Morgunblaðið - 08.08.1999, Page 32

32 SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1999 33
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
DAVÍÐ Oddsson forsætis-
ráðherra tók rækilega af
skarið í viðtölum við báðar
sjónvarpsstöðvarnar í fyrra-
kvöld, um sölu sparisjóðanna á
hlutabréfum þeirra í FjárfesU
ingarbanka atvinnulífsins hf. í
samtali við Ríkissjónvarpið
sagði forsætisráðherra m.a.:
„Það má vel vera, að staðan
sé sú, að aðferð okkar að reyna
að koma (hlutabréfum) út með
dreifðum hætti haldi ekki til
lengdar og þá þarf kannski að
kanna, hvort aðrar lagafor-
sendur þurfí að vera fyrir
hendi, sem tryggi hreinlega að
eignaraðild að fjármálakerfinu
í þessu landi sé dreifð. íslenzka
þjóðríkið er þannig vaxið, að
það er ekki hollt fyrir það að
vera í höndunum á mjög fáum
aðilum.“
í samtali við Stöð 2 sagði
Davíð Oddsson m.a.: „Heimild-
in er fyrir hendi að selja. Það
hefur ekki verið tekin ákvörðun
um að selja, endanleg ákvörð-
un, og þá ekki heldur um fyrir-
komulagið. Auðvitað munu
menn hafa hliðsjón af þessum
atburðum, þegar menn ákveða
það fyrirkomulag.“
Enginn vafí leikur á því, að
það er mikill léttir fyrir allan
almenning í landinu að heyra
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
þessi viðbrögð forsætisráð-
herra. Þau eru afdráttarlaus og
ótvíræð. Yfirlýsing hans um
það, að ekki sé hollt fyrir ís-
lenzka þjóðríkið að vera fjár-
hagslega í fárra höndum er
eins og mælt af hennar eigin
munni.
Ákvörðun sparisjóðanna um
sölu á hlutabréfum þeirra í
Fjárfestingarbanka atvinnulífs-
ins hf. hefur sett ríkisstjórnina
í mikinn vanda. Hún sýnir hvað
getur gerzt við einkavæðingu
ríkisbankanna. Hún hefur sett
frekari sölu á hlutabréfum í
FBA í uppnám. Ef haldið yrði
áfram með þau söluáform
óbreytt jafngilti það ákvörðun
um alger yfirráð hins andlits-
lausa og óskráða fyrirtækis í
Lúxemborg yfir bankanum.
Það var ekki tilgangurinn með
einkavæðingu bankanna að svo
færi. Þvert á móti var markmið
ríkisstjórnarinnar og beggja
stjórnarflokkanna að tryggja
dreifða eignaraðild, samruna
og aðra hagræðingu, sparnað í
rekstri þessara fyrirtækja og
þar með ódýrari þjónustu fyrir
viðskiptavini þeirra. Engin
ástæða er til að ætla annað en
Samfylkingin, Vinstri grænir
og Frjálslyndi flokkurinn geti
tekið undir þau markmið. Það
er nánast óhugsandi að nokkur
þingflokkanna vilji stuðla að
því, að einkavæðing bankakerf-
isins þýði eignarhald örfárra
aðila á bönkunum.
Þess vegna verður að ætla,
að víðtæk samstaða geti tekizt
á Alþingi um þær lagabreyting-
ar, sem Davíð Oddsson talaði
um í sjónvarpsstöðvunum að
komi til greina til þess að
tryggja að markmið ríkis-
stjórnarinnar náist. Það er
mikilvægt að flýta sér hægt í
þessu máli. Mistök verða ekki
aftur tekin og þau geta verið
mjög afdrifarík. Þetta mál
snýst ekki einungis um það,
hverjir ráða bönkunum hér.
Það snýst líka um það að bank-
arnir njóti trausts í öðrum
löndum og fái á grundvelli þess
beztu fáanlegu kjör.
Ríkisstjórn og Alþingi þurfa
að kanna gaumgæfilega hvern-
ig staðið hefur verið að svipuð-
um málum í nálægum löndum
og hvernig þróunin hefur orðið
þar í kjölfar einkavæðingar
banka og annarra fjármála-
stofnana.
Sá misskilningur virðist vera
mjög útbreiddur, að í öðrum
löndum séu ekki til staðar nein-
ar sérstakar reglur í viðskipta-
lífinu og þ.á m. í sambandi við
starfsemi banka. Því fer fjarri
að svo sé. í Bandaríkjunum
hafa t.d. ríkt mjög strangar
reglur allt frá kreppuárunum
um starfsemi fjármálastofnana
þar í landi, sem að vísu hefur
eitthvað verið breytt á síðari
árum. Þær starfsreglur voru
settar að fenginni reynslu.
Ríkisstjórninni hefur verið í
mun að hraða einkavæðingu
bankanna m.a. til þess að nota
söluandvirði þeirra í því skyni
að styrkja almenna efnahags-
stöðu þjóðarinnar. Staða þjóð-
arbúskaparins er hins vegar
svo sterk um þessar mundir og
fjárhagur ríkissjóðs sömuleiðis,
að af þeim sökum er engin
ástæða til að flýta sér um of.
Hér mega engin mistök verða.
IJT ÚR
Þ J ÓÐARH JARTANU
GUNNLAUGUR
Scheving hélt alla tíð
mikið upp á það, sem
var sterkt og karl-
mannlegt. Það dró
hann að sér. „Hvað er
sterkt og karlmann-
legt, ef ekki íslenzkur sjómaður?"
spurði hann einhverju sinni. Honum
þótti sterklega tekið á hlutunum hjá
Picasso og Léger. Hann kvaðst hafa
séð í samtali við Léger, að hann hafi
gert sér far um að koma því á fram-
færi, að hann væri Norðmaður, en
ekki hefði hann þó getað séð neinn
svip af norðrinu í myndum hans.
Hann sagðist sjá fyrir sér stríð
manneskjunnar í einangrun og
kulda norðurhjarans, þegar hann
virti fyrir sér myndir Munehs, jafn-
vel þegar hann málaði skóga og
sumamóttina. Myndir Légers
minntu hann á manneskjuna,
hrausta og sterka, fulla af sól og
gróðri - og þessar manneskjur líkt-
ust gömlu grísku guðunum, þó að
það komi kannski einhverjum
spánskt iyrir sjónir.
Ég spurði Gunnlaug Scheving
eitt sinn að því, hvað það væri, sem
drægi hann einkum að íslenzkum al-
þýðuskáldskap og öðru slíku efni
frá fyrrí tímum. Hann svaraði:
„Maður verður stundum leiður á
heimslistinni. Alþýðulistin þróaðist
á sínum tíma við önnur skilyrði en
sú viðurkennda list, og þess vegna
er eitthvað ósnortið og skemmtilegt
við hana. í sambandi við alþýðulist-
ina var ekkert það til, sem kallaðist
heimsviðurkenning, engin frægð,
enginn fínn smekkur, engin intellig-
ensía, sem með nálaroddi tízkunnar
potaði í hrygginn á fólki og varaði
það við að gera vitleysur eða tala af
sér. Nei fólkið fékk þá að vera í friði
með sína drauma.
ímyndunaraflið fékk
að leika laust, barna-
skapurinn var ekki
fordæmdur. Listin
fékk að vaxa í huga og
sál manneskjunnar
líkt og villt blóm í klettaskoru. Þessi
list, kvæði, sögur, rímur, rímnalög
og annað slíkt - allt er þetta
skemmtilega hrjúft og hart, og mér
fínnst inspírasjónin hrynja af þessu
öllu saman líkt og sindur af jámi,
sem dregið er úr aflinum.
Það er oft meir á alþýðulistinni að
græða en mörgu því, sem á loft er
haldið af tízkunni nú á dögum. Mað-
ur verður stundum leiður á nútíma-
list og öllum þessum ósköpum, sem
á ganga í kringum heimsviðurkenn-
inguna. Gagnrýnendur ausa nú lof-
inu á yfírséníin, svo maður sér ekk-
ert gegnum elginn. Stundum orkar
þessi ritlist á mann líkt og floga-
veiki eða geðbilun. Það var hlé-
drægni kringum list fólksins í
gamla daga, og mér finnst enn, að
þessi list sé aðlaðandi. Hún var
hrjúf og björt og óhátíðleg og um-
fram allt hressileg. Stundum eilítið
kátleg. Hún minnir mig á þetta
sigggróna handtak karlanna, þegar
þeir heilsuðu, um leið og þeir gengu
í bæinn. Rímnalögin með sínum
skerandi són voru skemmtileg, vís-
umar voru ortar um hetjudáðir,
málið skemmtilegt eins og litríkt
skraut á gamalli kirkjurúðu.“
Gunnlaugur hafði aldrei gaman af
myndum Thorvaldsens og frægð
hans breytti þar engu um. En hann
hafði verið mjög hrifínn af útkjálka-
og einangrunarlist frá Páskaeyjun-
um og list frumstæðra þjóða eða
þjóðflokka, sem lifðu í einangrun.
Blökkumenn í Afríku, Indíánar í af-
skekktum byggðum víðs vegar í
Ameríku, þetta fólk skapaði að hans
mati list með sterkar kenndir. Hon-
um þótti vera afl og rammur seiður
í verkum þessa frumstæða fólks
sem opnaði Matisse og fauvistunum
nýjar leiðir. Margt í heimslistinni
nú um stundir fannst honum ósköp
borgaralegt við hlið þessara frum-
stæðu og einangruðu þjóða. Á sama
hátt féll íslenzk alþýðulist að smekk
hans. Eitt sinn sagði Gunnlaugur:
„Það veit enginn, hvar eða hvenær
listin kann að fínna upp á að sýna
sig, en mér finnst hún oft una sér
vel, þar sem heimsmenningin með
sínar premíur, manifestó og medalí-
ur hefur ekki náð að festa rætur.“
Hann lagði oft á það áherzlu, að á
vorum dögum væru „allar eigindir
myndlistarinnar sorteraðar eða
sigtaðar sundur og haldið út af fyrir
sig. Á 19. öldinni var dýrkaður
hreinn natúralismi, dauðhreinsaður,
en út af fyrir sig. En síðan kom
abstraktsjónin, klár og tandurhrein
eins og expressjónismi, vel hreinn
og klár súrrealismi, einangraður -
þessi list kemiskt hrein og sorteruð,
ef svo mætti segja, gerir hvert ein-
stakt listaverk svo fátækt. Þess
vegna held ég mest upp á þá lista-
menn nútímans, sem binda sig ekki
við neina sérstaka stefnu, en blanda
þessu öllu saman eftir geðþótta og
persónulegum þörfum.“ Gunnlaugur
Scheving vildi ekki halda þessum
skoðunum um of á loft, því að hann
vildi engan mann særa og lagði mik-
ið upp úr því að gleðja aðra, ekki sízt
starfsfélaga sína og minnti að því
leyti á Kjarval. Kemur þetta m.a.
fram í samtalsgrein sem ég skrifaði
um Gunnlaug og birtist í bókinni
Steinar og sterkir litir, 1965.
M.
HELGI
spjall
IUPPHAFI ÞESSA ÁRATUGAR
urðu nokkrar sviptingar í við-
skiptalífinu, sem voru til marks
um að nýir tímar hefðu gengið í
garð. Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga, sem mikinn hluta
aldarinnar hafði verið mesta við-
skiptasamsteypa landsins var að
falli komið. Eimskipafélag Islands hf. hafði
eflzt mjög í kjölfar minnkandi samkeppni í
skipaflutningum vegna gjaldþrots Hafskips
hf., hlutabréfamarkaðurinn var að byija að
taka á sig mynd og jafnvægið, sem segja má,
að hafi þá ríkt áratugum saman á milli SIS og
öflugustu einkaíyrirtækia hafði raskazt. Þessi
þróun leiddi til þess, að ryskingar hófust á
milli sterkustu einkafyrirtækja landsins.
Þegar hér var komið sögu voru Sjóvá-Al-
mennar hf. orðnar stærsti hluthafínn í Eim-
skipafélaginu. Grunnurinn að þeirri hlutafjár-
eign var kaup Sjóvátryggingafélags íslands
hf. á eignarhlut ríkisins í Eimskip í fjármála-
ráðherratíð Alberts Guðmundssonar. En síð-
an hafði félagið bætt við hlut sinn. Hins vegar
var ljóst, að félagið var áhrifalítið, ef ekki
áhrifalaust, innan skipafélagsins. Þáverandi
forráðamenn Eimskips voru ekki ýkja hrifnir
af styrk tryggingafélagsins og fimmtudaginn
8. marz 1990 birtist írétt á forsíðu viðskipta-
blaðs Morgunblaðsins, sem bar fyrirsögnina:
„Eimskip kaupir öll fáanleg hlutabréf í Sjóvá-
Almennum." I upphafi fréttar blaðsins sagði
svo: „Hlutabréf í Sjóvá-Almennum hf. hafa
hækkað um 50% frá síðustu áramótum en
sölugengi bréfanna er nú sexfalt nafnverð.
Eigendur hlutabréfa í fyrirtækinu geta þó
fengið mun hærra verð eða allt að áttfalt
nafnverð. Samkvæmt heimildum Morgun-
blaðsins sækist Eimskip eftir að kaupa þau
bréf sem eru á lausu og er reiðubúið að greiða
umrætt verð. Sjóvá-Almennar eru stærsti
hluthafinn í Eimskip."
Morgunblaðið hafði í áratugi barizt fyrir
því, að hér yrðu til almenningshlutafélög. í
Reykjavíkurbréfi, sem birtist hér í blaðinu
nokkrum dögum síðar var lýst áhyggjum yfir
þeirri þróun, sem virtist vera að verða á
hlutabréfamarkaðnum, sem var í fæðingu pg
þar sagði m.a.: „Hlutabréfamarkaðurinn á Is-
landi er ungur og viðkvæmur. Þess vegna
sldptir afar miklu máli, hvernig til tekst í
upphafi og að allur almenningur öðlist traust
á þessum viðskiptaháttum. Engir eiga meira
undir því en forystumenn í atvinnulífi að
þetta traust skapist. Það er forsendan fyrir
því, að hlutabréfamarkaðurinn eflist. Það
gæti gjörbreytt allri aðstöðu fyrirtækja í
framtíðinni og veitt auknu fjármagni í nýja
uppbyggingu."
I framhaldi af þessum ummælum gagn-
rýndi Morgunblaðið Eimskipafélagið fyrir
hlutabréfakaupin í Sjóvá-Almennum, taldi að
þar lægi annað að baki en fjárfestingarsjón-
armið og síðan sagði í umræddu Reykjavíkur-
bréfi: „Þessar sviptingar á hlutabréfamark-
aðnum að undanfömu þýða því í raun, að þeir
sem stjóma Eimskipafélaginu em að bjóða í
hlutabréf í fyrirtæki, sem er stærsti hluthafi
skipafélagsins til þess að veita hinum sama
ráðningu fyrir að hafa keypt hlutabréf í
fyrsta almenningshlutafélagi landsmanna."
Þá vakti blaðið athygli á því, að nýbirtar
upplýsingar um stærstu hluthafa í Eimskip,
sem þá var orðið skylt samkvæmt lögum,
sýndu að mikil samþjöppun hefði orðið á eign-
araðild að félaginu og minnti jafnframt á at-
hugasemdir, sem blaðið hefði áður gert við
stóran hlut félagsins í Flugleiðum hf. Síðan
sagði í Reykjavíkurbréfinu: „Stjómendur
stórra einkafyrirtækja verða hins vegar að
gæta þess, að auðhringur eða einokunaríyrir-
tæki er ekkert betra frá sjónarhomi samfé-
lagsins, þótt reksturinn fari fram í hlutafé-
lagsformi. Þetta er sagt hér vegna þess að
kaup Eimskipafélags Islands á hlutabréfum í
allmörgum fyrirtækjum á undanfómum árum
gefa tilefni til að spyija, hvort útþensla fyrir-
tækisins sé að verða of mikil fyrir þetta fá-
menna samfélag. Slík útþensla eykur ekki
samúð almennings, heldur þvert á móti eins
og forráðamenn SÍS hafa kynnzt."
Og loks sagði í þessu Reykjavíkurbréfi:
„Morgunblaðið hefur í 77 ár barizt fyrir
einkaframtakið og verið málsvari þess. Það
mun blaðið verða áfram. En það mun ekki
gagnrýna Samband ísl. samvinnufélaga í öðm
orðinu fyrir útþenslu og einokunartilhneig-
ingu en horfa fram hjá því, ef hið sama gerist
í einkarekstrinum.“
Þessum sjónarmiðum var fylgt eftir í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins hinn 18.,
marz 1990. Þar vora skrif blaðsins frá árinu
1914, þegar Eimskipafélag Islands var stofn-
að rifjuð upp en þá sagði m.a. á síðum Morg-
unblaðsins: „Þjóðin sjálf hefur kosið sér þetta
fyrirtæki, sem óskabam og það á það að vera
framvegis."
Síðan sagði í umræddu Reykjavíkurbréfi:
„Og hver var þá þessi þjóð? Morgunblaðið
lýsir henni svo, að stofnfundardaginn hafi
götur Reykjavíkur fyllzt af sparibúnu fólki,
sem var að halda daginn hátíðlegan og taka
þátt í fundarstörfum. „Skólar flestir höfðu
gefið neméndum brottfararleyfi úr kennslu-
stundum, aðrir skólar höfðu „frídag" frá há-
degi, bankamir lokuðu og búðir og skrifstofur
vom tómar...AUir gengu í eina og sömu átt -
niður í Iðnó, þar sem stofnfundur Eimskipa-
félags Islands átti að hefjast. Margir vom í
þeirri fylkingu, sem eigi em því vanir að
koma til opinberra funda. Búðarstúlkur og
vinnumenn, höfðingjar og sveitamenn gengu
þar sömu leið með sama áform - að vera við-
staddir þá þýðingarmestu stund, sem þessi
þjóð hefur lifað síðasta aldarfjórðunginn."
Fundurinn var svo fjölmennur að hann var
fluttur yfir í Fríkirkjuna með sérstöku leyfi
séra Ólafs Fríkirkjuprests, sem kvað „hvem
stað vera helgaðan, sem þetta mál væri rætt
á“.
Hvorki meira né minna(!) Engan ofjarl(!)
Á stofnfundinum sagði Jakob Möller, síðar
fjármálaráðherra, að enginn ætti að hafa
meira en 1/40 atkvæða og Jón Þorláksson
verkfræðingur gat þess meðal annars að eng-
inn úr stjóm félagsins mætti fara með umboð
annarra nema Vestur-íslendingar og enginn
ætti að hafa ráð á meiru en 500 atkvæðum og
væri það gert til þess, að enginn skyldi verða
ofjarl í félaginu eins og þessi verðandi borg-
arstjóri og upprennandi forsætisráðhema
komst að orði. Én fulltrúi Vestur-íslendinga
bætti við, að þeir hefðu ekki lagt fram fé til
fyrirtækisins í því skyni að græða á því, „en
okkur langar til að leggja ykkur lið, hjálpa
ykkur í framsóknarbaráttu ykkar, að svo
miklu leyti, sem í okkar valdi stendur“.“
Reykjavíkurbréfinu lauk með þessum orð-
um: „Svo mörg vom þau orð. Og orð skulu
standa.“
ÞESSI SKRIF
Að ffefnu Morgunblaðsins frá
,m . því fyrir tæpum ára-
Tlieini tug em rifjuð upp að
gefnu tilefni. Þau
vom upphafið að því, að fyrirtækjasamsteypa
sú, sem Eimskipafélagið hefur lengi verið
kjaminn í hlaut viðumefnið „kolkrabbinn".
Raunar var skrifuð og gefin út bók um það
efni og í upphafi bókarinnar er höfundur
óspar á að geta þess, að hugmyndin að hug-
takinu „kolkrabbinn“ eigi rætur í þessum
Reykjavíkurbréfum Morgunblaðsins. Allan
þennan áratug hefur þetta hugtak verið notað
í átökum í viðskiptalífinu og í umræðum á
vettvangi stjómmálanna til þess að skapa tor-
tryggni í garð þessara fyrirtækja og þá jafn-
framt til þess að réttlæta gerðir annarra í við-
skiptastyrjöldum líðandi stundar. Nýjast í
þeim efnum er að ein af ástæðunum fyrir
þeim viðskiptum með hlutabréf í Fjárfesting-
arbanka atvinnulífsins hf., sem mest hafa ver-
ið til umræðu síðustu daga, hafi verið sú, að
ella mundi „kolkrabbinn" ná tökum á bankan-
um. Þá hafa heyrzt raddir um að „kolkrabb-
inn“ ætli að ná tökum á Landssímanum og
svo mætti lengi telja.
Af þessum sökum er tímabært að kveða
upp úr með það, að þær áhyggjur, sem Morg-
unblaðið lýsti vegna yfirburðastöðu Eim-
skipafélagsins í viðskiptalífinu í upphafi þessa
áratugar em liðin tíð. Allar aðstæður hafa
gjörbreytzt og nú era allt önnur viðhorf uppi.
Þessu veldur tvennt:
I fyrsta lagi hefur hlutabréfamarkaðurinn
þróazt á þann veg, að margt af því, sem
Morgunblaðið taldi gagnrýnisvert fyrir ára-
tug er ekki lengur til staðar. Þá voru nánast
engar leikreglur fyrir hendi og hálfgert fram-
skógarlögmál ríkti í viðskiptum með hluta-
bréf. Innheijaviðskipti, sem nú mundu talin
ólögmæt vora nánast daglegt brauð og við-
skiptin að veralegu leyti ósýndeg. Smátt og
smátt hefur Verðbréfaþing íslands verið
byggt upp á þann veg, að viðskipti með hluta-
bréf era í eðlilegri farvegi en áður og aðstaða
hluthafa jafnari. í megindráttum era þær
leikreglur, sem settar hafa verið á hlutabréfa-
markaðnum viðunandi, þótt þar sé enn að
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 7. ágúst
finna ýmsa veika punkta eins og atburðarás
síðustu daga hefur glögglega leitt í Ijós.
Fyrir skömmu lýstu menn áhyggjum yfir
því, hvað mikið af viðskiptum með hlutabréf
fer fram utan Verðbréfaþings. Nýjasta dæm-
ið um það er sala hlutabréfa Kaupþings,
sparisjóðanna og Sparisjóðabankans í FBA
Það er stundum talað um að handstýring rík-
isins á margvíslegum þáttum í samfélagi okk-
ar eigi að heyra fortíðinni til. En er sú tegund
af „handstýringu“, sem fram fór við sölu
hlutabréfa ofangreindra aðila eitthvað betri?
Er handstýring, sem fram fer í lokuðum her-
bergum verðbréfafyrirtækjanna eitthvað
betri en opinber handstýring? Auðvitað ekki.
Það var ekki markaðurinn, sem réð verði
hlutabréfanna í FBA eða hverjir keyptu.
Verðið var ákveðið í samningum örfáma aðila
og sömuleiðis hverjir skyldu fá bréfin keypt.
Þessir viðskiptahættir sýna, að enn er að
finna veikleika í þessu kerfi, sem ráða verður
bót á.
Fyrir áratug sagði stjómarformaður eins
stærsta fyrirtækis landsmanna við forráða-
menn Morgunblaðsins, nokkram vikum fyrir
aðalfund fyrirtækis síns, að hann hefði ekki
hugmynd um hverjir væra stærstu hluthafar
í því eftir sviptingar, sem orðið höfðu með
hlutabréf í fyrirtækinu. Þetta virðist ekki
hafa breytzt. Enn liggja ekki fyrir staðfestar,
formlegar upplýsingar um það hveijum
sparisjóðimir og dótturfyrirtæki þeirra seldu
hlutabréfin í FBA þótt þær upplýsingar, sem
Morgunblaðið hefur birt um málið séu aug-
ljóslega réttar. Fyrirtækið, sem tilkynning
var send um til Verðbréfaþings að hefði keypt
hlutabréfin af dótturfyrirtæki sparisjóðanna
hafði ekki verið skráð með formlegum hætti í
Lúxemborg við lokun skrifstofu þar í gær,
föstudag, eftir því, sem fram kom við eftir-
grennslan blaðamanns Morgunblaðsins. Geta
sparisjóðimir verið þekktir fyrir þessi vinnu-
brögð? Hvers vegna hafa forráðamenn þeirra
ekki komið fram opinberlega og skýrt stöðu
málsins? Þetta er líka augljós veikleiki í því
kerfi, sem byggt hefur verið upp í kringum
hlutabréfaviðskipti, sem ráða verður bót á.
Og þar dugar ekki að fara eins hægt í sakim-
ar og Finnur Ingólfsson viðskiptaráðherra
virðist af einhverjum ástæðum vilja, ef marka
má orð hans í Morgunblaðinu í dag, laugar-
dag, þegar hann segir að lögum verði ekki
breytt í „snarhasti“. Dæmin sýna, að Alþingi
getur einmitt breytt lögum í snarhasti ef þörf
krefur!
En í öðra lagi og það er aðalatriði þessa
máls: á þessum áratug hafa orðið svo miklar
breytingar í viðskipta- og atvinnulífi okkar Is-
lendinga og svo margir nýir og öflugir aðilar
komnir til sögunnar, að það er ekki nokkur
ástæða til að einblína sí og æ á Eimskipafélag
íslands hf., eignarhaldsfélag þess eða önnur
tengd fyrirtæki og sjá þar „kolkrabba" í
hverju homi.
í áratugi ríkti jafnvægi í atvinnulífinu á
milli viðskiptasamsteypu Sambands ísl. sam-
vinnufélaga og einkafyrirtækjanna. Þetta
jafnvægi raskaðist eins og áður sagði við fall
Sambandsins og um skeið var ástæða til þess
að hafa áhyggjur af því, að ein viðskiptasam-
steypa innan einkarekstursins yrði alls ráð-
andi. Á þessum áratug hefur smátt og smátt
skapazt nýtt jafnvægi á milli einkafyrirtækj-
anna. Fyrirtækjasamsteypa Eimskipafélags-
ins er ekki lengur allsráðandi. Hún er einung-
is ein af mörgum sterkum viðskiptasamsteyp-
um, sem hafa komið til sögunnar. Hún t)ýr
vissulega yfir miklum styrk en heldur ekkert
umfram það.
Það er augljóst, að valddreifingin í við-
skiptalífinu er orðin mikil. Lífeyrissjóðimir
skipta þar að sjálfsögðu miklu máli. Fjár-
hagslegur styrkur þeirra er slíkur, að bæði
Burðarás og aðrir era dvergar samanborið
við þá. Vandinn við lífeyrissjóðina er hins
vegar sá, að þeir era ólýðræðislega upp-
byggðir. I stað þess að eigendur þeirra, fé-
lagsmenn lífeyrissjóðanna, kjósi yfirstjóm
þeirra í frjálsri kosningu er stjómarsætum
ráðstafað af atvinnurekendum og stjómum
verkalýðsfélaga, sem er auðvitað fáránlegt.
Þau fyiTrtæki Sambands ísl. samvinnufé-
laga, sem lifðu fall þess af hafa smátt og
smátt verið að eflast á nýjan leik. Olíufélagið
er enn leiðandi aðili í olíuviðskiptum í landinu.
Vátryggingafélag íslands hf. sem að hluta til
var byggt upp á granni Samvinnutryginga er
eitt af tveimur sterkustu tryggingarfyrir-
tækjum landsmanna. Samskip, sem reis á
rústum skipadeildar SÍS hefur náð að festa
JÖKULSÁ á Fjöllum
Morgunblaðið/Arni Sæberg
sig í sessi, sem raunveralegur keppinautur
Eimskipafélagsins í skipaflutningum og land-
flutningum. Nýtt flugfélag hefur risið upp,
þar sem er Atlanta, sem senn fer á markað og
veldur því, að ekki er lengur hægt að tala um
einokun Flugleiða, þótt Atlanta stundi ekki
áætlunarflug. Raunar er velgengni Atlanta
eftirtektarverð á sama tíma og skiptzt hafa á
skin og skúrir í starfsemi Flugleiða. Trygg-
ingamiðstöðin hefur smátt og smátt verið að
eflast þannig að nú er ekki lengur hægt að
tala um tvö aðal tryggingarfélög heldur era
þau að verða þrjú.
Á þessum áratug hafa orðið til tvær öflugar
smásölukeðjur, þar sem er Baugur, sem er
byggður á granni Hagkaups og Bónuss og
Kaupás, sem er byggður á granni Nóatúns og
Kaupfélags Arnesinga. Jafnframt hafa orðið
til öflug eignarhaldsfyiTrtæki á borð við Eign-
arhaldsfélag Alþýðubankans og Hof hf., sem
er eignarhaldsfélag Hagkaupsfjölskyldunnar.
Á fjölmiðlamarkaðnum hafa orðið til tvö
umsvifamikil fjölmiðlafyrirtæki auk Árvakurs
hf. útgefanda Morgunblaðsins, þar sem era
Fijáls fjölmiðlun hf., sem gefiir út tvö dag-
blöð, og Norðurljós hf., sem er orðið kjaminn
í viðskiptasamsteypu Jóns Ólafssonar.
I útgerð og fiskvinnslu hafa kraftmiklir
einstaklingar byggt upp öflug fyrirtæki eins
og Samherja hf., Þormóð ramma - Sæberg
hf. og Isfélag Vestmannaeyja hf.
Islenzk erfðagreining undir forystu Kára
Stefánssonar er að verða afl í viðskiptalífinu.
Margt bendir til að þegar það fyrirtæki fer á
markað verði Eimskipafélag íslands ekki
lengur það fyrirtæki, sem er hæst að mark-
aðsvirði á hlutabréfamarkaðnum hér. Og fyr-
ir viku kynnti Morgunblaðið þjóðinni í fyrsta
sinn þann íslending, sem haft hefur meiri við-
skiptaumsvif á alþjóðavísu en nokkur annar,
Gunnar Björgvinsson, sem hefur um langt
skeið keypt og selt flugvélar í stóram stíl og
hefur um nokkurn tíma stundað fjárfestingar
hér á landi.
Þegar á allt þetta er litið fer ekki á milli
mála, að sú mynd, sem Morgunblaðið dró upp
veturinn 1990 og vitnað var til hér að framan
er gjörbreytt. Þeir tímar eru liðnir. Nýir tím-
ar era gengnir í garð. Ný andlit, ný nöfn, nýr
kraftur, nýtt blóð, era komin til sögunnar.
Valddreifingin í viðskiptalífinu blasir við - en
henni og kvótakerfinu fylgja ný vandamál.
„ÍSLENZKA ÞJÓÐRÍKIÐ
íslenzka a*ð Þ*að er
'A 'l 'A °kki hollt fyrir það að vera
PJOOriKlO í höndunum á mjög fáum
aðilum,“ sagði Davíð Odds-
son forsætisráðherra í samtali við frétta-
mann ríkissjónvarpsins í gærkvöldi, föstu-
dagskvöld. Þetta era orð að sönnu.
Um leið og Ijóst er að valddreifingin í við-
skiptalífinu er orðin svo mikil, að ekki er
lengur ástæða til að hafa áhyggjur af yfir-
burðastöðu eins aðila á borð við Éimskipafé-
lagið-Burðarás og tengd fyrirtæki, gætir
augljósrar tilhneigingar hjá nýjum aðilum til
þess að taka höndum saman og stuðla þar
með á ný að þeirri stöðu í viðskipta- og at-
vinnulífi, sem Morgunblaðið lýsti áhyggjum
yfir í byrjun þessa áratugar. Þetta kemur
skýrt fram í þeim viðskiptum, sem fram hafa
farið með hlutabréfin í Fjárfestingarbanka
atvinnulífsins hf.
Yfirlýst markmið ríkisstjómarinnar var og
er að stuðla að dreifðri eignaraðild að banka-
kerfinu við einkavæðingu þess. Það era sömu
markmið og þeir Jakob Möller og Jón Þor-
láksson lýstu á stofnfundi Eimskipafélagsins
árið 1914. Fyrsta skrefið í átt til þeirrar
einkavæðingar var sala á 49% hlut í FBA á
síðasta ári. Þegar í ljós var komið, að spari-
sjóðfrnir og tengdir aðOar höfðu eignazt um
fjórðung í bankanum eftir þá hlutabréfasölu
höfðu menn ekki miklar áhyggjur af því fyrst
og fremst vegna þess hvers konar fyrirtæki
sparisjóðirnir era. Að vísu má fjalla í löngu
máli um það hveijir eigi sparisjóðina en það
er annað mál. Sú ákvörðun sparisjóðanna að
selja hlutabréfin með þeim hætti, sem gert
var kom hins vegar almenningi í opna
skjöldu og sýnir svo ekki verður um villzt, að
nú gætir á ný tilhneigingar hjá aðilum í við-
skiptalífinu til þess að taka höndum saman
og mynda fámennar viðskiptablokkir, sem
gera tilraun til að kaupa allt, sem hönd á
festir, hvort sem það er falt eða ekki.
Sú mynd, sem nú blasir við eftir sölu spari-
sjóðanna hefur hleypt öllum áformum ríkis-
stjórnarinnar um einkavæðingu bankakerfis-
ins í uppnám. Þjóðin mun einfaldlega ekki
sætta sig við að það gerist í bankakerfinu
öllu, sem virðist vera að gerast í FBA, að ör-
fáir aðilar í viðskiptalífinu nái að ráða bank-
anum í krafti fjórðungs hlutafjár vegna þess
að hlutabréfin að öðra leyti dreifast á margra
hendur og þá skiptir engu máli hverjir þeir
aðilar era. Ábyrgð forráðamanna sparisjóð-
anna er því mikil og ákvarðanir þeirra óskilj-
anlegar.
Þessi framvinda mála kemur í kjölfarið á
þeirri þróun, sem orðið hefur í sjávarútvegi í
skjóli kvótakerfisins. Það er augljóst, að
kvótinn er að færast á æ færri hendur. Það
geta verið rök fyrir því vegna hagræðingar í
útgerðinni. En alger forsenda þess, að þjóðin
geti sætt sig við þá niðurstöðu, er að greiðsla
komi í almannasjóði fyrir aðgang að auðlind-
inni, þ.e. að menn ráðskist ekki með þjóðar-
auðlindina eins og hún sé þeirra eign. Það er
hún ekki og verður vonandi aldrei. En þeir
eiga að nýta hana gegn gjaldi sem bezt
kunna til verka.
Ef nú stefnir í það vegna óbreytts kvóta-
kerfis og nýrrar þróunar til valdasamþjöpp-
unar í viðskiptalífinu eftir valddreifingu und-
anfarinna ára að þjóðarauðurinn komist á
fárra hendur er kominn tími til að Alþingi og
ríkisstjóm taki í taumana og geri ráðstafanir
til þess að beina þessari atburðarás í annan
farveg.
„Islenzka þjóðríldð er þannig vaxið, að það
er ekki hollt fyrir það að vera í höndunum á
mjög fáum aðilum."
„Á þessum áratug
hefur smátt og
smátt skapazt nýtt
jafnvægi á milli
einkafy rirtækj -
anna. Fyrirtækja-
samsteypa Eim-
skipafélagsins er
ekki lengur alls-
ráðandi. Hún er
einungis ein af
mörgum sterkum
viðskiptasam-
steypum, sem
hafa komið til
sögunnar. Hún
býr vissulega yfir
miklum styrk en
heldur ekkert um-
fram það.“