Morgunblaðið - 29.06.1999, Blaðsíða 10

10 ÞRIÐJUDAGUR 29. JÚNÍ 1999
MORG UNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
✓
Islenska ríkið var með dómi, sem féll í janúar 1996 og
var ekki áfrýjað, dæmt til að greiða manni 4 milljóna
króna bætur vegna ólögmætrar ófrjósemisaðgerðar,
sem gerð var á honum 18 ára gömlum árið 1973.
Pétur Gunnarsson kynnti sér mál mannsins, dóminn
og gögn um aðgerðir, sem byggðust á lögum nr.
16/1938 um að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á
fólki er koma í veg fyrir að það auki kyn sitt.
Bætur vegna
ólögmætrar
ófrjósemis-
aðgerðar
ISLENSKA ríkið hefur greitt 45 ára gömlum manni fjögurra
milljóna króna bætur vegna ófrjósemisaðgerðar, sem gerð var
á honum 18 ára gömlum, og dómstóll hefur dæmt ólögmæta.
Aðgerðin var gerð án samþykkis mannsins og á þeirri forsendu að
skera ætti hann upp við kviðsliti.
Leyfi landlæknis lá fyrir á grundvelli laga nr. 16/1938 um að
heimila í viðeigandi tilvikum aðgerðir á fólki til að koma í veg fyrir
að það auki kyn sitt en ekki var fylgt ákvæðum laganna um sam-
ráð við viðkomandi og að enginn megi gangast undir slíka aðgerð
án vitneskju sinnar eða lögráðamanns síns.
Hélt uppskurðinn vera vegna kviðslits
Sú var ástæða bótaskyldunnar í tilviki mannsins og einnig hitt
að hann hafði beinlínis verið leyndur aðgerðinni og látinn halda að
skera ætti hann upp við kviðsliti.
Foreldrar mannsins skildu árið 1965 en barnaverndaryfirvöld
höfðu haft afskipti af barnmörgu heimilinu og m.a. látið gera
greindarpróf sem þóttu benda til að hann og fjögur systkina hans
væru með greindarvísitölu um 50.
Arið 1968 var honum og tveimur systkinum hans komið í fóstur
á Vestfjörðum. 1970 yfírtók Barnavemdarnefnd Reykjavíkur for-
sjárskyldur og greiðslur til forsjárforeldra frá sveitarfélaginu þar
sem foreldrarnir höfðu búið. Bamaverndarfulltrúi sveitarfélagsins
lét þess þá getið að gera þyrfti tvö barnanna ófrjó sem fyrst.
Síðla árs 1971, þegar maðurinn var 17 ára, sendi bamaverndar-
nefnd Reykjavíkur umsókn um vönunaraðgerð á honum, á grand-
velli fyrrgreindra laga og var þar til þess vísað að fósturfaðh' hans
hefði vakið athygli á að koma þyrfti í veg fyrir að hann yki kyn sitt
vegna vanþroska.
Arið 1972 var gerð sálfræðileg álitsgerð á manninum, með þeirri
niðurstöðu að greindarvísitala hans sé á „debil-stigi“ um 60 en
hann standi sig mun betur í verklegum verkefnum en munnlegum
og eðlisgreind geti verið nokkuð hærri en þessi árangur segi til
um. „Væri hugsanlegt að einhverjar framfarir gætu orðið á næstu
áram, enda þótt það sé víst að hann muni funkera sem vangefinn,“
segir í álitinu. „Hann ætti að geta funkerað allbærilega við vernd-
aðar aðstæður en nær óhugsandi er að hann geti staðið algjörlega
á eigin fótum.“
Á grundvelli álitsgerðarinnar sendi landlæknir sjúkrahúsinu á
Isafirði leyfi til aðgerðar, en fósturforeldrar mannsins bjuggu í því
héraði. 1973 leggst hann svo inn til aðgerðar, þá orðinn 18 ára og
engar ráðstafanir hafa verið gerðar til að svipta hann lögræði eða
skipa honum tilsjónarmann eða talsmann.
I sjúkdómsgreiningu læknisins, sem gerir aðgerðina, segir að
um sé að ræða hraustan fávita. Sjúkdómsgreining er: „imbicilitas.“
Einnig kemur fram í sjúkraskýrslunni að drengurinn viti ekki til
hvers hann kemur á sjúkrahúsið en haldi að til standi að skera
hann upp við kviðsliti beggja megin.
Sér fyrir sér og fjölskyldu
Maðurinn hefur unnið og séð fyrir sér alla tíð, er giftur og hefur
tekið þátt í að uppeldi barna eiginkonu sinnar af fyrra hjónabandi.
Hann hófst handa um að heimta bætur eftir að granur vaknaði um
að ekki hefði verið allt með felldu með „kviðslitsaðgerðina“ árið
1993 þegar honum og eiginkonunni hafði ekki tekist að geta bam.
í niðurstöðum dómsins segir að það hafi verið andstætt ákvæð-
um og tilgangi laganna sem um ræðir að leita ekki afstöðu eða
samþykkis mannsins til aðgerðarinnar og beinslínis leyna hann
henni:
„Um er að ræða stórfellt brot á sjálfsákvörðunarrétti hans og
mannréttindum, sérstaklega þegar til þess er litið að hann var
fullra 18 ára er aðgerðin var framkvæmd, sjálfráða og ekki lengur
að lögum háður eftirliti barnaverndarnefndar Reykjavíkur,“ segir
þar. Ennfremur segir: „Við mat á bótaskyldu ber að líta til þess að
bamavemdarnefnd Reykjavíkur fór fram á aðgerðina án vitundar
og samþykkis stefnanda og á grundvelli gagna sem samkvæmt
framansögðu vora ekki fullnægjandi að lögum til þess að heimila
slíka aðgerð. Verður því talið að stefndi Reykjavíkurborg beri
bótaábyrgð gagnvart stefnda vegna aðgerðarinnar.
Þá verður talið að stefndi fjármálaráðherra vegna ríkisins beri
einnig bótaábyi’gð gagnvart stefnanda vegna aðgerðarinnar þar
sem landlæknir gaf út leyfi til aðgerðarinnar á grandvelli gagna,
sem vora ófullnægjandi.
Þá liggur fyrir að læknirinn sem framkvæmdi aðgerðina á stefn-
anda gerði það án þes að upplýsa stefnanda um eðli og afleiðingar
aðgerðarinnar og án þess að leita samþykkis hans, svo sem að
framan greinir. Ber stefndi Fjórðungssjúkrahúsið á ísafirði því
einnig bótaábyrgð gagnvart stefnanda vegna aðgerðarinnar.“
Oljósar kröfur og
reikul hugtakanotkun
INIÐURSTOÐUM dómsins, sem
kveðinn var upp í máli mannsins,
er m.a. fjallað um þær óljósu skil-
greiningar og óljósu kröfur sem
gerðar hafi verið um sönnun til þess
að leyfi til vönunaraðgerða af þessu
tagi færu fram.
Fyrst var gert greindarpróf á
manninum þegar hann er á 8. ári og
telur sálfræðideild skóla þá að hann
sé „debile“. Vitnisburðurinn er eftir-
farandi:
„Hann er um þrem árum á eftir
meðalaldri með almennan greindar-
þroska og er því meðal getumeiri
barna sem teljast debile. Málfar
hans er mjög lélegt og vanþroska,
e.t.v. veldur uppeldi og umhverfi þar
talsverðu. í framkomu er hann smá-
barnalegur og ber með sér nokkra
félagslega vanhirðu. [Honum] myndi
henta best skólaganga í sérskóla fyr-
ir debile börn, hann er enn ekki les-
þroska og ætti að vera í leikbekk fyr-
ir seinþroska börn (Höfðaskóla). Ef
[hann] er í almennum barnaskóla er
skynsamlegt að seinka honum um
1-2 ár.
í júlí 1971 skoðar héraðslæknisinn
á ísafirði manninn vegna yfirvofandi
ófrjósemisaðgerðar og skráir hjá sér
að að hann sé vangefinn frá fæðingu.
„Sú niðurstaða er órökstudd og eng-
in heilsufars- og sjúkrasaga er rakin
í aðgerðarumsókninni og ekki er þar
getið neinna skoðana hvorki læknis-
fræðilegra né annarra,“ segir í dóm-
inum um þetta mat læknisins.
I mars 1972 gengst hann undir
skoðun hjá sálfræðingi sem kemst að
þeirri niðurstöðu að greindarvísitala
hans sé „á debile stigi, grv. 60“ Hann
stendur sig mun betur í verklegum
verkefnum en munnlegum, eðlis-
greind gæti verið nokkuð hærri en
þessi árangur segir til um,“ segir
sálfræðingux-inn. Ályktun hans er
þessi: „Hann ætti að geta funkerað
allbærilega við verndaðar aðstæður
en nær óhugsandi er að hann geti
staðið algjörlega á eigin fótum.“
Læknirinn sem framkvæmir að-
gerðina í upphafi árs 1973, þegar
hann er orðinn fullra 18 ára segir í
skýrslu að um sé að ræða „hraustan
fávita“. Fram kemur að maðurinn
viti ekki sjálfur til hvers hann kemur
á sjúkrahúsið en haldi að skera eigi
sig upp við kviðsliti. Sjúkdómsgrein-
ing læknisins er: „Imbicilitas."
Ómarkviss hugtakanotkun
í dóminum í máli mannsins er
vakin athygli á hinni ómarkvissu
hugtakanotkun, sem einkennir ferlið
sem rakið var að ofan, og þær
ómarkvissu kröfur sem gerðar eru í
lögum um að heimila í viðeigandi til-
vikum aðgerðir á fólki, er koma í veg
fyrir, að það auki kyn sitt.
Kaflinn í dóminum er eftirfarandi:
„í fylgiskjali með frumvarpi til laga
nr. 16/1938, sem samið var af Vil-
mundi Jónssyni, þáverandi land-
lækni, kemur fram að fávitar eru
taldir þeir sem hafa vitkvóta 50 og
þar fyrir neðan, en fólk með vitkvóta
50-70 hafi verið kallað hér á landi fá-
ráðlingar eða andlegir fáráðlingar. í
frumvarpinu er það talið með fávit-
um. Reyndar eru skilgreiningar í
fylgiskjalinu óljósar og á reiki um
þessi atriði, m.a. er tekið fram varð-
andi niðurstöður vitprófa um fávita-
hátt „að þeir sem hafa vitkvóta 50 og
þar fyrir neðan ... bera að jafnaði utan
á sér fávitaháttinn, svo að alþýða
manna villist sjaldnar en hitt á því og
kallar slíkt fólk fávita.“ í lögunum eru
hins vegar notuð hugtökin fáviti og
fávitaháttur án nánari skilgreiningar.
I gögnum málsins kemur fyi'st
fram í bréfi frá barnaverndarnefnd
[...] dags. 19. janúar 1968 að „(fjögur
barnanna) hafa haft greindarvísitöl-
una rétt um 50, þ.e. niðri á mörkum
þess að vera fávitar." í bréfi frá
sama aðila frá 12. janúar 1970 kemur
m.a. fram að „börn þessi munu öh
vera á mörkum debile-imbecile“.“ I
Sjúki-askrá Fjórðungssjúkrahússins
á Isafirði vegna legu stefnanda 24.
janúar til 3. febrúar 1973 er sjúk:
dómsgreining hans „Imbicilitas". í
framburði [... ], sálfræðings, kom
fram að skilgreiningar á þeim orðum
sem væru notuð við greindarmat að
imbecile svaraði til greindaivísitölu
25-49 en debile svaraði til gi-eindar-
vísitölu 50-69. Á þessum mælikvarða
er 100 meðalgreind.
Af gögnum málsins má ráða að
sumir þeirra aðila sem um málefni
stefnanda fjölluðu hafa talið að
greindarvísitala hans væri um eða
neðan við 50. Má í því tilviki vitna til
framangreindra bréfa frá barna-
verndarnefnd [... ] svo og sjúkdóms-
greiningarinnar „Imbicilitas“
(greindarvísitala lægri en 50) er hann
lá á Fjórðungssjúkrahúsi ísafjarðar
vegna nefndrar aðgerðar. Þessar
ályktanir eru ekki studdar þeim sál-
fræðiathugunum sem fyrir liggja.
I greinargerðinni frá 27. desem-
ber 1972 kemur fram um stefnanda
að hann sé „... meðal getumeiri
barna sem teljast -“debile“. f sál-
fræðiathuguninni frá 4. mars 1972
kemur ft'am að starfhæf greind
stefnanda „... reynist á debile stigi
grv. 60. Hann stendur sig mun betur
í verklegum verkefnum en munnleg-
um, eðlisgreind gæti verið nokkuð
hærri en þessi árangur segir til um.“
Á þeim tíma er sálfræðirannsóknin
var gerð var stefnandi í vinnu í
frystihúsi [... ].
Þegar litið er til þess, að mat á
greind stefnanda var mismunandi og
skilgreiningar á hugtökunum fáviti
og fávitaháttur í fylgiskjali með
frumvarpi til laga nr. 16/1938 eru á
reiki, ekki voru til staðar fyi-ir að-
gerðina fullnægjandi rannsóknar-
gögn um stefnanda, hvorki læknis-
fræðileg né sálfræðileg og heldur
ekki sýnt að stefnandi gæti ekki
framfleytt sér var ekki réttlætanlegt
að framkvæma á honum vönunarað-
gerð á grundvelli b-liðar 2. tl. 2.mgr.
5. gr. laga nr. 16/1938. Þá hafa
stefndu [Reykjavíkurborg, ríkið og
Fjórðungssjúkrahúsið á ísafirði]
ekki sýnt fram á að neinar rannsókn-
ir eða rök hafi verið fyrir hendi áður
en aðgerðin fór fram, sem sýnt hafi
fram á að gild rök hafi legið til þess
að stefnandi hafi borið í sér kyn-
fylgju sem líkindi vora til að kæmu
fram á afkvæmi hans með þeim af-
leiðingum, sem nánar er lýst í a-lið
ákvæðisins,“ segir í niðurstöðukafla
dóms Héraðsdóms Reykjavíkur, sem
var kveðinn upp af héraðsdómurun-
um Eggerti Oskarssyni og Ingi-
björgu Benediktsdóttur og Tómasi
Zoéga, geðlækni.