Morgunblaðið - 19.09.1999, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 19. SEPTEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Samskipti Taívans og Kína hafa verið stirð að undanförnu
James Soong nýtur mikilla vinsælda samkvæmt skoðanakönnunum um þessar mundir. Hann býður sig fram
í forsetakosningunum á Taívan sem óháður frambjóðandi.
Togstreita taí-
vanskra stj órn-
málamanna
flækir stöðuna
Samskipti Taívans og Alþýðulýðveldisins
Kína hafa verið á viðkvæmu stigi undan-
farið. Tómas Orri Ragnarsson fjallar um
tengsl ríkjanna í gegnum tíðina og hvernig
þau kunni að þróast í framtíðinni í ljósi
stjórnmálaþróunarinnar á Taívan.
MIKIÐ hefur verið um
það fjallað að undan-
fömu að samskipti Taí-
vans og Kína hafi farið
versnandi vegna ummæla forseta
Taívans, Lee Teng-hui, um að líta
bæri á samningaviðræður milli Kína
og Taívans um frekari samskipti og
hugsanlega sameiningu sem við-
ræður tveggja jafnrétthárra ríkja.
Það liggur því í orðum Lees að ekki
eigi að líta á þessar viðræður sem
innanríkismál í Kína eins og venja
hefur verið heldur sem samskipti
tveggja aðskildra ríkja.
Ekki er hægt að segja að sam-
skipti Alþýðulýðveldisins og Taí-
vans hafi verið góð fyrir en fram að
yfirlýsingu Lees hafði virst að
samningaviðræður væru að komast
á skrið og viðræður voru aftur tekn-
ar upp eftir að Kínastjórn sleit þeim
eftir heimsókn forsetans til Banda-
ríkjanna 1995. Þessi ummæli Lees
komu því mörgum í opna skjöldu,
ekki síst vegna þess að flokkur
Lees, Kuomingtang, hefur ekki áð-
ur haldið þessari skoðun fram. Yfir-
lýsingin hefur því kallað á hörð við-
brögð Kínverja sem eftir sem áður
halda fram að Taívan sé óaðskiljan-
legur hluti Kína.
Samskipti Taívans og Kína
Saga samskipta Kína og Taívans
nær aftur til 1949 þegar þjóðemis-
sinnar með Chiang Kai-shek í
broddi fylkingar hertóku Taívan
eftir að kommúnistar náðu undir-
tökunum í Kína í borgarastyrjöld-
inni. I augum Chiang átti þessi
flutningur aðeins að vera tímabund-
inn meðan safnað væri liði til að
geta innan skamms ráðist tO atlögu
að kommúnistum og náð aftur yfir-
ráðum yfir meginlandinu. Þessi
staða er enn í stórum dráttum
óbreytt. Kommúnistar og þjóðemis-
sinnar em enn opinberlega óvinir
og hvorugir virðast tilbúnir að
hliðra til svo finna megi lausn á
vandanum.
Samningaviðræður Kína og Taí-
vans hafa fram að þessu skilað litlu.
Arangur hefur þó náðst í einstökum
málum svo sem varðandi ferðaleyfi
milli Taívans og Kína, framsal
glæpamanna, flóttamannamál og
fiskveiðiréttindi. Taívanstjórn hefur
til að byrja með viljað leggja
áherslu á að ræða minni mál eins og
samgöngur, fjárfestingar og þess
háttar málaflokka á meðan Kína
hefur fyrst og fremst viljað ræða
hugsanlega sameiningu. Til að
varpa ljósi á hversu lítill árangur
hefur náðst þá eru ekki enn beinar
samgöngur frá Taívan til Kína. All-
ur póstur, vöruflutningar og fólk
verður að fara í gegnum þriðja ríki
þó svo að miklu hagkvæmara sé að
vera með beina tengingu á milli
meginlandsins og Taívans.
Stjórnmál
á Taívan
Líklegt er að yfirlýsing Lees miði
að því að styrkja stöðu Lien Chens,
núverandi varaforseta Taívans, sem
verður frambjóðandi Kuomingtang-
flokksins í forsetakosningum í mars
á næsta ári. Staða Liens hefur verið
veik í skoðanakönnunum undanfarið
og nokkuð þykir skorta á persónu-
leika hans og framkomu. Sennilegt
er að með þessari yfirlýsingu sé Lee
að reyna að veikja þann frambjóð-
anda sem nýtur mestra vinsælda
þessa stundina, sem er fyrrverandi
landstjóri á Taívan, James Soong.
Hann er meðlimur Kuomingtang en
fer ekki fram undir merkjum þess
flokks, heldur sem sjálfstæður
frambjóðandi. Soong var mjög vin-
sæll sem landstjóri og hefur mikið
persónufylgi. Lee vill öragglega
koma þeim skilaboðum til kjósenda
að öruggast sé að halda sig við Ku-
omingtang, flokkinn sem hefur gert
Taívan að frjálsu lýðræðisríki þar
sem kjör fólks hafa stórbatnað á
síðustu áratugum.
Annar frambjóðandi í kosningun-
um er fyrrverandi borgarstjóri í
Taipei, Chen Shui-bien, frambjóð-
andi Lýðræðislega framfaraflokks-
ins (DPP), næststærsta flokks Taí-
vans. Hann tapaði borgarstjómar-
kosningum á síðasta ári gegn fram-
bjóðanda Kuomingtang en sækist
nú eftir forsetaembættinu. Hann
þótti mjög sköruglegur borgarstjóri
en átti í erfiðleikum með að skýra
stefnu DPP gagnvart meginlandinu.
Stefna DPP gagnvart stjóminni í
Peking hefur meira verið í átt til
sjálfstæðis en sameiningar. En
erfitt hefur verið að fá kjósendur til
að fallast á stefnu flokksins, sér-
staklega undir ítrekuðum hótunum
frá kommúnistum um innrás verði
lýst yfir sjálfstæði.
Að undanförnu hafa skoðana-
kannanir stöðugt sýnt sterka stöðu
hins óháða frambjóðanda Soong.
Chen, frambjóðandi DDP, er í öðru
sæti og frainbjóðandi Kuomingtang,
varaforsetinn Lien, sem forsetaefni
og Vincent Siew, fyrmm forsætis-
ráðherra, sem varaforsetaefni er í
þriðja sæti. Yfirlýsing Lees verður
því að skoðast með tilliti tii stjóm-
mála í Taívan þar sem Kuoming-
tang á það á hættu að tapa forseta-
embættinu í fyrsta skipti. Lee er að
setja pressu á hina frambjóðend-
uma og reyna að fá þá til að skýra
stefnu sína gagnvart Kína og hugs-
anlegum framtíðarsamskiptum ríkj-
anna og jafnframt að koma þeim
skilaboðum til kjósenda að ömggast
sé að kjósa frambjóðanda þjóðernis-
sinna, þar sem þeim einum sé
treystandi að fara með samskiptin
við Kína.
Hugtakið „eitt ríki, tvö kerfi“ hef-
ur mikið verið í umræðunni þegar
fjallað er um Kína. Menn era ekki á
eitt sáttir um hvort mögulegt sé að
vera með tvö alveg gjörólík kerfi
innan sama ríkisins. Þó að yfirtaka
Kínverja á Hong Kong hafi gengið
vel fyrir sig og íbúunum lofað að
ekkert muni breytast frá því sem nú
er næstu fimmtíu árin er samt erfitt
að sjá að í framtíðinni verði landinu
skipt upp í svæði eins og Taívan og
Hong Kong sem tilheyra Kína en
búa samt sem áður við allt öðmvísi
kerfi en meginlandið. Sú þversögn
að þessi svæði tilheyri sama ríkinu
en hafi mismunandi stjórn- og efna-
hagskerfi er nokkuð sem ekki hefur
reynt á áður og verður spennandi
að sjá hvort stenst til lengri tíma lit-
ið.
Hong Kong komst aftur undir yf-
irráð Kína árið 1997 eftir að hafa
verið nýlenda Breta frá því í ópíum-
stríðinu. Samtals vora gerðir þrír
samningar milli Breta og Kínverja
um yfirráð Breta yfir Hong Kong-
eyju og nálægum svæðum. Síðasti
samningurinn var gerður tii 99 ára
og rann út 1997. Snemma á níunda
áratugnum setti Deng Xiao-ping
fram hugmyndafræðina sem kennd
hefur verið við „eitt land, tvö kerfi“.
Hugtakið átti uppranalega að nota
til að gera Taívan kleift að samein-
ast Kína. Það var síðan notað til að
gera Hong Kong mögulegt að vera
undir yfirráðum Kína án þess að
veraleg breyting ætti sér stað á því
einstaka kerfi sem ríkti í Hong
Kong þegar Bretar skiluðu nýlend-
unni til Kína. Og nú í desember
þegar portúgölsku nýlendunni
Macau verður skilað er það einnig
gert undir formerkjum þessa kerfis.
Samningaviðræður Breta og Kín-
verja um yfirtökuna á Hong Kong
vora langir og erfiðir. Staða Taívans
og hugsanleg sameining þess við
Kína er mun flóknara mál. Nokkur
atriði er vert að nefna í því sam-
bandi. í fyrsta lagi er Taívan ekki
nýlenda neinnar þjóðar eins og
Hong Kong og Macau, það er ekki í
gildi neinn samningur um skil á Taí-
van tii Kína eins og í tilviki þessara
tveggja nýlendna. Taívan var tekið
yfir af þjóðernissinnum 1949 og ríki
þeirra, sem þeir stofnuðu 1912 á
meginlandi Kína, lýðveldið Kína,
hélt áfram að vera til á Taívan. For-
seti Taívans sagði í margumræddu
viðtali við útvarpsstöðina Voice of
Germany að hugmyndin um „eitt
ríki, tvö kerfi“ væri óviðunandi fyrir
Taívan vegna þess að það væru
miklar þversagnir í kenningunni,
hún liti framhjá lýðræði og ekki er
gert ráð fyrir að til sé ríki þjóðern-
issinria, Lýðveldið Kína á Taívan.
Forseti Taívans er með yfirlýs-
ingu sinni að freista þess að biðja
stjórnina í Peking um einhvers kon-
ar endurskoðun á hugmyndafræð-
inni sem hefur verið óbreytt frá
upphafi níunda áratugarins þó svo
að margt hafi breyst í millitíðinni.
Ljóst er að sameining Kína og Taí-
vans mun ekki geta gengið að
óbreyttu. Frá 1949 til 1989 þegar
fyrstu frjálsu kosningamar voru
haldnar í Taívan var landið undir
jámhæl Kuomingtangflokksins sem
réð öllu á eyjunni. Ailt fram til 1987
vora herlög í gildi. En með lýðræð-
isþróun undanfarins áratugar er
valdið ekki lengur í höndum flokks-
ins heldur fólksins. Undir þeim
kringumstæðum sem ríkja í dag er
ljóst að það er ekki nema mjög lítill
minnihluti íbúa Taívans sem kýs að
sameina Taívan Kína. Meirihluti
íbúanna vill ekki fóma því nýfengna
pólitíska frelsi og þeim réttindum
sem þeir hafa framyfir íbúa megin-
landsins svo sem öryggi í dómsmál-
um, prentfrelsi, málfrelsi og lýð-
ræði.
Það má því segja að stefna stjóm-
arinnar í Peking verði að breytast
ef þeim á að takast að vinna traust
fólksins á Taívan og snúa því til
þeirrar trúai’ að sameining við móð-
urlandið sé góður kostur. Núver-
andi harðlínustefna stjómai’innar í
Peking er ekki til þess fallin að auka
traust íbúa Taívans gagnvart sam-
einingu við Kína. Sem stendur er
einungis mjög lítill minnihluti Taí-
vana hlynntur sameiningu. Kína-
stjóm hefur allt frá árinu 1949 hót-
að að knýja fram sameiningu með
hervaldi. Lee er í raun að lýsa raun-
veraleikanum með yfírlýsingu sinni.
Taívan er fyrsta lýðræðisríkið í um
5000 ára sögu Kína. Kommúnistar
hafa aldrei ráðið Taívan og þó svo
að fólk af sama þjóðflokki búi hvað
sínum megin við Taívan-sund er
Taívan allt öðruvísi en ríki komm-
únista með eigið dómskerfi, lýðræði
og mikið efnahagslegt frelsi og er
ekki upp á Kína komið að neinu
leyti. Því má segja að yfirlýsing
Lees geri ekki annað en að lýsa
þeim raunveruleika að Taívan sé í
raun sjálfstætt ríki og beri að taka
tillit til þess í samningaviðræðum.
Áhrif á öryggismál í Asíu og
íhlutun Bandaríkjamanna
Tengsl Kína og Taívans eru
margvísleg þó að þau séu ekki mjög
sýnileg syo sem hvað varðar fjár-
festingar og fjölskyldutengsl. Af
þessum sökum hefur verið nefnt að
frekar litlar líkur séu á stríði þar
sem miklir gagnkvæmir hagsmunir
eru í húfi. En fleira kemur tO.
Bandaríkjamenn hafa löngum stutt
Taívan og þó svo að opinberlega sé
stefna stjómarinnar í Washington
að viðurkenna einungis ríki komm-
únista þá eru mikil óopinber tengsl,
einkum á sviði viðskipta og her-
mála. Samskiptum Bandaríkjanna
og Taívans er stjómað með lögum
sem Bandaríkjaþing samþykkti árið
1979 (Taiwan Relations Act).
Hlutverk laganna er að viðhalda
friði, öryggi og stöðugleika á Vest-
ur-Kyn-ahafi og vinna að áfram-
haldandi viðskipta-, menningar- og
öðram tengslum milli Bandaríkj-
anna og Taívans. Þessi lög hafa
reynst vel bæði fyrir Taívan og
Bandaríkin. Ljóst er að Bandaríkin
munu ekki láta það óátalið ef
kommúnistar ráðast á Taívan.
Bandaríkin munu líta á það sem
mikla ógn við frið og öryggi í Aust-
ur-Asíu. Saga utanríkisstefnu
Bandaríkjanna sýnir að erfitt yrði
fyrir Bandaríkin að standa utan við
slík átök.
Nú era uppi áætlanir um að setja
upp eldflaugavarnarkerfi í Japan
með hjálp Bandaríkjamanna. Kín-
verskir kommúnistar hafa harðlega
mótmælt þessum fyrirætlunum
sem eru til komnar vegna þeirrar
ógnar sem stafar frá Norður-
Kóreu. Miklar umræður era um
hvort Taívan muni taka þátt í þessu
varnarkerfi. Stjórnin í Peking hef-
ur harðlega mótmælt slíkum áform-
um og sakað Bandaríkjamenn um
að vera með grófa íhlutun í innan-
ríkismál Kína. Umræðan um hvort
Taívan tekur þátt í kerfinu veltur á
tvennu: Annars vegar hvort Banda-
ríkjamenn leyfa þeim að vera með
og hins vegar hvort stjórnmála-
menn á Taívan telji þátttöku svara
kostnaði í ljósi þess að hún myndi
leiða til versnandi samskipta við
meginlandið. Þótt eldflaugatilraun
Norður-Kóreu hafi uppranalega
komið þessari umræðu af stað telja
sérfræðingar að Japanir hafi einnig
nokkrar áhyggjur af vaxandi vægi
Kínverja í Austur-Asíu, ekki síst
vegna þess að utanríkisstefna Kín-
verja hefur tekið nokkram breyt-
ingum og virðist bera meiri merki
útþenslu en áður var. Af þessu hafa
Japanir miklar áhyggjur, ekki síst í
ljósi sögunnar, því löngum hefur
verið stirt á milli Japans og Kína.
Höfundur er viðskiptafræðingur og
hefur stundað nnm i Taivan.