Morgunblaðið - 05.02.2000, Blaðsíða 50

« 50 LAUGARDAGUR 5. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Sérkennsla II Er hefðbundin sérkennsla raunhæf hjálp eða ávísun á frekari erfíðleika? Hér birtist önnur grein
Helgu Sigurjónsdóttur um sérkennslu fyrir ófötluð börn í grunnskólum. Helga vill frumkvæði frá kennurum
fremur en stofnunum. Hún skoðar rætur áhrífamikilla kenninga á kennslu og tengsl við greindarmælingar hér.
Hver er
árangur
• sérkennslu?
• Samband mannkynbótastefnu
og sérkennslu?
• Erfiðar heimilisaðstæður eða
ófullnægjandi kennsluhættir?
Nú er rétt að
bregða sér
svo sem eina
öld aftur í
tímann og reyna að graf-
ast fyrir rætur þeirra
kenninga sem hafa haft
svo mikil áhrif á nám og
kennslu að fimmta
hveiju barni er vísað
nánast á kaldan klaka í
skólakerfinu. Þá var vís-
indunum óðum að vaxa
fiskur um hrygg og sál-
fræðin að eflast og hasla
sér völl á æ fleiri sviðum,
m.a. í skólum. I Frakk-
landi höfðu stjómvöld
fyrirskipað að öllum
bömum skyldi kennt að
lesa og skrifa. Frá fomu fari höfðu
menn lagt að jöfnu gott vald á
lestri, skrift og stafsetningu og
góðar gáfur. Hinir sem áttu í basli
með þessar undirstöðugreinar
hefðbundins skólanáms vora til
fárra fiska metnir. Stjómvöld þurfa
alltaf að spara, líka frakknesk fyrir
100 áram og þá kom þeim ráð í hug.
Læknir nokkur, sem var líka sál-
fræðingur, var að gera tilraunir
með að mæla vitið í fólki. Væri ekki
upplagt að hann hannaði próf sem
unnt væri að leggja fyrir bömin áð-
ur en skólaganga hæfist? Prófið
myndi skera úr um það hvort vitið
væri nægjanlegt til að ná valdi á
“ lestri, skrift og reikningi. Þetta var
árið 1905 og sálfræðingurinn hét
Alfred Binet (1857-1911).
Um þetta leyti hafði mannkyn-
bótastefnan mtt sér til rúms í
Evrópu og Bandaríkjunum. Sam-
kvæmt kenningum
mannkynbótasinna
fór þjóðfélögunum
hrakandi sökum
þess að vísindin og
velferðin lögðust á
eitt um að halda lífi
í öllum, einnig þeim
veikbyggðu sem
náttúran hafði
hingað til séð um að
dæju drottni sínum.
Nú lifði fólk með
vond gen og litla
vitsmuni og jók kyn
sitt til jafns við fólk
með góð gen og
mikla vitsmuni.
Hér á landi vann
dr. Matthías Jónas-
son sálfræðingur að greindarmæl-
ingum um árabil. Af bók hans
Greindarþroski og greindarpróf
(1956) að dæma virðist hann hafa
aðhyllst mannkynbótastefnuna,
a.m.k. trúir hann því að hinir „lág-
greindu“ hér á landi geti beinlínis
ógnað framþróun þjóðfélagsins fari
svo fram sem horfir að þeim fjölgar
meira en fólki með háþróaða
greind. Þetta var mikið áhyggju-
efni vísindaheimsins um þær
mundir, þess vegna varð eitt helsta
verkefni mannkynbótasinna að
uppræta tomæmi eða greindar-
skort. Lágt greindarstig eða „fá-
bjánska" var talið orsakast af
erfðavísi sem fluttist „frá kynslóð
til kynslóðar með bameignum
þeirra þroskaheftu eða treggáf-
uðu“. (Unnur B. Karlsdóttir. Mann-
kynbætur. 1998; 131. Sagnfræði-
stofnun Háskóla íslands, Rvk.).
Helga
Sigurjónsdóttir
Úr myndasafni
Hugmyndin um próf áður en skólaganga hefst er gömul.
Þetta er önnur af þremur
greinum um sérkennslu.
Fyrsta greinin (29/1) fjallaði
um uppliaf sérkennslu í
grunnskólum (þ.e.a.s.
kennslu fyrir ófötluð böm). í
þessari grein verður
skyggnst undir yfirborðið og
athuguð liugmyndafræðin
sem hvort tveggja hvílir á,
kenningin um „tossana" og
kenningin um „sérkennslu-
börain“. Einnig verður sagt
lítillega frá upphafi sálfræði-
þjónustu í skólum.
Veikbyggðir og lággreindir?
Þetta sjónarmið kemur víða fram
í áðumefndri bók Matthíasar
Greindarþroski og greindarpróf.
(1956:83. Menntamálaráðuneyti).
Hann segir t.d. á einum stað að í ár-
daga hafi hinn lággreindi meðal
frumstæðra manna ekki kunnað að
„verjast árásum dýra og vemda sig
gegn ómildri veðráttu" enda hafi
aðeins hinir betur greindu lifað af
fram á vora daga. Veikbyggðir,
lággreindir og framtakslitlir ein-
staklingar hafi ekki lifað nema
fram á unglingsár. Þeir hafi þess
vegna ekki aukið kyn sitt. Það var
happ af því að lítil greind var bein-
línis hættuleg fyrir mannkyn eins
og áður segir. Greindin var auðlind
þjóðarinnar og á ábyrgð hennar
allrar að hún spilltist ekki.
Matthías fagnar lögunum um
vananir frá 1938 en samkvæmt
þeim vom þroskaheftir og fábjánar
í hópi þeirra sem mátti gera ófrjóa.
En lögin gengu of skammt að hans
dómi. Hér var aðeins um heimild en
ekki skyldu að ræða og það fannst
honum galli. Ekki er heldur að
finna í lögunum fyrirmæli um
„hvemig ákvarða skuli þær hættu-
legu kynfylgjur, sem gera aðgerð-
ina nauðsynlega". Hér kæmu
greindarprófin í góðar þarfir því að
þau „geta með miklu meira öryggi
en nokkur aðferð skorið úr um fá-
vitahátt og önnur stig lágþróaðrar
greindar (oligofreniu)“. (bls. 103).
Boðskapurinn er skýr, þjóðinni
stafar hætta af lítilli greind sumra
þegna sinna. Ástæða er til að taka
fram að ekki var aðeins átt við mik-
ið fatlað fólk andlega og/eða líkam-
lega, sem bar merki fötlunar sinnar
á augljósan hátt. Þjóðinni stafaði
ekki mest hætta af því fólki heldur
hinum, sem vora eðhlegir í útliti en
mældust tilteknum greindarstigum
neðan við meðalgreind. Þetta fólk
villir á sér heimildir, leynir vitandi
og óvitandi tomæmi sínu og bland-
ast öðram óhindrað. Orðin sem not-
uð era um námsgáfur þessa fólks
era margvísleg, svo sem „lemstrað-
ir hæfileikar" „fávitaháttur“, „göll-
uð greind“ o.fl. í svipuðum dúr.
Þetta era gölluð eintök af fólki. (bls.
103). Greindarsérfræðin hefur verk
að vinna að mati dr. Matthíasar.
Kaflinn Notagildi greindarmæl-
inga endar á þessum orðum: „Við
náum ekki fullnægjandi tökum á
þeim vandamálum, sem kynfýlgjur
hinna lægstgreindu skapa, nema
með skipulegri notkun vísindaleg-
rar þekkingar. Hugtæknilega er
auðvelt að skera úr því. Sá, sem
nær því, getur, þegar að því kemur,
séð sér og afkvæmi sínu farborða
með vinnu sinni. Og hann hefur
jafnar líkur á við hvem annan um
það, að afkvæmi hans verði andlega
heilbrigt. Frá sjónarmiði samfélags
og menningar er ekki æskilegt, að
fólk, sem er sýnilega og sannanlega
neðan við þetta greindarstig, skuli
auka kyn sitt“ (bls. 104).
Sálfræðideild skóla
Rannsóknir Matthíasar um miðj-
an 5. áratuginn mörkuðu upphaf
sálfræðiþjónustu í skólum hér á
landi en hún tók í arf kenningar
sálfræðinnar um greindarfar
manna og „nám við hæfi“ handa
fólki á hinum ýmsu greindarstig-
um.
Sálfræðiþjónusta var rekin víða
um land á þeim 20 áram sem ríkið
skipti sér lítið eða ekki af þessum
málum. Kópavogur reið á vaðið og
réð uppeldisráðunaut, sálfræðing-
inn Jónas Pálsson, að skólum sínum
árið 1956. Hann starfaði þar í fjög-
ur ár en var þá ráðinn til að byggja
upp sálfræðiþjónustu í Reykjavík.
Jónas gerði það og stýrði henni í 10
ár eða til 1970. Jónas sótti fyrir-
mynd að deildinni til Noregs og
þangað fóra flestir íslenskir sér-
kennarar til náms um árabil.
Samkvæmt bók Kristins Bjöms-
sonar sálfræðings, Sálfræðiþjón-
usta í skólum (Rvk, 1990), virðist
nokkur tilhneiging hafa verið í
deildinni að relga rætur náms-
vandamála fremur til erfiðra heim-
ilisaðstæða en til ófullnægjandi
kennsluhátta. Hefðbundin sér-
kennsla hlaut því að falla í svipað
far. Lesblinda og aðrir sértækir
námserfiðleikar vora ekki á dag-
skrá, menn virðast ekki hafa þekkt
slíkt. Nú er vitað að oftast koma
námserfiðleikar fram við lestrar-
námið. Eg hef lýst þessu vel í bók-
inni Aðgát skal höfð (bls. 15-16) og
víðar. Þar segi ég líka frá því hvem-
ig ég, í starfi mínu sem námsráð-
gjafi, hóf samvinnu við taugalækna
og sálfræðinga en Félag námsráð-
gjafa tók þetta mál formlega upp í
félagi sínu um 1988 og beitti sér
fýrir því að lesblindir fengju góða
þjónustu í framhaldsskólum.
Mér þykir rétt að geta þessa hér
af því að framkvæðið kom frá skól-
unum sjálfum, frá starfandi kenn-
uram og námsráðgjöfum, en ekki
frá kennaramenntunarstofnunum,
fræðsluskrifstofum eða mennta-
málaráðuneyti.
Höfundur er kennari og rekur
eigin skóla.
María Ragnarsdóttir fær verðlaun Rannsóknaþjónustunnar og Nýsköpunarsjóðs atvinnulífsins
Tækið mælir
öndunarhreyfingar
BJÖRN Bjarnason menntamála- steinefni, sem er aðferð sem auð-
ráðherra afhenti í fyrradag Mar-
íu Ragnarsdóttur, yfirsjúkra-
þjálfara hjá endurhæfíngardeild
Landspítalans, fyrstu verðlaun í
samkeppni Rannsóknaþjónustu
Háskólans og Nýsköpunarsjóðs
atvinnulífsins um nýtingu rann-
sóknaniðurstaðna.
Verðlaunin hlaut María fyrir
öndunarhreyfíngamæli, sem er
mælitæki sem mælir öndunar-
mynstur svo betur sé hægt að
fylgjast með ástandi sjúklinga
eftir þjarta- og brjóstholsað-
* gerðir. Önnur til þriðju verðlaun
hlutu Már Másson, dósent ( lyfja-
fræði, fyrir verkefnið: Rafefna-
legir lífsækninemar fyrir lyfja-
efni, sem miðar að þvi að þróa
nýja gerð nema til að mæla
magn lyfja í blóði, og Þorbjörg
Hólmgeirsdóttir jarðverkfræð-
v ingur fyrir verkefnið: Greining á
þenjanlegum leirsteindum 1
veldar greiningu og mat á gæð-
um og þéttleika steinefnis, til
dæmis áður en það er notað til
mannvirkjagerðar.
Samstarfsverkefni Rannsókna-
þjónustunnar og Nýsköpunar-
sjóðs, Uppúr skúffunum, felst
annars vegar í hvatastarfi og
námskeiðahaldi og hins vegar í
samkeppni þar sem bestu hug-
myndir að nýsköpun og nýtingu
rannsóknarniðurstaðna eru
verðlaunaðar. Verðlaunafé er
500.000 krónur fyrir fyrstu verð-
laun og 250.000 krónur fyrir
önnur og þriðju verðlaun.
Heiður fyrir sjúkraþjálfara-
stéttina í heild
María Ragnarsdóttir segir að
öndunarhreyfíngamælirinn sé
tæki sem mæli hreyfíngar á
tveimur stöðum á brjóstkassa og
kviði, en slfkar mælingar séu til
dæmis gagnlegar fyrir sjúklinga
sem fara í opnar hjartaaðgerðir
og sjúklinga með lungnasjúk-
dóma. Tækið hefur verið notað
til rannsókna á breytingum á
öndunarhreyfíngum sjúklinga
fyrir og eftir hjartaaðgerð.
Tæki af þessu tagi hefur ekki
verið til áður. Hún segir að
næsta skref sé að sækja um
einkaleyfí og gera tækið þannig
úr garði að fleiri geti notað það.
Hún segir að hún og sam-
starfsfólk hennar hafi fundið
fyrir áhuga á tækinu bæði hér
heima og erlendis og segist von-
ast til að það geti nýst til rann-
sókna víða og jafnvel orðið sölu-
vara héðan frá íslandi.
Maria segist afar ánægð með
að sjúkraþjálfarar skuli þarna fá
sérstaka athygli fyrir störf sín.
„Mér fínnst þetta fyrst og
fremst gaman fyrir stéttina
sjúkraþjálfara og sérstaklega
ánægjulegt að þetta skuli koma
upp á 60 ára afmælisári Félags
islenskra sjúkraþjálfara. Þetta
er því ekki aðeins heiður fyrir
mig persónulega og hugmynd
Bjöm Bjaraason afhendir Mar/u Ragnarsdóttur, yfírsjúkraþjálfara mína heldur líka fyrir stéttina i
hjá Endurhæfíngadeild Landspítalans, verðlaunin. heild,“ segir María.