Morgunblaðið - 02.10.1999, Blaðsíða 48

MORGUNBLAÐIÐ
48 LAUGARDAGUR 2. OKTÓBER 1999
Blint tján-
ingarfrelsi
„Þá hlýtur að vakna spurningin um hlut-
verk ríkisvaldsins, hve langtþað eigi að
ganga í að tryggja að almenningi sé hlíft við
að sjá hve óhrjálegur heimurinn geti verið. “
ÓLK ryðst ekki
óboðið inn á heimili
bláókunnugra, það
væri rakinn dóna-
skapur og beinlínis
lögbrot. Þótt mig langi til að
skoða fallegt listaverk í eigu ná-
grannans eða fá staðfest að hann
sé endemis sóði laumast ég ekki
inn hjá honum með myndavél.
Innan veggja heimilisins erum
við húsbændur, það er kastalinn
okkar. Að minnsta kosti ef við
viljum, auðvitað getum við látið
það berast að allir séu alltaf vel-
komnir, við og allt okkar líf sé al-
menningseign. Þá getum við lifað
að staðaldri eins og fiskar í gler-
búri en það gera nú aðeins þeir
sem eru illa þjakaðir af sýniþörf.
En hvar og hvenær eigum við
rétt á að vera í
VIÐHORF friði fyrir sjón-
----- varps- og ljós-
Eftir Kristján myndavélum?
Jónsson Glötum við
réttinum þegar
við röltum niður Laugaveginn,
má þá aðvífandi ljósmyndari
ekki smella af án þess að biðja
um leyfi hjá öllum vegfarendum
og birta myndina í dagblaði dag-
inn eftir? Ósköp saklaust, segj-
um við svona í fljótu bragði.
En ... hvað ef ég sit yfir morg-
unkaffinu einn daginn með kon-
unni og hún fleygir allt í einu
blaðinu í mig, öskureið? „Svínið
þitt, þú sagðist vera að vinna í
gærkvöldi en þama er mynd af
þér í biðröð við krána.“
Málin geta verið miklu alvar-
legri, geta snúist um sjálfa
mannhelgina andspænis múgn-
um. Þegar slík grundvallargildi
eru í húfi dettur okkur yfirleitt
fyrst í hug að setja lög.
Nú er hart deilt um lagabreyt-
ingar í Frakklandi sem ætlað er
að tryggja betur rétt þeirra sem
lögreglan tekur í sína vörslu. Þá
yrði m.a. bannað að birta í fjöl-
miðlum myndir af handjámuðu
fólki sem lögreglan hefur tekið,
sjónarmiðið er að viðkomandi sé
saklaus þar til sekt hans er
sönnuð. A hann þá að þurfa að
sætta sig við það daginn eftir að
hálf þjóðin sé með það á hreinu
að hann sé ef ekki glæpamaður
þá að minnsta kosti ákaflega
vafasamur náungi?
Vandinn er sá að um leið og
þessi réttur einstaklingsins yrði
aukinn myndi lögreglan missa
aðhaldið sem hún þarf eins og
allar aðrar stofnanir. Frétta-
myndir era nefnilega líka vitnis-
burður fari hún offari.
Réttur ljósmyndara til að taka
myndir af fólki á almannafæri án
þess að biðja það um leyfí yrði
skertur mjög, samkvæmt nýju
lögunum. Tilefnið er samkvæmt
blaðafréttum m.a. atvik sem varð
fyrir fjóram árum í kjölfar
sprengjutilræðis í París. Kona á
staðnum slasaðist nokkuð og föt-
in tættust af henni. Hún sagðist
hafa grátbeðið ljósmyndara að
taka ekki af sér myndir. Samt
hafi þær verið teknar og birtar.
Samtök franskra fréttaljós-
myndara era vægast sagt ósam-
þykk nýju lögunum og telja að
þau geti orðið eins og myllu-
steinn um hálsinn á tjáningar-
frelsi fjölmiðla. Einn af þekkt-
ustu ljósmynduram aldarinnar,
Henri Cartier-Bresson, hefur
sagt að hefðu lög og reglur af
þessu tagi verið í gildi alla ljós-
myndaöldina myndu fjölmargar
myndir sem nú era sögulegir
dýrgripir, aldrei hafa birst.
Við höfum öll séð þessar
myndir sem skella á vitundinni
eins og högg. Enginn gleymir
mynd Roberts Capa af helsærð-
um liðsmanni spænsku lýðveldis-
herjanna í borgarastríðinu
1936-1939, hann heldur enn á
rifflinum en við vitum að andar-
taki síðar er hann látinn. Mynd
Bills Eppridge af Robert Kenn-
edy liggjandi í blóðpolli í anddyri
hótelsins í Los Angeles árið 1968
myndi nú ef til vill verða bönnuð
á þeirri forsendu að hún gæti
sært tilftnningar aðstandenda,
segja sumir.
Islenskt dæmi er frábær
mynd Finnboga Rúts Valdimars-
sonar 1936 af líkum skipbrots-
manna Pourqois Pas? þar sem
þau liggja í fjörunni. Fremst er
lík franska vísindamannsins
Charcots, friðsæld hvílir yfir
andlitinu, baráttan er á enda. En
fréttamynd af þessu tagi yrði lík-
lega ekki birt í dagblaði á Islandi
núna. Ekki vegna þess að lög
banni það heldur vegna siða-
reglna á fjölmiðlunum. Okkur
þætti slík myndbirting vera til-
litsleysi við aðstandendur.
Meistaraverk sem sýna ógn og
viðbjóð í fangabúðum og styrj-
öldum gætu lent undir nýja,
franska hm'fnum ef hægt væri að
þekkja og nafngreina fólkið á
þeim. Þá hlýtur að vakna spurn-
ingin um hlutverk ríkisvaldsins,
hve langt það eigi að ganga í að
tryggja að almenningi sé hlíft við
að sjá hve óhrjálegur heimurinn
geti verið. A Stóri bróðir að
halda fyrir augun á okkur, full-
vöxnu fólki og ákveða hvenær
þörf sé á því?
I fyrstu atrennu er vel hægt
að telja mér trú um það ef þess
er gætt að segja mér að ástæðan
fyrir afskiptaseminni sé önnur,
verið sé að verja rétt einstak-
linga til að vera í friði fyrir
frekju og tillitsleysi samtímans.
En annars vegar er réttur ein-
staklingsins, hins vegar tjáning-
arfrelsið og finna verður mála-
miðlun. Og það er ekki sama
hvemig sú málamiðlun er fund-
in, ekki sama hver úrskurðar.
Franska leiðin er vont for-
dæmi, þá værum við enn einu
sinni að láta opinbera forsjár-
hyggju vaða yfir okkur. Stjóm-
málamenn og embættismenn
hafa hvorki meira vit né meiri
siðferðisþroska en þeir sem nú
taka slíkar ákvarðanir á fjölmiðl-
um. Þær hljóta oft að verða um-
deilanlegar, eðli málsins sam-
kvæmt. Embættismennimir
myndu freistast til að velja þægi-
legu leiðina, banna sem flest,
meina fjölmiðlum aðgang eins og
gerst hefur hér á landi.
Þótt við viljum vemda einka-
lífið og oft sé ósmekkleg hnýsni
og peningagræðgi falin undir
skikkju tjáningarfrelsis getum
við ekki leyft okkur að taka
áhættuna. Myndir era ómissandi
heimildir, án þeirra hlytum við
oft að fálma okkur áfram í þoku.
Ef myndbirting verður háð opin-
beram nefndum og ritskoðun
þeirra gætum við óvart stungið
augun úr tjáningarfrelsinu.
+ Jónína Guðný
Helgadóttir
fæddist í Dalbæ í
Vestmannaeyjum
27. janúar 1909.
Hún lést á Selfossi
25. september síð-
astliðinn. Foreldrar
hennar voru Þóra
Jónsdóttir, húsmóð-
ir, f. 17. júní 1868,
d. 11. mars 1965,
ættuð úr Reynis-
hverfi í Mýrdal, og
Helgi Guðmundsson
útgerðarmaður, f.
1.7. 1870, d. 11.
mars 1925, ættaður frá Steinum
undir Eyjafjöllum. Jónina var
yngst Qögpirra systkina, en þau
hétu Guðjón, Rannveig Jóhanna
og Margrét.
Hinn 18. maí 1935 giftist
Jónína Guðmundi Ketilssyni frá
Stokkseyri, f. 13. mars 1902, d.
21. ágúst 1981. Þau bjuggu
fyrstu árin á Fífilgötu 2 í Vest-
mannaeyjum og fluttust þaðan
að Stokkseyri árið 1946. Ári
Látin er móðursystir mín,
Jónína Guðný Helgadóttir, alltaf
kölluð „Ninna“ af fjölskyldu sinni
og vinum.
Níræð varð hún á síðasta afmæl-
isdegi sínum og hafði átt því láni að
fagna að vera tiltölulega vel heilsu-
hraust allt sitt líf þó dálítið hafi
hún verið farin að þreytast síðustu
árin. Lát hennar bar þó snöggt að,
kvöldið 25. september, þó ekki öll-
um að óvörum, því vitað var að hún
gekk ekki heil til skógar upp á
síðkastið. Ég held ég geti fullyrt,
að hún kvaddi þetta líf södd lífdaga
og í sátt við allt og alla.
En margs er að minnast, þegar
litið er yfir níutíu ára langa ævi og
get ég aðeins drepið á fátt þar, því
samskipti okkar Ninnu vora ekki
órofin gegn um árin, þó alltaf höf-
um við vitað hvort af öðru þrátt
fyrir að lönd og höf skildu okkur
löngum að.
Það sem batt okkur á sérstakan
hátt, var sú staðreynd, að við átt-
um sama afmælisdag, 27. janúar, á
milli bar aðeins átján ár. Þessi ald-
ursmunur skýrir það, að fyrsta
hluta ævi minnar var ég mér ekki
beint meðvitandi um tilveru henn-
ar, enda bættist hér við, að ég
fluttist burt úr Eyjum aðeins sjö
ára gamall ásamt fjölskyldu minni.
Ég var orðinn 10 eða 11 ára, þegar
kynni okkar hófust fyrir alvöru, en
þá fékk ég að vera hjá henni eitt
sumar í Vestmannaeyjum.
Vora það dýrðardagar fyrir
„borgarbarnið", þá orðinn
Reykvík- ingur þrátt fyrir skamm-
an dvalartíma í borginni.
Ninna var þá tiltölulega nýgift
Guðmundi Ketilssyni, vélstjóra,
miklum dugnaðarmanni og einum
eftirsóttasta vélstjóra á bátaflota
Vestmanneyinga. Leið mér vel hjá
þeim hjónum og ömmu minni,
Þóra, sem bjó hjá þeim þar og allar
stundir síðan, þó flust væri til
„meginlandsins" er tímar liðu.
Fljótt kom fram hjá Ninnu, að
hún var músikölsk. Fekk hún ung
að læra á orgel, en það hljóðfæri
var til á æskuheimili hennar í Dal-
bæ og þar oft mikið sungið og spil-
að, einkum á þeim tíma er Guðjón,
bróðir hennar lifði. Hann dó þó
mjög ungur, fórst í sjóslysi á fjar-
lægum slóðum, öllum harmdauði.
Eftir að Ninna fullorðnaðist var
það langur tími, er hún snerti ekki
hljóðfæri, allt til þess tíma, er dótt-
ir hennar eignaðist píanó á Sel-
fossi. Þótti henni þá gaman að taka
í píanóið og mundi þá furðumikið af
því, er hún hafði lært forðum daga.
Fleira var henni tO lista lagt.
Saumaskapur lék í höndum hennar,
svo og aðrar hannyrðir, og svo kom
að því, að hún fór að fást við list-
málun. Varð það hennar aðalfrí-
stundaiðkun og tókst þar vel upp,
seinna reistu þau
sér hús í Smáratúni
4 á Selfossi og
bjuggu þar til ævi-
loka. Börn þeirar
eru: 1) Helgi, f. 19.
maí 1936, og var
hann kvæntur Sæ-
unni Sigurlaugs-
dóttur, f. 5. apríl
1945. Börn þeirra
eru Sigurlaug, Guð-
mundur og Jón Þór.
Helgi átti áður
Hugrúnu Kristínu.
2) Þórhildur Mar-
grét, f. 3. nóvember
1937, gift Páli Sigurgeirssyni, f.
10. desember 1930. Börn þeirra
eru Guðjón Þór, Sigurgeir og
Anna Dóra. 3) Viktoría, f. 10.
mars 1941, gift Páli Jóni
Bjarnasyni, f. 14. apríl 1938.
Synir þeirra eru Guðmundur,
Bjarni og Smári. Barnabarna-
börn Jónínu eru 20 talsins.
Utför Jóninu fer fram í Sel-
fosskirkju í dag og hefst athöfn-
in klukkan 15.30.
þó aldrei fengi hún tækifæri til að
læra þar tO. Hún var listamaður af
Guðs náð, eins og sagt er. Málaði
hún aðallega landslagsmyndir, fyr-
irmyndimar fyrst úr Vestmanna-
eyjum og svo víðar að, eftir að hún
fluttist þaðan. Ég á eina góða mynd
eftir hana, sem ég held mikið upp á.
A unga aldri lærði Ninna hár-
greiðslu. Nam hún hjá frú Krag í
Reykjavík. Stundaði hún þá iðn að-
allega meðan hún bjó í Éyjum en
lítið eftir brottflutning þaðan.
Þau Guðmundur fluttust brott úr
Eyjum árið 1947, bjuggu fyrst eitt
ár á Stokkseyri meðan Guðmundur
byggði húsið að Smáratúni 4, Sel-
fossi, en fluttust svo þangað, þar
sem þau bjuggu síðan með fjöl-
skyldu sína. Er tímar liðu dreifðist
fjölskyldan af eðlilegum ástæðum,
en Viktoría bjó áfram að Smára-
túni 4 ásamt sinni fjölskyldu og
foreldrum sínum. Þar bjó Ninna til
dauðadags.
Ninna hafði mikið yndi af ferða-
lögum og ferðaðist eins mikið og
hún gat við komið, aðallega seinni
ár ævi sinnar, bæði innanlands og
utan. Sýndi hún þar mikinn dugnað
og áræði, var yfirleitt föst fyrir í
því, sem hún vildi gera.
Kom hún þar mér oft á óvart, því
hlédrægni og hógværð var hennar
aðalsmerld. Hún var ekki málgefin,
vildi frekar hlusta, en tala. I gegn-
um lífið tók hún öllu með jafnaðar-
geði og rólyndi, meðlæti jafnt sem
mótlæti, hún var ekki gjörn á að
barma sér né kvarta. Og þegar hún
gladdist, þá var það oftast hlýlegt
bros, sem gaf það til kynna, ekki
meira.
Þannig minnist ég hennar, og
kveð hana með söknuði.
Votta ég, og fjölskylda mín,
börnum hennar og öllum aðstand-
endum dýpstu samúð við fráfall
hennar. Blessuð sé minning henn-
ar.
Baldur Bjarnasen.
Margar minningar sækja á hug-
ann þegar við hugsum til hennar
ömmu okkur, Jónínu Guðnýjar
Helgadóttur sem nú er látin. Við
bræðurnir urðum þeirrar gæfu að-
njótandi að alast upp með ömmu
og afa í sama húsi, en afi lést árið
1981.
Allt frá fæðingu þar til við flutt-
umst að heiman sem ungir menn
bjuggum við undir sama þaki og
amma. Þetta hafði óneitanlega
mikil áhrif á uppvöxt okkar og við-
horf til lífsins. Enda var samband
okkar við hana mjög náið og gott
var að ræða við hana um hin og
þessi málefni. Amma fylgdist alltaf
vel með því sem við aðhöfðumst og
hvatti okkur til dáða. Það verður
skrýtið að koma í heimsókn til for-
eldra okkar á æskuheimilið og geta
ekki gengið að ömmu vísri.
Aðalsmerki ömmu var hógværð
og hlédrægni og fátt gat komið
henni í uppnám. Alltaf hélt hún ró
sinni og aldrei hækkaði hún mál-
róminn við okkur bræðurna enda
þótt oft gengi mikið á í húsinu. Nú
á fullorðinsárum gerir maður sér
grein fyrir því hve þolinmóð hún
var gagnvart okkur í uppvextinum.
Aldrei virtist það trufla hana hið
minnsta enda þótt okkur fylgdi
stundum töluverður hávaði. Þvert
á móti sagðist hún njóta þess að
heyra að líf væri í húsinu og eðli-
legt væri að það heyrðist aðeins í
okkur.
Amma var af þeirri kynslóð sem
eigi fékk notið þeirra góðu mennt-
unarmöguleika sem ungt fólk hefur
í dag. Hún stundaði sjálfsnám af
krafti, hafði unun af því að lesa og
fræðast og voru tungumál, landa-
fræði, saga og bókmenntir henni
hugleikin. Sem dæmi má nefna að
á gamals aldri tók hún að læra er-
lend tungumál af Lingaphone-
námskeiðum. Hvað varðar góðar
gáfur hennar er okkur minnisstætt
að ein jólin spilaði hún Trivial
Pursuit með okkur bræðram og
nokkram vinum, en það spil reynir
á margskonar fróðleik. Röðin var
varla komin að okkur þegar hún
var búin að sigra okkur í spilinu
með því að svara öllum spurning-
unum rétt. Kom þetta nokkuð flatt
upp á okkur langskólagengið fólkið
og minnti okkur á að skólaganga
og viska eru ekki það sama.
Ekki er hægt að minnast ömmu
án þess að nefna hve listfeng hún
var. Hún hafði mikið dálæti á
myndlist og tónlist. Landlagsmál-
verkin hennar bera listhæfileikun-
um gott vitni og málaði hún mikið
af olíumálverkum. Snemma í æsku
uppgötvuðust tónlistarhæfileikar
ömmu, en vegna aðstæðna lærði
hún á hljóðfæri aðeins í fáeina
mánuði. Löngu seinna þegar for-
eldrar okkar bræðra keyptu píanó
kom í ljós að amma hafði lært mik-
ið á þessum stutta tíma því hún gat
leikið á píanóið flókin lög eftir nót-
um þrátt fyrir að hafa ekki snert
hljóðfæri í áratugi.
Amma hafði mikinn áhuga á
blómarækt og voru ófáar stundirn-
ar sem hún eyddi í gróðurhúsinu,
annaðhvort að líta eftir blómum
eða við iestur. Það var hennar Ííf
og yndi að sitja og lesa í gróður-
húsinu umlukt blómum. Skemmti-
legast þótti henni að lesa eitthvað
um Vestmannaeyjar og vorum við
bræðumir vanir að gefa ömmu
eitthvað í jólagjöf sem tengdist
Vestmannaeyjum, enda var hún
fædd og uppalin þar.
Elsku amma, nú þegai- þú hverf-
ur yfir móðuna miklu á vit látinna
vina og vandamanna verðurðu
væntanlega einhvers vísari um af-
drif bróður þíns, Guðjóns, sem
hvarf með bátnum Rigmor ein-
hvers staðar á Atlantshafi á leið frá
Spáni í byrjun aldarinnar.
Við eigum margar góðar minn-
ingar um þig sem við munum
geyma með okkur. Guð geymi þig
og hafðu þökk fyrir allt.
Bjarni og Smári.
Að heilsast og kveðja er lífsins
saga. Það eru orð að sönnu og
koma í huga minn er ég minnist í
nokkrum fátæklegum orðum henn-
ar Ninnu, fyrrverandi tengdamóð-
ur minnar. Og þegar ég set þessar
línur á blað, naga ég mig í handar-
bökin fyrir hversu ódugleg ég var
að líta inn hjá henni. Maður þykist
alltaf vera svo önnum kafin í
brauðstritinu, að ekki sé tími til að
rækta vina- og ættartengslin.
Þetta kemur manni til að hugsa:
Hvað er mikilvægara en að halda
sambandi við vini og venslafólk,
gleðja aðra? Því dauðinn gerir yfir-
leitt ekki boð á undan sér og það
sem maður ætlar að gera seinna
getur orðið um seinan. Þá sér mað-
ur eftir því að hafa ekki gert meira
af því að rækta vináttuna. Hún
Ninna átti það svo sannarlega inni
MINNINGAR
JONINA GUÐNY
HELGADÓTTIR