlur á fjármagnsflaum milli
landa til að auka á stöðugleika. Því
er ég sammála."
Einn grundvallarmunur á stjórn
efnahagskerfisins í Bandaríkjunum
og Evrópu hefur verið að í Evrópu
hefur ríkið verið með finguma í
spilinu í gegnum eignarhald hins
opinbera meðan að í Bandaríkjun-
um hefur löggjöf fremur verið not-
uð sem stjómtæM. Er það þessi
bandaríska leið, sem þú kýst, er þú
talar um meiri lagasetningu?
„Nei, ég held það sé ekM banda-
rísk útgáfa kapítalisma, sem við
eigum að fylgja. Það er hægt að
hafa áhrif á markaðinn á margvís-
legan hátt og fá hann til að hegða
sér af ábyrgð. Það er hægt að hafa
dreift eignarhald á þýska vísu,
samvinnukerfi og skattaívilnanir.
Markmiðið er ábyrgur kapít-
alisimi.“
Mótsagnir velferðar-
kerfísins
Þú talar um nauðsyn á róttæMi
uppstokkun velferðarkerfisins. I
hverju ætti hún að felast?
„Við verðum að sníða af ýmsar
mótsagnir, sem velferðarkerfið
hefur skapað. Það hefur til dæmis
verið ónýtt til að skapa vinnu, svo
fólk hefur fest í kerfinu. Það felur
einnig í sér siðferðislega hættu af
því það býður upp á öryggi annars
vegar en ýtir um leið undir að fólk
nýti sér kerfið og öryggi þess.
Kerfið átti í upphafi að hjálpa
hinum fátæku að komast af, en þar
með einangruðust þeir í kerfinu.
Við eigum heldur ekM að láta kerfi
með föstum eftirlaunaaldri hindra
gamalt fólk í að vinna.
En það er feikilega erfitt að
breyta velferðarkerfinu, því það
hefur skapað hagsmunahópa, sem
vinna ötullega gegn öllum breyt-
ingum.“
Bæði þú og margir bresMr
stjómmálamenn á vinstrivængn-
um notið óspart ýmis tískuorð. Þú
notar óspart orð eins og nýr, nú-
tímalegur, hnattrænn og „win
win“-pólitík, pólitík, sem allir
hljóti að græða á. Ertu ekkert
smeykur um að málflutningur
þinn verði með þessu móti yfir-
borðskenndur?
„Nei, mér finnst sMpta miklu
máli að nota orð, sem ná til fólks,
sem höfða til þess, líka þegar verið
er að ræða saman á fræðilegum
grundvelli. Við erum að tala um
nýja hætti fyrir nýtt samfélag. Mér
finnst það eiga rétt á sér að tala
um pólitík, sem allir hagnist af því
við erum öll á sama báti.“
Áhugi á stjórnmálum,
ekki á flokksmálum
Það tala margir um að fólk hafi
ekM lengur áhuga á stjómmálum.
Finnst þér það mat rétt?
„Það felst í þessu ákveðin þver-
sögn. Lýðræði breyðist út um
heiminn, en samt ber á þreytu
fólks á hefðbundnum stjórnmálum.
Allar rannsóknir sýna minnkandi
traust almennings á stjómmála-
mönnum og yfirvöldum.
En þrátt fyrir þetta hefur fólk
meiri áhuga á stjórnmálum en
nokkru sinni áður. En fólM finnst
bara að mál, sem sMptir það máli,
fjölskyldumál, áhrif vísinda og
umhverfísmál, nái ekki til þing-
manna.
Málið er því að gera stjómmál
áhugaverðari og í því sambandi hef
ég talað um mikilvægi þess, sem ég
kalla önnur lýðræðisvakningin,
ekM bara heima fyrir, heldur á
vettvangi Evrópusambandsins,
sem allir vita að þarf sárlega á
meira af því að halda og svo á al-
þjóðavettvangi.“
Þú talar um að hin gamla tví-
skipting sé horfin, hægrivængur-
inn hruninn og stefnan er á eina
hugmyndafræði, sem allir geti haft
hag af. Er þetta stefnan á eina póli-
tík fyrir alla, nánast eins og tráar-
brögð?
„Nei, það er ekM það sem felst í
orðum mínum. Það verða eftir sem
áður margir flokkar og munur á
þeim. En flokkamir gætu verið
meira merktir ákveðinni viðmiðun
eins og til dæmis umhverfismálum
eða viðsMptum.
Við getum ekki rýnt í framtíðina,
en það kæmi mér ekkert á óvart að
við ættum eftir að annan kost en
kapítalismann. Sagan er ekM á
enda.“