Morgunblaðið - 29.06.1999, Page 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 29. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
BREYTT VIÐHORF
HJÁ LANDSVIRKJUN
ISAMTALI við Morgunblaðið í fyrradag fjallaði Friðrik
Sophusson, forstjóri Landsvirkjunar, um þau álitamál,
sem fyrirtækið og stjórnvöld standa frammi fyrir vegna fyr-
irhugaðra virkjanaframkvæmda, m.a. norðan Vatnajökuls.
Ekki fer á milli mála, að í samtalinu við hinn nýja forstjóra
Landsvirkjunar koma fram breytt viðhorf eða að minnsta
kosti nýr tónn í umfjöllun um þau vandasömu mál, sem hér
eru á ferðinni. I samtalinu segir Friðrik Sophusson m.a.:
„Það er auðvitað blindur maður, sem tekur ekki eftir því að
tíðarandinn er að breytast. Ég tel það vera fagnaðarefni, að
fólk virðist vera miklu betur meðvitað um umhverfi sitt og
náttúruna en áður og það er forsenda þess, að við tökum rétt-
ar ákvarðanir. Það þarf að vera jafnvægi milli þess annars
vegar að varðveita umhverfíð, hvort sem sjónarmiðin þar að
baki eru fjárhagsleg eða tilfinningaleg, og hins vegar nýta
auðlindirnar. Það ber ekki að gera lítið úr tilfínningum í
þessu máli. En það er ekki þar með sagt að þær eigi einar að
ráða. Ég er ósáttur við að menn séu að leika sér með gildis-
hlaðin hugtök eins og ósnortin víðerni án þess að vita hvað
þau merkja.“
Um Eyjabakkalón segir Friðrik Sophusson: „... það væri
fásinna að segja, að Eyjabakkalón hefði ekki áhrif á náttúru-
farið á svæðinu. Undir vatn fer svæði, sem er tiltölulega vel
gróið, a.m.k. miðað við hæð yfir sjávarmáli, en annað mál er
að gróðurinn þarna er ekki einsdæmi hér á landi, það er ekki
rétt að verið sé að eyðileggja eitthvað, sem hvergi sjáist ann-
ars staðar. Ég tel líka, að eftirsjá sé að því að fossaröðin nið-
ur Jökulsá í Fljótsdal mun hverfa verulegan hluta ársins. Ég
hef á hinn bóginn minni áhyggjur af fuglalífínu á Eyjabökk-
um. Þetta er ekki varpsvæði gæsanna heldur svonefnt felli-
svæði og ég hef trú á því að heiðagæsin muni færa sig til eins
og hún hefur alltaf gert. Lón getur auk þess verið ágætur
staður fyrir heiðagæs, þegar hún er að fella fjaðrir. Ég bendi
á að varpsvæði heiðagæsarinnar hefur verið að aukast mjög á
undanförnum árum hér.“
Þótt þau viðhorf, sem Friðrik Sophusson lýsir í þessu sam-
tali, fullnægi ekki ýtrustu kröfum umhverfissinna er engu að
síður mikilvægt, að á forstjórastól Landsvirkjunar situr mað-
ur, sem sýnir, að hann gerir sér grein fyrir þeirri miklu and-
stöðu, sem er í landinu við fyrirhugaðar virkjunarfram-
kvæmdir norðan Vatnajökuls.
A hinn bóginn er ljóst, að það er ekki á valdi Landsvirkjun-
ar að taka ákvörðun um hvort Fljótsdalsvirkjun fari í lög-
formlegt umhverfismat eins og eindregnar kröfur eru uppi
um. Fyrirtækið hefur samkvæmt gamalli ákvörðun virkjun-
arleyfí. Ef breyting á að verða á því verður Alþingi að taka
þá ákvörðun. Um það segir Friðrik Sophusson:
„I haust verður lokið við skýrslu um niðurstöður rann-
sókna á vegum Landsvirkjunar á svæðinu og hún send
stjórnvöldum. Þegar skýrslan liggur fyrir geta Alþingi og
ríkisstjórn breytt fyrri ákvörðunum sínum ef þeim þykir
ástæða til.“
Þetta er auðvitað lykilatriði í framvindu þessara mála.
Hins vegar verður að segjast eins og er, að það væri afar
óskynsamlegt hjá Alþingi og ríkisstjórn að koma ekki með
einhverjum hætti til móts við býsna almennar og eindregnar
kröfur um lögformlegt umhverfísmat vegna þessarar virkj-
unar. Um það sagði Jón Helgason, fyrrverandi þingmaður og
ráðherra Framsóknarflokksins, í grein hér í blaðinu sl. laug-
ardag:
„Það dugar ekki að vísa í gamlar samþykktir og veittar
heimildir svo mjög sem öll viðhorf hafa breytzt á síðustu ár-
um. Þjóðin hefur nýlega valið sér þingmenn og meirihluti
þingsins myndað nýja ríkisstjórn. Það er brýnt að þessir aðil-
ar meti málið út frá ríkjandi gildismati og nýrri framtíðarsýn
til að draga úr líkunum á því að farið verði út í framkvæmd,
sem síðar verði flokkuð sem óbætanlegt slys.“
Viljayfírlýsing sú, sem undirrituð verður í dag með fulltrú-
um Norsk Hydro, táknar ekki að komið sé að úrslitapunkti í
þessu máli. Hún felur ekki í sér nokkrar skuldbindingar, sem
máli skipta fyrir aðila. Þess vegna markar hún engin tímamót
á þessari vegferð. Á hinn bóginn kemst Alþingi ekki hjá því
að taka afstöðu til málsins á næstu mánuðum eða misserum.
Og þegar að því kemur að Alþingi tekur afstöðu verða þing-
menn að hlusta vel á raddir fólksins.
Hér getur verið í uppsiglingu eitt mesta deilumál um um-
hverfismál frá því Laxárdeilan stóð yfír fyrir rúmum þremur
áratugum.
Leitarstöð Krabbameinsfélags Islands 35 á
Dánartíðni af völdum L
krabbameins lækkað u
ALMA Þórarinsson, fyrsti yfirlæknir Leitarstöðvar Krabbameinsfélags Islam
ið 1966. Alma er í neðri röð fyrir miðju.
Morgunblaðið/Ásdís
KRISTJÁN Sigurðsson núverandi yfirlæknir Leitarstöðvarinnar.
Leitarstöð Krabba-
--------------7----------
meinsfélags Islands er
35 ára í dag. Af því
tilefni fékk Ragna Sara
Jónsdóttir Olmu Þórar-
insson, fyrsta yfírlækni
stöðvarinnar, og Krist-
ján Sigurðsson, núver-
andi yfirlækni, til þess
að líta yfir farinn veg
og rifja upp helstu tíma-
mót í sögu hennar.
LEITARSTÖÐ Krabbameins-
félags íslands hóf formlega
staiísemi hinn 29. júní 1964
og var ætlað það hlutverk að
leita að leghálskrabbameini. Árið
1971 var konum fyrst boðið upp á
brjóstaþreifingu og brjóstakrabba-
meinsleit í núverandi mynd hófst
1974. Fyrsti yfirlæknir stöðvarinnar
var Alma Þórarinsson og gegndi hún
því starfi til loka árs 1972, þegar Guð-
mundur Jóhannesson tók við sem yf-
irlæknir.
Alma Þórarinsson segir að viðhorf
til krabbameinsleitar af þessu tagi
hafi verið blendin fyrstu árin. Einna
helst hafi konur í elstu aldurshópun-
um verið feimnar við að koma í skoð-
un en skoðunin náði fyrsta árið til
kvenna búsettra á höfuðborgarsvæð-
inu á aldrinum 25-59 ára. Konum voru
í stafrófsröð send bréf um þessi mál-
efni og var mæting eftir fyrsta kall
50%, en 73% eftir annað kall, segir
Alma sem lagði á sig eins árs undir-
búning við Radiumhospitalet,
Montebello í Osló og Royal Infirmary
í Glasgow á frumu- og meinafræði-
deild áður en hún hóf störf við stöð-
ina.
Hún segir að hún hafi verið eini
umsækjandinn um stöðu yfirlæknis
þegar hún var auglýst en þeir sem
réðu í stöðuna hafi verið ánægðir með
að hún var kvenmaður, þeir töldu að
með því móti yrði auðveldara fyrir
konur að koma í slíka skoðun í fyrsta
skipti en fyrirmynd að starfsemi
stöðvarinnar var fengin frá leitar-
stöðvum í Östfold fylki í Noregi þar
sem eingöngu kvenmenn tóku frumu-
sýni frá leghálsi og skoðuðu konur.
Kynningarstarfið
gekk vonum framar
Að sögn Ölmu breyttist þetta við-
horf kvenna fljótlega og mætingin
batnaði. Krabbameinsfélagið leitaði
jafnframt aðstoðar fjölmiðla til að
kynna framkvæmd krabbameinsleit-
arinnar. „Mér er það sérstaklega
minnisstætt þegar ég hélt fyrirlestur
og sýnd var kynningarkvikmynd um
leitina í Gamla bíó. Eg var svo hrædd
um að enginn myndi koma svo ég
sagði við vinkonur mínar: „Mér finnst
leiðinlegt að tala fyrir tómu húsi, svo
viljið þið setjast á fremsta bekk!“ En
mér að óvörum troðfylltist húsið og
þær komust ekki að fyrr en annað
kvöldið í röð. Gamla bíó fylltist þrjú
kvöld í röð og í dagblaðinu Vísi birtist
athugasemd: „Hvernig er hægt að fá
fullt hús í Gamla bíó þrjú kvöld í röð
þegar eingöngu er um fræðsluerindi
að ræða?“ Og ég satt best að segja
veit ekki svarið við því, en býst við að
það hafi verið forvitni fólks sem dró
það þangað,“ segir Alma.
Að sögn Ölmu greiddu konur ekk-
ert gjald fyrir skoðun íyrstu tvö
starfsárin þai' sem litið var á að um
kynningu væri að ræða. Á þriðja
starfsári greiddu þær hins vegar
fimmtíu krónur fyrir skoðun sem
samsvaraði tæplega 25% af kostnaði
við skoðunina. Rekstur Leitarstöðv-
arinnar var á þessum árum fjármagn-
aður með tekjum frá happdrætti
Krabbameinsfélagsins, frá Áfengis-
og tóbaksverslun ríkisins, gjöfum,
áheitum og minningarkortum.
Leit hefst á landsbyggðinni
Að sögn Ölmu var starfslið stöðvar-
innar ekki fjölmennt fyrstu árin.
„Fyrstu tvö árin vorum við ekki mörg
þarna í kjallaranum á Suðurgötu 22
en eftir þau bættist við af starfsfólki.
Andinn á stöðinni var hins vegar al-
veg yndislegur. Við vorum allar fullar
af ákafa að reyna að standa okkm- og
áfjáðar í að þetta skyldi ganga,“ segir
Alma um samstarfið við hinar kon-
urnar á stöðinni en tekur fram að frá
upphafi hafi Ólafur Jensson, sérfræð-
ingur í blóðmeina- og frumurann-
sóknum, stai’fað sem ráðgefandi sér-
fræðingur Leitarstöðvarinnar. Síðar
bættist fleira starfsfólk í hópinn, m.a.
sérfræðingar í kvensjúkdómum sem
sáu um sýnatöku, rannsóknir og með-
ferð sjúkdóma.
Árið 1968 var hafinn undirbúningur
vegna fyrirhugaðra skoðana á landsj
byggðinni og hófust þær árið 1969. I
kynningarátakinu ferðuðust Bjarni
Bjarnason læknir og formaður K.í. og
Jón Oddgeir Jónsson fræðslufulltrúi
félagsins víðsvegar um landið, fluttu
fræðsluerindi og sýndu kynningar-
kvikmynd. Hvöttu þeir menn og kon-
ur til að stofna nýjar deildir krabba-
meinsfélaga og á árunum 1968-1971
voru stofnuð 17 ný aðildarfélög víða
um landið. Ekkert gjald var tekið fyr-
ir skoðun frumusýna utan af landi,
segir Alma. Hún lét af störfum sem
yfirlæknir árið 1972 en allt frá upp-
hafi hefur Leitarstöð Krabbameinsfé-
lags Islands haldið áfram að auka
þjónustu sína og eru stöðugildi við
hana um 35 auk fjölda lækna sem
starfa við skoðun og sýnatöku.
í september árið 1982 tók Kristján
Sigurðsson við starfi yfirlæknis leitar-
stöðvarinnar eftir að Gunnlaugur
Geirsson fyrrverandi yfirlæknir
frumurannsóknarstofu Krabbameins-
félagsins hafði borið ábyrgð á rekstri
hennar um nokkurra mánaða skeið
eftir sviplegt fráfall Guðmundar Jó-
hannessonar yfirlæknis. Kristján er
yfirlæknir Leitarstöðvarinnar enn í
dag og segir hann nokkra atburði
standa upp úr frá því hann tók við
stöðunni.
Nýgengi fallið um 60%
„Ég myndi segja að helstu tímamót
í rekstri stöðvarinnar hafi verið þegar
verksamningur við heilbrigðisráðu-
neytið var gerður árið 1988, en fyrir
þann tíma var rekstur stöðvarinnar
ótryggur. Þetta bitnaði meðal annai-s
á viðskiptavinum okkar sem þurftu að
greiða mismunandi gjald eftir því
hvar þær voru búsettar á landinu,"
segir Kristján.
Árið 1988 var Leitarstöðinni
tryggður starfsgrundvöllur með fyrr-
nefndum samstarfssamningi. Samn-
ingurinn var gerður í kjölfar þess að
sýnt hafði verið fram á óyggjandi ár-
angur leitarstarfsins en á upphafsár-
um leitarinnar voru uppi efasemd-
arraddir um gagnsemi hennar. Fyrir
þessi tímamót neitaði Trygginga-
stofnun ríkisins að greiða fyrir leitar-
starfsemina þar sem um fyrirbyggj-
andi starfsemi væri að ræða, en ekki
meðferðarstarf. Stofnunin greiddi
eingöngu fyrir frumustrok sem tekin
voru hjá konum sem leituðu eftir
skoðun vegna einkenna. „Margir gera
sér alls ekki grein fyrir því hversu
mikilvægt þetta starf í raun og veru
er,“ segir Kristján.
Starfsemin hefur frá upphafi beinst
að því að fækka nýjum tilfellum af
leghálskrabbameini og lækka dánar-
tíðni sjúkdómsins. Yfirvöldum þótti
að upplýsingar um ótvíræðan árangur
starfsemi stöðvarinnar lægju fyrir við
gerð samningsins en hann mátti
greina á tölum um nýgengi sjúkdóms-
ins og dánartíðni af völdum hans. í
dag hefur dánartíðnin lækkað um
75% frá því að leitarstarf hófst og hef-
ur nýgengi hans fallið um 67% á sama
tímabili. Við upphaf leitar voru ný-
gengi og dánartíðni vaxandi og hefur
verið áætlað að ef dánartíðnin hefði
vaxið með sama hraða frá 1967 og
fram til 1989 hefðu um 90 fleiri konur
látist af völdum sjúkdómsins á því
tímabili.
Að sögn Ki’istjáns hefur hvergi í
heiminum, að Finnlandi undanskildu,