Morgunblaðið - 23.03.2000, Blaðsíða 48

MORGUNBLAÐIÐ
48 FIMMTUDAGUR 23. MARS 2000
i i
á uppletð
á ntðurletfl
li
p.
stendur í stað - nýtt á lista
l Vikan 23.03. - 30.03.
; NÉÞ 1. Hann
Védís H. Árnad.
2. Other side
| Red Hot Chili Peppers
i I ■ 3. Maria Maria
. Santana
í 4 4. Dolphins Cry
Live
♦ 5. Hryllir
Védís H. Árnad.
i i • 6. Falling Away From Me
Korn
. 1 7. Starálfur
Sigur Rós
8. Okkar nótt
i Sálin hans Jóns míns
, | * 9. Run to the Water Live
1 4 10. Sex Bomb
Tom Jones
> 11. Show me the meaning Backstreet Boys
! ♦ 12. Crushed
| Limp Bizkit
13. Born to make you happy
Britney Spears
' j *► 14. Bad Touch
| j Bloodhound Gang
15. Sexx Laws Beck
í ♦ 16. The Great Beyond REM
t 17. Whatlam Tin Tin Out & Emma B.
♦ 18. Whatagirl wants Christina Aguilera
«► 19. So Long Everlast
I + 20. Break Out Foo Fighters
Listinn er óformleg vinsældakönnun og byggist á vali gesta mbl.is.
0 mbl.is
SKJÁR eiNN
*
SKOÐUN
UM ÞJÓÐLENDUR
TALSVERÐAR umræður hafa á
undanfórnum vikum verið um svo-
nefndar þjóðlendur og þá málsmeð-
ferð sem nú er hafin til að ryðja burt
óvissu varðandi mörk þeirra gagn-
vart mörkum jarða eða annarra
óbeinna eignarréttinda í einkaeign.
Umræðan hingað til hefur að mestu
leyti snúist um kröfugerð ríkisins
annars vegar og kröfugerð landeig-
enda hins vegar og sýnist sitt hverj-
um um kröfugerðina eins og gengur.
Með þeim orðum sem á eftir fara er
gerð tilraun til að skýra mál þetta
frekar til þess að lesendur geti gert
sér betri grein íyiir þeim álitamálum
sem eru til athugunar og úrlausnar.
II
Hinn 1. júlí 1998 tóku gildi lög nr.
58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun
marka eignarlanda, þjóðlendna og af-
rétta. Þau verða nefnd hér þjóðlendu-
lög. Með lögunum var tekin sú
ákvörðun að nota orðið þjóðlenda um
öll landsvæði utan eignarlanda þó svo
að einstaklingar og lögaðilar kynnu
að eiga þar takmörkuð eignarrétt-
indi. Innan þjóðlendu kunna því að
vera afréttir eða önnur óbein eignar-
réttindi í eigu einstakra aðila. Undir-
rótin að umræddri lagasetningu var
einkum sú að öðru hverju, einkum
eftir miðja síðustu öld, höfðu risið
deilur um eignarrétt yfir ýmsum há-
lendissvæðum landsins eða svæðum
sem lengst af voru nefnd afréttir eða
almenningar. Mál af þessu tagi höfðu
komið fyrir dómstólana og snerust þá
deilur gjaman um hvort umrædd
landsvæði teldust að fullu eign
aðliggjandi sveitarfélags eða hvort
ríkið færi með eignarrétt yfir viðkom-
andi svæðum. I sumum tilvikum var
þó um að ræða ágreining um eignar-
aðild einstakra jarða eða kirkna og
ríkisins að hálendissvæðum. Þessi
saga verður ekki rakin frekar hér að
öðru leyti en því að með dómi Hæsta-
réttar íslands frá 25. febrúar 1955
var hafnað kröfu aðliggjandi hrepps-
félaga að Landmannaafrétti í Ran-
gárvallasýslu um viðurkenningu á
beinum eignarrétti yfir landsvæðinu.
I framhaldi af þessum dómi höfðaði
íslenska ríkið mál til viðurkenningar
á beinum eignarrétti að Landmanna-
afrétti en til andmæla í málinu risu
hreppar á svæðinu og eigendur
tveggja jarða og gerðu kröfu um
beinan eignarrétt að umræddu land-
svæði sér til handa. Kröfum beggja
var hafnað með dómi Hæstaréttar frá
28. desember 1981 en í dóminum er
engu að síður gert ráð íyrir því að þar
til bærir handhafar ríkisvaldsins
gætu sett reglur um meðferð og nýt-
ingu umrædds landsvæðis að teknu
tilliti til viðurkennds réttar byggðar-
manna til upprekstrar og annarra af-
réttamota.
III
Helstu eignarheimildir að land-
svæðum í íslenskum rétti eru nám, af-
salsgerningar, hefð og erfðir. Fleiri
heimildir koma þama einnig við sögu
þó að þær verði ekki tíundaðar hér.
Þessar eignarheimildir geta bæði
verið grundvöliur að beinum og
óbeinum eignarrétti. Þegar skera
vashhugi
A L H L I Ð A
VIÐSKIPTAHUGBÚNAÐUR
i Fjárhagsbókhald
l Sölukerfi
I Viðskiptamanna
kerfi
i Birgðakerfi
I Tilboðskerfi
I Verkefna- og
pantanakerfi
I Launakerfi
I Tollakerfi
Vaskhugi ehf. Síðumúla 15 - Simi 568-2680
þarf úr um eignarrétt á þessum
gmndvelli er tvíþættur vandi fyrir
hendi. Hinn fyrri er sá að eignarrétt-
argrundvöllurinn sjálfur getur verið
óljós og umdeilanlegur. Hinn síðari
er sá að þótt eignarréttargrundvöll-
urinn sjálfur sé óvefengjanlegur get-
ur samt sem áður verið ágreiningur
um efni hans, stærð og
mörk. Stundum fléttast
bæði þessi atriði saman.
Varðandi afsalsgem-
inga er þess sérstak-
lega að geta að Hæsti-
réttur hefur nokkmm
sinnum komist að þeirri
niðurstöðu að enginn
geti svo gilt sé afsalað
sér víðtækari rétti en
hann á og að einhliða
landamerkj alýsingar
inn til óbyggða séu eng-
an veginn einhlít eign-
arréttarleg heimild.
Þetta þýðir meðal ann-
ars að enginn getur í
sjálfu sér tekið sér eign-
arrétt með einhliða
landamerkjalýsingu. Með þjóðlendu-
lögunum er ekki tekin nein afstaða til
sönnunarreglna eða lagaskOyrða fyr-
ir því að land geti talist eignarland í
merkingu laganna heldur var sér-
stakri nefnd, óbyggðanefnd (og eftir
atvikum dómstólum landsins) falið að
Eignarréttur, segir
Stefán M. Stefánsson,
hefur ekki verið
tekinn frá neinum.
skera úr um mörk þjóðlendna gagn-
vart einstaklingsbundnum réttindum
á grundvelli almennra sönnunar-
reglna og annarra réttarheimilda
sem þegar vom í gildi og tiltæk em í
hverju tUviki. Obyggðanefnd er
þannig óháður úrskurðaraðOi sam-
kvæmt lögunum um þjóðlendur sem
fer með það veigamikla hlutverk að
úrskurða um fyrrgreind mörk þar
sem ágreiningur reynist fyrir hendi.
IV
Ein helsta ástæða fyrir setningu
þjóðlendulaga var án efa sú að ryðja í
burt þeirri óvissu sem ríkt hefur um
langt skeið í íslenskum rétti varðandi
mörk eignarlanda að einkarétti gagn-
vart lendum sem ekki era slíkum
rétti undirorpin. Óvissa um eignar-
heimUdir og eignarmörk skapa auð-
veldlega óvissu í viðskiptum með um-
ræddar lendur og getur dregið
langan dilk málaferla, óþæginda og
tafa á eftir sér. Þessi óvissa verður
því bagalegri þeim mun verðmætari
sem umræddar lendur verða með
aukinni velmegun og auknum nýting-
armöguleikum. Grannhugsunin með
lögunum um þjóðlendur var einmitt
sú að ganga í það verk í eitt skipti fyr-
ir öll á nokkmm áram að skera úr um
mörk eignarlanda gagnvart þjóðlend-
um til þess að eyða þessari óvissu og
skapa öryggi í viðskiptum. Norð-
menn hafa átt við áþekk vandamál að
glíma. Svonefnd Höjfjellskommisjon
var sett á laggirnar þar í landi og
hafði hún það meginverkefni á árun-
um 1909-1953 að ákvarða merki eign-
arlanda gagnvart hálendissvæðum í
eigu ríkisins að því er vai'ðar Suður-
Noreg. Síðar var sett á stofn
Utmarkskommisjon for Norland og
Troms. Hún hafði svipuðu hlutverki
að gegna að því er varðar Norður-
Noreg en þar voru lýsingar á land-
merkjum og aðstæður allar þó mun
ógleggri. Utmarkskommisjon er
dómstóll og verður úrlausnum henn-
ar skotið beint til Hæstaréttar Nor-
egs. Starfi hennar er ekki lokið enn.
Ljóst er hins vegar að norskir úrsk-
urðaraðilar og dómstólar hafa starfað
alla síðustu öld og starfa enn að því að
ryðja burtu óvissu um eignarheimild-
ir að lendum sem liggja að hálendinu.
Ástæðan fyrir þessari viðleitni Norð-
manna er sú sama og liggur til grand-
vallar þjóðlendulögunum, þ.e. að
koma umræddum eignarheimildum á
hreint í eitt skipti fyrir öll og að eyða
þar með réttaróvissu.
V
Mikilvægt er að gera sér grein fyr-
ir því að með þjóðlendulögum er ekk-
ert land tekið af neinum
og það er heldur ekki
tilgangurinn með lög-
unum. Tilgangurinn er
hins vegar að koma upp
málsmeðferðarreglum
sem geri óbyggðanefnd
kleift að rækja hlutverk
sitt sem er:
1) að kanna og skera
úr um hvaða land telst
til þjóðlenda og hver
séu mörk þeirra og
eignarlanda;
2) að skera úr um
mörk þess hluta þjóð-
lendu sem nýttur er
sem afréttur og
3) að úrskurða um
eignarréttindi innan
þjóðlendna.
Óbyggðanefnd (og eftir atvikum
dómstólum) ber að skera úr þeim
ágreiningsefnum sem upp koma á
grundvelli gildandi réttarheimilda
eingöngu. Að sjálfsögðu má ganga út
frá því sem vísu, miðað við þá rétt-
aróvissu sem ríkt hefur um eignar-
heimildir og mörk þeirra að skoðanir
manna séu skiptar um öll þessi atriði í
einstökum tilvikum. Lögunum um
þjóðlendur var einmitt ætlað að taka
á þessari réttaróvissu og ljúka henni.
VI
Til þess að fylgja fyrirmælum þjóð-
lendulaganna verða þeir aðilar sem
að þjóðlendumálum koma að setja
fram kröfur sínar, rökstyðja þær og
flytja síðan málið í heild sinni. Fjár-
málaráðherra fer með fyrirsvar
vegna þjóðlendnanna íyrir hönd rík-
isins og stofnana á vegum þess. Á
vegum ráðuneytisins starfar sérstök
ráðgefandi nefnd fjármálaráðherra
um þjóðlendumál sem er honum til
aðstoðar. Fjármálaráðherra setur
fram kröfúr vegna þjóðlendnanna og
á sama hátt setja viðkomandi land-
eigendur eða aðrir hagsmunaaðilai-
fram kröfur fyrir sína hönd. Ekki era
nein fyrirmæli um það í þjóðlendulög-
unum hvernig haga skuli kröfugerð
enda ekki von því að þjóðlendulögin
fjalla hvorki um efnisrétt né sönnun-
arreglur varðandi eignarréttinn sem
áður sagði. Kröfur hafa nú verið sett-
ar fram af hálfu beggja deiluaðila
varðandi tiltekin landsvæði. Ráðgef-
andi nefnd fjármálaráðherra hefur
því lagt til að kröfugerð af hálfu ríkis-
ins sé hagað þannig að sem best sam-
rýmist þeim dómafordæmum og
fræðikenningum sem þekkt era varð-
andi eignarhald á þeim landsvæðum
sem um er að tefla. Þama er auðvitað
vandratað og alveg sérstaklega í upp-
hafi þegar ekki nýtur við fordæma í
formi úrskurða frá óbyggðanefnd
sjálfri. Það er hins vegar alveg ljóst
að kröfugerð ríkisins er annars vegar
miðuð við að gæta hófs og hins vegar
að gefa engan afslátt ef svo má segja.
Ríkið myndi bregðast skyldum sínum
ef það ásældist augljósan eignarrétt
manna og hinu sama gildir ef ríkið
gerði ekki kröfu til þess lands sem
það á eða ef vafi leikur á um eignar-
heimildir að því. Þess er fastlega
vænst að aðrir hagsmunaaðilar noti
sambærilega viðmiðun er þeir setja
l'ram kröfur sínai'.
VII
Fyrir þá sem ekki vita er nauðsyn-
legt að taka fram að umrædd mála-
ferli era rétt á byrjunarstigi. Ennþá
hafa aðeins verið settar fram kröfur
beggja aðila að því er varðar nokkur
landsvæði í Ámessýslu. Gagnaöflun
varðandi þær á eftir að fara fram að
verulegu leyti en síðan fer fram flutn-
ingur viðkomandi mála fyrir óbyggð-
anefnd. Eftir atvikum má einnig
búast við að sumum málanna verði
StefánM.
Stefánsson