Morgunblaðið - 28.05.2000, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 28. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Reuters
Vaxandi spenna og ókyrrð er í Bólivíu. Myndin er frá mótmælum í borginni Cochabamba í siðasta mánuði.
Bólivía - þar sem krafta-
verkin duga ekki til
etftir Franco
Sampietro
ÞAÐ sem hvað best lýsir Bólivíu er
ef til vill hugtakið mótsögn. Þar má
finna mótsagnir í landafræðinni, í
sögu landsins, í fjármálum, í þjóð-
inni sjálfri. í Bólivíu er hægt að
finna sams konar einingar og stofn-
anir og einkenna vestrænar þjóðir
en þær starfa á allt annan hátt: Mót-
sagnakennt. í bóksölum landsins
má nú orðið finna margvísleg met-
sölurit sem fjalla á mismunandi hátt
um hnattvæðinguna og um frelsi
markaðarins en þessum bókum er
jafnan stillt upp í hillu við hliðina á
öðrum ritverkum sem innihalda
boðskap af allt öðrum toga. Dæmi
um þetta er hin þekkta og vel metna
bók „Pueblo enfermo" („Veikburða
þjóð“) eftir Alcides Arguedas en í
bókinni segir hann meðal annars að
vegna persónueinkenna þjóðarinnar
sé hún einfaldlega ekki fær um að
laga sig að vestrænum lifnaðarhátt-
um á neinn hátt. Hann lýsir þjóðinni
þannig að hún sé blanda af ósið-
menntuðu, sinnulausu fólki sem er
fast í hugsun sveitamannsins. Hann
var uppnuminn af Evrópu, aðallega
Englandi og Frakklandi, og gerði
sér ekki grein fyrir því eða vildi ekki
sjá það að kenningar hans áttu við í
allt öðru samhengi. I Bólivíu búa
nefnilega meira en 500 ólíkar ind-
íánaþjóðir og það er einmitt vegna
þess sem nauðsynlegt er að fara
aðrar leiðir við skipulag þjóðar. Áð-
ur en uppreisn var gerð árið 1952
ríkti í landinu ríkisskipulag sem má
að mörgu leyti líkja við miðalda-
skipulagið á Vesturlöndum þar sem
80% bólivísku þjóðarinnar bjuggu á
dreifbýlisstöðum þar sem voru alls
engar samgönguleiðir og þetta fólk
var því í engu sambandi við um-
heiminn. Þessa ósnertu menningar-
heima má finna enn þann dag í dag í
landinu þar sem margt fólk býr enn
við þessar aðstæður.
Vegalaust land
Bólivía þarfnast betrí vega og það
er einmitt það sem helst stendur í
vegi fyrir framþróun þjóðarinnar.
Málið snýst reyndar ekki um að
leggja hraðbrautir eða eitthvað því
líkt, heldur einfaldlega að malbika
vegina sem fyrir eru en einungis um
150 kílómetrar af vegum þessa víð-
áttumikla lands eru malbikaðir. Það
er reyndar enginn hægðarleikur að
leggja vegi og hvað þá malbika þá í
þessu harðbýla landi. Aðstæður eru
erfiðar: Stærðarinnar fjöll, oftar en
ekki 4.000 m há, steineyðimerkur
þar sem skyndilega ryðjast fram
kröftugar og vatnsmiklar ár og
regnskógar þar sem slóðarnir hafa
verið ruddir með sveðjum. Þar er
mönnum hætta búin af villtum dýr-
um og skordýrum sem geta smitað
mann af banvænum sjúkdómum.
Það hefur verið sagt að hver kíló-
metri vegar kosti Bólivíu 11 milljón-
ir króna og sjálfur Von Humbolt
hafði á orði þegar hann ferðaðist um
Bólivíu á 18. öld, að vegarlagning í
Bólivíu flokkaðist undir listgrein.
Þegar aðstæður eru eðlilegar tekur
það um 6-7 klukkustundir að að
ferðast 150 kílómetra og enn á eftir
að taka með í reikninginn hin ófyrir-
sjáanlegu veðurbrigði. Nú í febrúar
síðastliðinn eyðilagðist vegurinn til
Bermejo, sem er einn mikilvægasti
verslunarstaðurinn í syðsta hluta
landsins, en vegurinn hreinlega
hrundi á 27 kílómetra kafla vegna
gífurlegs úrfellis í marga daga. Þar
á meðal hrundi og eyðilagðist al-
gjörlega lítið indíánaþorp og enn
hefur ekki verið unnt að laga veginn
svo bærinn er í einangrun frá land-
inu öllu. í öðrum hitabeltishéruðum
(Beni, Pando, E1 Chaco) finnast
mörg byggðarlög sem búa við al-
gjöra einangrun af þessu tagi, rétt
eins og litlar eyjar, það er ómögu-
legt að komast lengra en í 10 kíló-
metra fjarlægð frá hverju þorpi.
Fátækasta land
Suður-Ameríku
Svo hefur því að sjálfsögðu ekki
alltaf verið farið. Hin vellauðuga
borg Tiwanacu var við lýði rétt fyrir
blómaskeið inkaveldisins og við því
tók borgin Potosi. í Potosi „upp-
götvuðu" Spánverjar Sumaj Orko
sem var bókstaflega heilt silfurfjall.
Ef til vill styður þetta þá tilgátu ind-
íána að það sé beint hlutfallslegt
samband á milli þess hvaða lönd
voru ríkust fyrir landvinningana og
hver þeirra eru fátækust nú. Sam-
kvæmt því sem Sameinuðu þjóðim-
ar segja er t.d. meðalævin nú 60 ár
(sem er þó framför frá 56 árum á 9.
áratugnum). Meðaltal þeirra sem
ekki eru læsir og skrifandi er um
60% þó að í sveitunum, þar sem
meirihluti fólksins býr, sé meðaltal-
ið allt að 90%. í sveitunum finnast
ekki undirstöðuatriði eins og rafljós,
drykkjarvatn, gas né neitt annað af
þeim toga. 90% barna í La Paz, höf-
uðborginni, þjást af næringarskorti.
Árlegur hagvöxtur landsins, sem
greinir reyndar ekki frá því í hönd-
um hverra þessi vöxtur hafnar, er
minni en 0,5% á ári. Helsta útflutn-
ingsvara Bólivíu er kókaín og því
næst baðmull en baðmullarræktun-
in er samt mjög lítil. Landið er eitt
af þeim þremur löndum í heiminum
sem þurfa hvað mest á alþjóðlegri
hjálp að halda ásamt Burkina og
Bangladesh og sumir lánardrottnar
þjóðarinnar, eins og Þýskaland,
hafa fellt niður skuldir landsins.
Samkvæmt rannsókn sendiráðs
Bandaríkjanna á síðasta ári er til
þrælaskipulag þekkt undir nafninu
„criadito" þar sem foreldrar af ind-
íánakyni gefa börn sín í hendur
hvítra fjölskyldna til þess að þau
starfi sem þjónustufólk í húsum
þeirra allt sitt líf.
Enginn aðgangur að sjó
Landið missti aðgang að sjó í
stríði við Chile fyrir meira en
hundrað árum og þrátt fyrir miklar
kröfur um endurheimtingu hefur
ekkert gengið í samræðum ríkjanna
tveggja. Bólivía neyðist því til að
borga til Perú skatta fyrir það að fá
að flytja innflutningsvörur sínar í
gegnum landið sem gerir það að
verkum að þær eru með því allra
minnsta. ímyndið ykkur einangrun-
ina sem allt þetta hefur í för með
sér:'Enginn aðgangur að sjó, stór
Andesfjallgarðurinn í vestri, Am-
azon-regnskógarnir í norðri og
austri. I suðri liggur svo landið að
norðurhluta Argentínu þar sem
verslunin snýst fyrst og fremst um
kókaín, fatnað og annars flokks
heimilistæki.
Þriðja spilltasta landið
Samkvæmt staðli Sameinuðu
þjóðanna er Bólivía þriðja spilltasta
land í heimi en þær niðurstöður
voru fengnar út með því að einblína
meira á útbreiðslu en verðgildi fyr-
irbrigðisins. Spillinguna er að finna í
öllum tegundum almenningsstofn-
ana og einkastofnana (spítölum,
nemendafélögum, fótboltafélögum,
samböndum af öllum stærðum og
gerðum) og nær út í öll þrep valda-
píramídans út í ystu æsar þar sem
hugsanlega finnast örlítil völd af
einhverri gerð. Fjöldi dæma af
þessu tagi sem finnast er einnig
lygilegur, en einn verknaður virðist
gleymast þegar sá næsti skýtur upp
kollinum sem jafnframt gleymist
þegar sá þriðji á sér stað. Spillingin
er þannig hluti af menningunni og
daglegu lífi fólks og það vita allir að
til að geta fengið lán, vottorð,
skírteini og leyfi er fyrsta atriðið að
verða sér úti um einhver „sam-
bönd“. Ein dagsönn staðreynd: Þeg-
ar skipt er um stjórnvöld í landinu
eru fengnir nýir starfsmenn í hrein-
lega allar almennar stöður allt frá
fyrsta ráðherraembætti til síðasta
ræstitæknis.
Byltingarglatt fólk
Það var ekki að ástæðulausu sem
Che Guevara valdi einmitt þetta
land með það markmið sitt í huga að
breiða út vopnaða byltingu um alla
Rómönsku-Ameríku. Einmitt á síð-
ustu öld voru gerðar 150 byltingar
og valdarán í landinu. Það var svo
erfitt að stjórna landinu að stofn-
andi þess, Simon Bolivar, lagðist í
þunglyndi eftir að hafa skrifað
stjórnarskrá landsins sem var
byggð á öllum helstu göfugustu
undirstöðuatriðum Evrópumanna.
Bólivía er í raun samsafn ólíkra
þjóða og það hefur í för með sér alls
kyns erfiðleika þegar á að fara að
stjórna og skipuleggja. Til dæmis
eru skráð gildandi 32 tungumál þótt
sum þeirra séu reyndar töluð af
minna en 50.000 manns eins og ger-
ist með þjóðflokkana matacos, urus,
trinitarios, tarabucos sem eru allt
litlar þjóðir innan bólivísku þjóðar-
innar. Fyrir utan spænsku, eru þrjú
önnur tungumál viðurkennd sem op-
inber: quechua, ayamara og guarani
en þau voru viðurkennd opinber
hinn 1. janúar 1996 og enn sjást eng-
in merki um framfarir svo sem eins
og aukna skólagöngu barna af ind-
íánakyni á landsbyggðinni þar sem
það telst til undantekninga að þau
ljúki fyrsta bekk. 70% af þjóðinni
eru af indíánakyni og 60% þeirra
búa á landsbyggðinni þar sem finn-
ast fáar og slæmar samgönguleiðir.
Þetta fólk hefur komið sér upp
heimsmynd sem í stórum dráttum
kemur frá tímum inkanna blönduð
við kristna trú. Heimsmynd sem
byggist á raunveruleikatilfinningu
sem á rætur sínar að rekja til tím-
Bólivía er eitt fátæk-
asta land í heimi. Það
er landlukt, næstum
vegalaust, menntun
landsmanna í molum
og spillingin nær inn i
hvern krók og kima.
Nú bendir margt til að
íbúarnir, sem heyra
flestir til einhverjum
hinna rúmlega 500
indíánaættbálka i
landinu, séu að búa
sig undir enn eina
byltinguna í landinu.
anna löngu fyrir auðvaldskerfi nú-
tímans. Kannski nægir að nefna eitt
dæmi til að styðja þessa yfirlýsingu:
í desember síðastliðnum lýsti al-
þjóðlega fyrirtækið Coca Cola yfir
gjaldþroti i Bólivíu vegna ónógrar
sölu. Önnur stór og fræg fyrirtæki
af sömu stærðargráðu, eins og
McDonalds, hafa heldur ekki náð
fótfestu. Þrátt fyrir það sjást um-
merki vestræns samfélags á ólíkleg-
ustu stöðum eins og til dæmis á ind-
íánamörkuðunum þar sem byrjað er
að taka við greiðslukortum. Fram-
farir af þessu tagi eiga þó eftir að
verða mun meira hægfara og erfið-
ari fyrir bólivísku þjóðina en hjá
suður-amerísku nágrannaríkjunum.
Fyrrverandi harðstjóri við völd
Þjóðin kaus sér forseta í miðri
ringulreið og skorti á úrræðum af
öllu tagi í september ’97 og fyrir val-
inu varð Hugo Banzer Suarez, gam-
almenni sem er þekkt fyrir það
tvennt að vera morðingi og óhæfur
stjórnandi. Morðingi, því ef gefin
væri upp talan af horfnum embætt-
ismönnum þar sem ábyrgðin er
hans væri vel hægt að bera hann
saman við Pinochet, og óhæfur
vegna hás aldurs og slæmrar
reynslu frá tveim síðustu ríkis-
stjórnum hans. Banzer er, án efa,
fyrsti suður-ameríski einvaldurinn
sem er fyrirgefið af sögunni ef mað-
ur hugsar út í það að hann var kos-
inn forseti með 54% atkvæða. Þetta
eru afleiðingar fátæktarinnar, van-
mættisins og fáfræðinnar. Þrátt fyr-
ir þetta hefur ráðuneyti hans, eins
og reyndar í öllum löndum álfunnar,
ekki gert annað en að breikka bilið
sem aðgreinir ríka og fátæka. í dag
eru mánaðarlaun heimilisþernu um
1.500 kr., laun verkamanns um 3.000
kr., lögreglu um 3.700 kr. á meðan
almennir embættismenn komast
upp með að fá um 220.000 í mánað-
artekjur. Þetta eru afleiðingar eig-
ingirni, spillingar og upplausnar.
Vaxandi ókyrrð
Spennan sem nú ræður ríkjum í
Bólivíu er ekkert nema náttúrulegar
orsakir þess að hafa notast við inn-
flutt, ókunnug stjórnkerfi sem hafa
verið tekin í notkun þrátt fyrir mót-
þróa í landi þar sem raunveruleik-
inn er allt annar, vegna þess að auð-
lindirnar sem eru þar eru aðrar,
vegna sérkenna fólksins sem byggir
landið, vegna sögu þjóðarinnar.
Ránin og skemmdarverkin sem nú
ráða ríkjum í landinu sýna öll um-
merki þess að almenningur sé að
taka lögin í sýnar hendur. Almenn-
ingur sér það í stofnunum dóms-
valdsins (réttarkerfi, lögreglu), að
þær starfa ekki með velmegun þjóð-
arinnar allrar í huga heldur er þetta
vald notað sem valdatæki fyrir efstu
stéttina. Af því leiðir að það sem
byrjar sem mótmæli vegna lélegs
fjárhags verður að árás á allt það
sem er í fyrirsvari fyrir valdinu yfir-
leitt: Embættismenn, almennings-
stofnanir, ríkisfyrirtæki...það kæmi
ekki á óvart ef áframhald yrði á
árásunum að aðgerðum yrði beint
beinlínis að þeim sem hafa hvítan
hörundslit því að hér í Bólivíu eru
mótsagnirnar ótrúlegri en hægt er
að gera sér í hugarlund og krafta-
verk myndi ekki duga til við að leysa
vandamálin.
Höfundurmn er argentínskur blaða-
maður.