Morgunblaðið - 07.01.2000, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Fj ór ða valdið
I FLESTUM vest-
rænum þjóðfélögum
hafa fjölmiðlar ákveðnu
og mjög mikilvægu
hlutverki að gegna
gagnvart stjómmála-
mönnum. Samband
fjölmiðla og stjóm-
málamanna er í
ákveðnum farvegi og
þó sá farvegur sé mis-
djúpur og misbreiður
eftir löndum er hann
alls staðar sá sami;
fjölmiðlar veita stjóm-
málamönnum vakandi
aðhald með gagnrýnni
umfjöllun og frétta-
flutningi.
Fjölmiðlar í þessum löndum em
oft nefndir fjórða valdið, á eftir
löggjafarvaldi, dómsvaldi og fram-
kvæmdavaldi. Stjómmálamenn era
dregnir til ábyrgðar af fjórða valdinu
og pólitískt líf þeirra murkað misk-
unnarlaust úr þeim á síðum dagblaða
og í fréttatímum þegar þeir misstíga
sig. Stjómmálamenn í þeim löndum
þar sem fjórða valdið er virkt vita að
fjölmiðlar ganga af þeim dauðum ef
þeir þráast við að axla ábyrgð á
gjörðum sínum og kjósa yfírleitt að
hverfa úr pólitísku starfi af sjálfsdáð-
um fremur en að sópast út í hafsauga
í fellibyl fjölmiðlanna.
Almenningur í þessum löndum á
því láni að fagna að eiga gagnrýna og
óháða fjölmiðla sem vita að það er
þeirra hlutverk að fylgjast með störf-
um stjómmálamanna og þeir eiga
greiðan aðgang að stjórnmálamönn-
um. Enginn stjómmálamaður í þess-
um löndum kemst upp með að forð-
ast óþægilegar spumingar; það er
einfaldlega pólitískt sjálfsmorð.
Þessu er nákvæmlega öfugt farið í
lýðveldinu íslandi. Fjórða valdið er
algerlega óvirkt á íslandi og stjóm-
málamenn notfæra sér það í æ ríkari
mæli á síðari áram. Nægir að nefna
utanríkisráðherra og ráðningu for-
stjóra Leifsstöðvar, fyrrverandi
landbúnaðarráðherra og jarðasölur
hans á síðustu dögum hans í emb-
ætti, gagnagrann á heilbrigðissviði
og nú síðast Fljótsdalsvirkjun. Is-
lenskir fjölmiðlar hafa vissulega gert
þessum málum skil en ávallt af mik-
illi kurteisi og óttablandinni virðingu
gagnvart þeim þjóðkjörnu stjóm-
málamönnum sem málin snerta.
Aldrei hefur til dæmis utanríkis-
ráðherra verið spurður beint að því
hvers vegna hann hafi sett í embætti
forstjóra Leifsstöðvar eina um-
sækjandann sem var óhæfur sam-
kvæmt auglýsingu um stöðuna, og
dæmdur fjársvikamaður að auki, en
framsóknarmaður. Utanríkisráð-
herra kemst upp með að vísa á nefnd
sem hann skipaði sjálfur um málið og
yppta öxlum eins og hann hafi ekkert
með málið að gera. Fréttastofa Rík-
issjónvarpsins gerir þessu máli íyrst
skil sem fyrstu frétt þegar umboðs-
maður Alþingis hefur krafið utanrík-
isráðherra um svör við lagalegum
spurningum með afar harðorðu bréfi.
Þá fyrst er það „leyfilegt" fyrir
fréttastofuna að fjalla um þetta.
Aldrei hefur utanríkisráðherra
þurft að svara gagnrýnum spurning-
um um ráðninguna né hefur málinu
verið gerð skil í neinum fréttaskýr-
ina
Alfreð Sturla
Böðvarsson
Fegurðin kemur innan fró
ingaþáttum eða kast-
ljósum beint að því á
gagnrýnan hátt.
Hvers vegna setja
fjölmiðlar ekki óstöðv-
andi fellibyl í gang þeg-
ar heilbrigðisráðherra
nánast missir út úr sér í
helberam klaufaskap
að frumvarpið um
gagnagranninn hafi
verið sent með faxi til
hennar í heilu lagi frá
Islenskri erfðagrein-
ingu eins og ekkert sé
eðlilegra? Hvers vegna,
yfir höfuð, er frétta-
mennska hér á landi
ekkert nema tilkynn-
ingai- og kurteisisviðtöl við stjóm-
málamenn en ekki harðar og óvægn-
ar úttektir þar sem reynt er að
komast til botns í umdeildum og mik-
ilvægum málum sem snerta alla þjóð-
ina? Hvemig skyldi standa á þessu
algera getuleysi íslenskra fjölmiðla
til þess að gegna skyldu sinni sem
eftirlits- og aðhaldsvald með löggja-
far-, dóms-, og framkvæmdavaldinu?
Gera þeir sér yfirleitt grein fyrir
hlutverki sínu sem óháðum og sjálf-
stæðum fulltrúa almennings sem
nánast einu Von almennings um að
spilling og misferli stjórnmálamanna
komist upp? Gera þeir sér grein fyrir
því hversu hrapallega þeir hafa
bragðist trausti þjóðarinnar sem
reiðir sig á að þetta gagnrýna og
miskunnarlausa fjórða vald sé virkt
og vakandi? Vita þeir yfirleitt hvem-
ig á að sinna þessu aðhalds- og eftir-
litshlutverki? Ég hef einungis eina
skýringu á þessari fullkomnu lömun
fjórða valdsins hér á landi. Islensk
fréttamennska hefur enn ekki klæðst
vopnum rannsóknarblaðamennsk-
unnar og þeir blaðamenn sem hafa
reynt að draga sverðin úr slíðram
hafa einfaldlega ekki haft bolmagn til
þess að sundra hinni margslungnu
brynju samtryggingar stjómmála-
manna og efnahagslífsins.
Og hið rammíslenska fjölskyldu-
samfélag þar sem fjölskyldu- og
flokkatengsl ráða lögum og lofum og
enginn er dreginn til ábyrgðar er
sökudólgurinn.
Stjómmálamenn fara sínu fram og
Fjölmiðlar
Hvers vegna er frétta-
mennska hér á landi
ekki harðar og óvægnar
úttektir, spyr Alfreð
Sturla Böðvarsson, þar
sem reynt er að komast
til botns í umdeildum og
mikilvægum málum?
fjölmiðlar era kurteisfr áhorfendur
sem hreyfa hvorki legg né lið fyrr en
ríkisapparöt eins og Ríkisendurskoð-
un eða umboðsmaður Alþingis gera
það fyrst. Íslenskfr stjórnmálamenn
era einfaldlega ekki tilbúnir til þess
að axla ábyrgð líkt og kollegar þeirra
erlendis, þefr era ekki tilbúnir til
þess að svara fyrir gjörðir sína og
standa og falla með þeim. Þeir eru
ekki enn komnir á það siðferðisstig,
íslenskt samfélag er ekki enn komið
á það siðferðisstig, að skikka menn til
þess að bera ábyrgð á gjörðum sín-
um.
En að undanfömu hefur orðið vart
fyrstu stiga þjóðfélagsbreytinga sem
Barnahúsið og þjónusta
þess við landsbyggðina
Með lagabreytingu
þann 1. maí var fagleg-
um grundvelli kippt
undan starfsemi
Barnahúss með því að
yfirheyrsla yfir böm-
um sem granur lék á
að hefðu orðið fyrir
kynferðislegu ofbeldi,
var sett undir héraðs-
dómara. Þessi breyt-
ing gerir það að verk-
um að starfsemi
Barnahúss er nánast
sjálfhætt. Greinilegt
er að hin lögfræðilegu
sjónarmið eru þyngri
á metunum en bama-
verndarsjónarmiðin
að dómi löggjafans.
Hugmyndin að stofnun Bamahúss
á sínum tíma var sú að með því að
skapa baminu öraggt umhverfi með
samvinnu ýmissa fagstétta á einum
stað, mætti draga úr kvíða og ótta
hjá baminu og fjölskyldu þess. En
slíkt fylgir því oftast að þurfa að end-
urupplifa erfiða lífsreynslu með end-
urteknum viðtölum við marga aðila
frá mismunandi stofnunum á mis-
munandi stöðum.
Með tilkomu Bamahúss skapaðist
möguleiki til að draga úr ótta og
kvíða hjá bömum með því að allar yf-
irheyrslur og viðtöl fara fram einu
sinni og á einum stað.
Á fundi Félagsmálanefndar Isa-
fjarðarbæjar þann 7. desember 1999,
lýsti nefndin áhyggjum sínum yfir
hugsanlegri lakari stöðu bama á
landsbyggðinni ef ekki tekst að
tryggja framtíð Barnahúss sem mið-
stöðvar rannsóknar kynferðisafbrota
gagnvart börnum. I framhaldi af
þessari bókun nefndarinnar ályktaði
Kjell
Hymer
Júh'us Einar
Halldórsson
rmi
'geýV*'
ftítcv
JLX 'l&&IXMÉhreinsunin
sími 533 3634, gsm 897 3634
Allan sólarhringinn.
Laugavegi 4, sími 551 4473

Súrefnisvörur
Karin Herzog
4 Vita-A-Kombi olía
bæjarstjóm ísafjarðarbæjar þann
16. desember 1999 einróma að skora
á félagsmálaráðuneytið að halda
starfsemi Barnahúss óbreyttri.
Tilefni þessa greinarkoms er út-
varpsviðtal við Þórhildi Líndal, um-
boðsmann barna, á rás 2, föstudag-
inn 17. desember 1999. Þórhildur
heldur því fram að börn úti á lands-
byggðinni gjaldi fyrir tilvist Barna-
húss sem staðsett er í Reykjavík.
Undirritaðfr vilja mótmæla þess-
um staðhæfingum umboðsmanns
barna og telja fráleitt að börn úti á
landsbyggðinni líði fyrir tilvist
Barnahúss í Reykjavík.
í fyrsta lagi þá má benda á að
landsbyggðin býr ekki yfir þeim
stöðugleika í sérfræði- og fagþekk-
ingu sem nauðsynlegur er til að hægt
sé að meðhöndla kynferðisafbrota-
rnál gagnvart börnum eins og Barna-
húsið býr yfir. Ástæðan er einfald-
lega sú að barnaverndaramdæmin
úti á landsbyggðinni er oft of lítil til
þess að hægt sé að halda uppi fag-
þekkingu og sérfræðiþjónustu á
þessu sviði. Það er ennfremur hægt
að benda á að á sumum stöðum úti á
landi er varla hægt að tala um að
sveitarfélögin sinni lögskipaðri þjón-
ustu að því er varðar félags- og
barnavemdarmál vegna smæðar og
skorts á fagfólki.
Vegna ofangreindra veikleika er
sterk miðstöð fagþekkingar og sér-
fræðikunnáttu í kynferðisafbrota-
málum gagnvart börnum 18 ára og
yngri, nauðsynleg til að þessi þjón-
usta við landsbyggðina sé eins og
bestverður ákosið.
Að halda því fram að starfsemi
Barnahúss í Reykjavík vinni gegn
hagsmunum barna á landsbyggðinni,
er álíka „skynsamlegt“ og að halda
því fram að að sérhæfð starfsemi
sjúkrahúsa á höfuðborgarsvæðinu,
til að mynda heilaskurðlækningar,
vinni gegn hagsmunum landsbyggð-
arinnar. Það hlýtur allt sæmilega
skynsamt fólk að sjá að það er ekki
skynsamleg ályktun að halda þvi
fram að Barnahúsið vinni gegn hags-
munum barna á landsbyggðinni.
í viðtalinu við Þórhildi kemur fram
að hún telur að almennt eigi héraðs-
dómarar að meta hvort þeir telji að
viðtöl og rannsóknir eigi að fara fram
hjá héraðsdómi eða í Barnahúsi og
tekur hún ekki afgerandi afstöðu til
þess hvort leggja eigi niður Barna-
hús eða hvort halda eigi áfram starf-
semi þess.
Þar sem komið hefur verið upp
sérstökum yfirheyrsluherbergjum
hjá héraðsdómuram í tveimur
stærstu þéttbýlissvæðum landsins,
Reykjavík og Ákureyri, eiga dómar-
ar að meta það hvort yfirheyrslur
eigi að fara fram í Bamahúsi, að
dómi Þórhildar, eða í héraðsdómi.
Með þessu fyrirkomulagi era
menn í raun komnir aftur að þeim
forsendum og aðstæðum sem lágu til
grandvallar því að Barnahúsi var
komið á laggirnar á sínum tíma.
Áður en Barnahús tók til starfa
var börnum þvælt hingað og þangað,
frá einum sérfræðingi til annars, í sí-
fellt endurteknum viðtölum við mis-
munandi aðstæður og við mismikla
kunnáttu sérfræðings. Það ástand
leiddi í raun til þess að engin sérhæfð
fagþekking safnaðist upp á einum
stað og börn máttu líða fyrir það að
fara í ítrekuð og endurtekin viðtöl
um sára og ógnvekjandi reynslu sína
af kynferðislegri misnotkun.
Ef hugmyndir Þórhildar, um
starfsemi Barnahúss sem einskonar
varaskeifu fyrir dómara, ná fram að
ganga, munu þær stuðla að því að
færa rannsóknaraðferðir í kynferðis-
afbrotamálum gagnvart börnum aft-
ur til þess tíma sem var fyrir stofnun
Barnahúss árið 1997. Það er staða
sem landsbyggðin sættir sig öragg-
lega ekki við. Og það er skref aft-
urábak.
Það má benda á að með tilkomu
Barnahúss hafa fleiri kynferðisaf-
brotamál komið upp á yfirborðið
vegna þess m.a. að þessi starfsemi
hefur stuðlað að umræðu í samfélag-
inu um kynferðisafbrot. Það hefur
leitt til að hugmyndir og afstaða
manna til kynferðisafbrota gagnvart
börnum hefur breyst.
Tilkoma Barnahúss hefur auk
þessa gert fagfólki í litlum sveitar-
félögum, sem ekki hafa yfir að ráða
sérhæfðri fagþekkingu, kleift að vera
í beinu sambandi við fagfólk í Barna-
húsi með ráðgjöf. Það nýtist ekki síst
börnum og fjölskyldum þeirra úti á
kalla mætti byltingu. Almenningur
er að rísa upp gegn alræði ábyrgðar-
leysisins og gagnrýnisfötlun fjölmiðl-
anna. Æ oftar er það almenningur
sem klæðist hinni vandalausu
skikkju fjórða valdsins.
Borgarbúar skrifuðu Lands-
símann og Jón Ólafsson úr Laugar-
dalnum og Umhverfisvinir myndu
einnig stroka Fljótsdalsvirkjun út af
kortinu ef þefr fengju tíma til þess;
það veit rfidsstjórn Davíðs Oddsson-
ar og því er framvarpi iðnaðarráð-
herra þröngvað með handafli gegn-
um þingið á ólöglegum hraða.
Samtrygging hins ábyrgðarlausa
ríkisvalds, hinna lotningarfullu fjöl-
miðla og hins bitlingafulla efnahags-
lífs er að rofna, sundrað af hinum
netvædda og heimsvana almenningi
sem veit núorðið hvernig reka á al-
mennilegt þjóðfélag þar sem ómetan-
legum verðmætum samfélagsins er
ekki úthlutað ókeypis til útvaldra
einkavina og stjórnmálamenn yppta
ekki brosandi öxlum þegar þeir era
spurðir um siðlausar ákvarðanir.
Brynjan er dælduð og þess verður
vonandi ekki langt að bíða að við,
fólkið í landinu, þröngvum ráða-
mönnum til þess að axla ábyrgð á eig-
in gerðum. Þar til það gerist stendur
lýðveldið Island ekki undir nafni.
Höfundur er heimspekingur.
Barnahús
Við teljum fráleitt, segja
Kjell Hymer og Júlíus
Einar Halldórsson, að
börn úti á landsbyggð-
inni líði fyrir tilvist
Barnahúss í Reykjavík.
landsbyggðinni heldur hefur það
einnig tryggt að rétt sé að farið í
þessum viðkvæmu málum eins og
kostur er.
Það má því segja að starfsemi
Barnahúss hafi dregið úr líkum á því
að mistök séu gerð í upphafi rann-
sóknar kynferðisafbrotamáls gagn-
vart börnum.
Það er nauðsynlegt að fólk átti sig
á að ef héraðsdómuram verður í
sjálfsvald sett hvort þeir leita til
Barnahúss eða láti yfirheyrslur fara
fram í sérstöku herbergi í dómhúsi,
þá minnka líkur allveralega á því að
Barnahús verði sú miðstöð sérþekk-
ingar á kynferðisafbrotum gagnvart
börnum, eins og stefnt var að með
stofnun þess, þar sem líklegt er að
verkefni þess dragist veralega sam-
an. Slík þróun þjónar ekki hagsmun-
um bama úti á landsbyggðinni.
Undirritaðir era ekki með þessu
greinarkorni að halda því fram að
leita eigi suður eftir allri sérfræði-
þekkingu. Nauðsynlegt er að sú
vinna sem hægt er að vinna í héraði
vinnist þar áfram. En til þess að jafn-
vægi ríki á milli hinna ólíku lands-
hluta, sem misjafnlega standa að vígi
gagnvart sérhæfðri vinnslu kynferð-
isafbrotamála gagnvart börnum, er
brýn nauðsyn á að sú miðlæga sér-
þekking sem safnast hefur upp með
tilkomu Barnahúss, nýtist lands-
byggðinni eftir því hvar þörfin er
mest.
Með því að leggja niður Bamahús
eða að gera það að varaskeifu fyrir
dómara, tapast mikil þekking og
kunnátta í meðferð kynferðisafbrota
gagnvart börnum. Einnig minnka
líkur á því að kynferðisafbrotamál
gagnvart börnum verði unnin af
þeirri þverfaglegu kunnáttu sem
þegar er til staðar.
Það virðist sem ráðamenn þjóðar-
innar átti sig ekki á hvflíkt feilspor
verið er að stíga með þessari nýju
skipan í yftrheyrslu gagnvart börn-
um í kynferðisafbrotamáli. Það er
von undirritaðra að þjóðin forði
sjálfri sér frá því að slíkt skref verði
stigið afturábak í meðferð kynferðis-
afbrotamála gagnvart börnum.
Kjell Hymer cr félagsmálnstjóri í
ísn fjarðarbæ. Jiílíus Einnr Hall-
dórsson er sálfræðingur heilsugæslu
ísnfjnrðnrbæjnr.