Morgunblaðið - 29.06.1999, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐ JUDAGUR 29. JÚNÍ 1999 11
Foreldrar hans skildu og hann fór vestur í
fóstur 9 ára gamall ásamt nokkrum
systkinum sínum, en I systkinahópnum
voru 7 alsystkini
r t ■ -v- -■ ' :.L :’

1
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Fyrirspurn
send landlækni
BLAÐAMAÐUR hefur sent landlækni eftirfarandi bréf með
beiðni um upplýsingar um vönunar- og afkynjunaraðgerðir, sem
gerðar hafa verið samkvæmt lögum nr. 16/1938.
„Með vísan til 3. greinar upplýsingalaga nr. 50/1996 óskar undir-
ritaður eftir aðgangi að upplýsingum um eftirtalin atriði er varða
aðgerðir sem framkvæmdar hafa verið með heimild í lögum er
heimila í viðeigandi tilvikum aðgerðir á fólki er koma í veg fyrir að
það auki kyn sitt nr. 16/1938.
Hve margar aðgerðir samkvæmt 2. grein laga nr. 16/1938 hafa
farið fram frá gildistöku laganna, 13. janúar 1938?
Hve margar vönunaraðgerðir og hve margar afkynjunaraðgerð-
ir?
Hvenær fór slík aðgerð síðast fram?
Hve margir karlar og hve margar konur hafa gengist undir að-
gerðir?
Hve oft hafa systkini gengist undir aðgerðir?
Hverjar hafa verið ástæður aðgerða, með tilvísun til ákvæða 3.
og 5. gr. ofangreindra laga?
Hverjir hafa undirritað beiðnii- um aðgerðirnar; í hve mörgum
tilfellum viðkomandi sjálfur, í hve mörgum tilvikum foreldrar eða
lögráðamaður?
Hve oft hafa barnaverndarnefndir sveitarfélaga eða aðrir opin-
berir aðilar undirritað beiðnir eða haft frumkvæði að aðgerð?
Þegar frumkvæði hefur komið frá lögráðanda og/eða opinberum
aðilum, hvernig hefur verið staðið að öflun samþykkis frá viðkom-
andi, sbr. 2. mgr. 7. gr?
Hefur nefnd samkvæmt 5. grein laganna sett sér vinnureglur
eða hefur verið sett reglugerð samkvæmt 3. mgr. 5. gr. laganna.
Ef ekki, hvernig hefur verið staðið að mati á hvort skilyrðum 1. og
2. tl. 2. mgr. 5. gr. sé fullnægt?
Hvernig hefur verið staðið að upplýsingagjöf til þess sem gengst
undir aðgerð um eðli og líklegar afleiðingar aðgerðar?
Eru þekkt dæmi þess að einstaklingur hafi gengist undir slíka
aðgerð án þess að samþykki hans hafi legið fyrir og/eða án upplýs-
inga um eðli og líklegar afleiðingar aðgerðar - hve mörg og á
hvaða aldri var viðkomandi?
Eru dæmi þess að læknir hafi framkvæmt ófrjósemisaðgerðir
eða afkynjanir á grundvelli þeirra sjónarmiða sem lög nr. 16/1938
byggja á án þess að leyfi landlæknis skv. 6. gr. hafi legið fyrir?
Hve oft hefur aðila verið skipaður tilsjónarmaður samkvæmt 4.
gi-ein laganna?
Hvenær var nefnd samkvæmt 5. grein síðast skipuð? Hvenær
kom hún síðast saman?
Hefur landlæknir synjað umsókn um aðgerð samkvæmt 2. mgr.
6. gr. laganna - hve oft?
Hefur dómsmálaráðheiTa hnekkt slíki'i synjun landlæknis?
Liggja fyrir upplýsingar um sveitarfesti þeirra sem gengist hafa
undir aðgerðir samkvæmt 2. gr.?
Á hvaða sjúkrahúsum hafa aðgerðirnar verið framkvæmdar?
Hve margar aðgerðir hafa verið framkvæmdar á hverju sjúkra-
húsi?
Hve margir læknar hafa framkvæmt aðgerðir af þessu tagi?“
FRETTIR__________
Ég hélt að það
væri hægt að
treysta honum
HANN segir að sig hafi farið
að gruna hvers kyns var
fyrir um það bil 6 árum þegar
þau gátu ekki átt börn, hann og
konan háns. Hún átti fyrir börn
af fyrra sambandi. Þeim hafði
hann gengið í föðurstað og
einkum átt gott samband við
yngri son konunnar. Þegar
hann fór til læknis var sam-
bandið farið að versna mikið,
konan vildi eiga fleiri börn og
var farin að tala um skilnað.
Heimilislæknirinn aflaði gagna
frá Vestfjörðum og þar kom hið
sanna í ljós um aðgerðina, sem
gerð var þegar hann var 18 ára.
Hann leitaði til þvagfæra-
skurðlæknis og gekkst undir að-
gerð til að reyna að bæta skað-
ann en segir að það hafi ekki
tekist þótt ekki sé talið útilokað
að hann geti getið barn með
tæknifijóvgun. Heilsa konu
hans er hins vegar erfið núna
og því ekki inni í myndinni að
það verði reynt á næstunni.
Hvernig brástu við fréttun-
um?
„Eg var ekki ánægður og ætl-
aði fyrst að stúta mér. Mér
fannst Iífíð vera búið. En konan
mín talaði mig til. Það liðu
nokkrar vikur þar sem ég var
mjög þungur út af þessu. En svo
var það búið.“
Hann komst í samband við
Ragnar Aðalsteinsson hæsta-
réttarlögmann, sem tók að sér
að reka bótamál vegna aðgerð-
arinnar. „Það var logið að mér
þegar þessi aðgerð var gerð.
Það var sagt að ég væri með
kviðslit. Ég var búinn að vera
með verki í kviðnum og bónd-
inn, sem ég var hjá, sagði mér
að það ætti að gera við kviðslit.
En það var lygi. Hann notaði
tækifærið. Ég hef alltaf hatað
kallinn fyrir þetta og kenni hon-
um um þetta. Hann átti að
stoppa þetta af en gerði það
ekki. Hann fór með mig á spítal-
ann og sagði mér að ég væri
kviðslitinn. Ég hélt að það væri
hægt að treysta honum en það
var ekki hægt.“
Hann segir að bóndinn hafi
verið dáinn og bóndakonan
ósjálfbjarga sjúklingur þegar
hann komst á snoðir um aðgerð-
ina og því hafi hann aldrei getað
látið þau heyra álit sitt á fram-
komu þeirra í sinn garð og
systkina sinna. „Þetta gerði
hann við okkur þrjú systkinin,
hann og bamavemdaryfirvöld
og læknamir á Isafirði." Fjórði
bróðirinn var í fóstri annars
staðar. Hann segir að líka hafi
átt að gera þetta við þann bróð-
ur sinn en fólkið sem hann bjó
hjá kom í veg fyrir að aðgerðin
færi fram.
Af hveiju var þetta gert við
Þig?
„Ja, nú veit ég ekki, það get
ég ekki sagt til um.“
Foreldrar hans skildu og
hann fór vestur í fóstur 9 ára
gamall ásamt nokkmm systkin-
um sfnum, en í systkinahópnum
vora 7 alsystkini. Hann var
fyrst á öðmm bæ þar sem hann
þekkir enn fólk og hefur góð
tengsl við það en fór sfðan að
hinum bænum þar sem rekið
var fósturheimili fyrir allmörg
börn frá uppflosnuðum heimil-
um. Hann segir að almennt hafi
illa verið komið fram við sig á
heimilinu og hann og önnur
börn þar hafi verið barin.
Hugsar hann mikið um að-
gerðina enn í dag? „Nei, ég
hugsa ekki mikið um þetta núna
en þegar ég geri það er ég bitur
og sár. Ég er ekki búinn að
sætta mig við þetta og geri það
sennilega aldrei.“
Hann hefur unnið frá því
hann lauk bamaskóla og hefur
unnið ýmis verkamannastörf
víða um Iand. Hann hefur verið
hjá núverandi vinnuveitanda í
nokkur ár og hefur aldrei þekkt
atvinnuleysi eða annað en það
að vinna fyrir sér, að sögn.
Systur mannsins
einnig
greiddar bætur
Ymist með
grv.45
eða 75
EINS og fram kemur í viðtal-
inu við manninn hér á opn-
unni voru sams konar aðgerðir
gerðar á tveimur systkinum
hans. Ragnar Aðalsteinsson
hefur einnig farið með mál syst-
ur hans og eru atvik þar að
mörgu leyti hliðstæð.
Barnaverndarnefnd Reykja-
víkur hafði frumkvæði að að-
gerðinni, sami sálfræðingur og
gerði mat á bróður hennar gerði
sálfræðilega rannsókn á systur-
inni og komst að þeirri niður-
stöðu að óhætt væri að fullyrða
að út frá greindarstigi hennar
væri útilokað að hún gæti orðið
fær um að standa á eigin fótum
eða borið ábyrgð á og alið upp
börn. Hins vegar geti hún „fún-
kerað“ allvel við verndaðar að-
stæður. Samkvæmt greinargerð
Ragnars Aðalsteinssonar hefur
greindarvísitala konunnar
þama, í mars 1972, verið talin á
„imbecil“-stigi, eða 45 stig.
I máli systurinnar liggur hins
vegar fyrir önnur álitsgerð gerð
árið 1975 þegar annar sálfræð-
ingur gerði á henni greindar-
próf. Samkvæmt því var
greindarvísitala hennar 75 stig.
I september 1972 sendi land-
læknir yfirlækni og héraðs-
lækni á Isafirði leyfi til vönunar
stúlkunnar og var aðgerð gerð
á henni í nóvember 1972 af
sama lækni og vanaði bróður
hennar í janúar 1972 án þess að
hún vissi hvað til stæði. Hún
var þá fullra 16 ára. í lækna-
skýrslu stendur: „Aðg. var gerð
undir yfirskini að um botn-
langabólgu væri að ræða og X
veit ekki sjálf að hún hefur ver-
ið steriliseruð.“
Konan hefur verið í sambúð
og komst að því um líkt leyti og
bróðir hennar hvers eðlis var og
að hún gæti ekki átt börn vegna
aðgerðarinnar.
I máli hennar var samið án
dóms um hliðstæðar bætur og
bróður hennar voru dæmdar.
í máli þriðja systkinisins hef-
ur ekki verið leitað bóta en sá
bróðir er búsettur erlendis.
751 aðgerð
frá 1938-1975?
IDÓMSMÁLI mannsins var lögð
fram greinargerð úr heilbrigðis-
skýrslum ársins 1985, þar sem
fjallað er um ófrjósemisaðgerðir. Þai'
kemur fram að allt að 751 aðgerð
hafi verið gerð á grundvelli laga nr.
16/1938 um að heimila í viðeigandi
tilfellum aðgerðir á fólki, sem koma í
veg fyrir að það auki kyn sitt, hafi
verið gerðar frá 1938-1975. Mark-
miði laganna er í þessari greinargerð
lýst sem tvíþættu; annai-s vegar að
koma í veg fyrir fæðingu gallaðs af-
kvæmis og hins vegar til að létta fá-
vitum og sjúklingum lífsbaráttuna.
Konur í langflestum tilvikum
Þama kemur ennfremur fram að
frá 1938-1962 hafi verið fram-
kvæmdar 420 aðgerðir, á grundvelli
laganna. Árið 1963 var 71 leyfi veitt
en ekki er þess getið hve margar
aðgerðir fóru fram. Á árunum
1964-1970 voru veitt 118 leyfi og
100 aðgerðir framkvæmdar. Árin
1971-1974 voru framkvæmdai' 160
aðgerðir vegna laga nr. 16/1938.
Með hliðsjón af óvissu um fjölda að-
gerða árið 1963 hafa þær mest get-
að orðið 751 frá 1938-1974.
Líklegt virðist að í yfii'gnæfandi
fjölda tilvika hafi aðgerðir af þessu
tagi verið framkvæmdar á konum.
Þannig kemur fram að frá
1938-1962 hafi verið veitt 488 leyfi á
grundvelli laganna og framkvæmd-
ar 420 aðgerðir. Af leyfunum 488
hafi 426 verið vegna vönunar, þar af
hafi verið um að ræða 11 karla og
samkvæmt því 415 konur.
Ríkar kröfur
Samkvæmt lögunum hefur mun-
urinn á aðgerð sem framkvæmd var
að lögum og aðgerð eins og þeirri,
sem framkvæmd var á systkinum á
Isafirði, verið eftirfarandi:
Umsókn hefur borist frá viðkom-
andi eða foreldrum eða lögráða-
manni ef viðkomandi hefur verið
undir 16 ára aldri eða sviptur lög-
ræði eða frá tilsjónarmanni ef við-
komandi hefur verið „geðveikur eða
fáviti“, svo vísað sé í orðalag lag-
anna. Hafi verið um að ræða geð-
veikan mann eða „fávita" hefur
landlæknir átt þess kost að krefjast
þess að viðkomandi væri skipaður
sérstakur tilsjónarmaður.
Sérstök nefnd hafði það hlutverk
að meta allar umsóknir af þessu
tagi og samkvæmt lögunum mátti
aðeins veita leyfi til vönunar að gild
rök lægju til þess, að viðkomandi
bæri í sér „að kynfylgju það, er
mikil líkindi séu til, að komi fram á
afkvæmi hans sem alvarlegur van-
skapnaður, hættulegur sjúkdómur,
andlegur eða líkamlegur, fávitahátt-
ur eða hneigð til glæpa, eða að af-
kvæmi hans sé í tilsvarandi hættu
af öðrum ástæðum, enda verði þá
ekki úr bætt á annan hátt.
b. Að viðkomandi sé fáviti eða
varanlega geðveikur eða haldinn
öðrum alvarlegum langvarandi
sjúkdómi og gild rök liggi til þess,
að hann geti ekki með eigin vinnu
alið önn fyrir sjálfum sér og af-
kvæmi sínu.“
Á landlækni hvíldi skylda til að
rökstyðja leyfisveitingar. Læknum
var ekki heimilt að framkvæma að-
gerðar af þessu tagi nema sam-
kvæmt skriflegu leyfi landlæknis.
„Ekki má framkvæma aðgerð
samkvæmt lögum þessum gegn
vilja viðkomanda, eða, ef hann hefur
á engan hátt vit fyrir sjálfum sér
vegna æsku, geðveiki eða fávita-
háttar, þá ekki gegn vilja lögráða-
manns hans eða tilsjónarmanns,"
segir í 7. grein laganna.