Morgunblaðið - 30.06.2000, Síða 42

. ■ > , ,...................................................................................................................................................................................,_........................................................................................................ .... _______________________________________________________________________________________.../, . . ..........................................................................................................................................
) 42 FÖSTUDAGUR 30. JÚNÍ 2000
Góður
gestur
Vissulega hefur dregið úr blóðsúthelling-
um í Kína, en blóði drifin arfleifðin er
enn til staðar ogfulltrúi hennar var í
síðustu viku í heimsókn hjá ríkissak-
sóknaraembættinu hér.
ÞEGAR tignir gestir
heimsækja íslenskar
stofnanir er alsiða að
þeim sé tranað fram
og reynt að hrifsa at-
hygli fjölmiðla með einhverjum
hætti. Það vekur því samstundis
grunsemdir þegar pótintátar
koma hingað til lands og það þarf
að toga upplýsingar um heim-
sóknina upp úr gestgjafanum. Sú
var raunin þegar Han Zhubin, rík-
issaksóknari Kína, kom hingað til
lands í liðinni viku. Zhubin var á
yfirreið um Norðurlönd og hefur
örugglega getað kennt starfs-
bræðrum sínum sitthvað.
Zhubin komst í sviðsljósið fyrir
rúmu ári þegar hann gekk fram
fyrir skjöldu með yfirlýsingum um
að láta ætti til skarar skríða gegn
andófsmönn-
VIÐHORF r'Saff ■
______ hann að berj-
Eftir Karl ast ætti SeSn
Blöndal „öllu glæp-
samlegu at-
hæfi, sem stefndi öryggi ríkisins í
hættu“ og ættu menn sérstaklega
að vera á varðbergi gagnvart „fá-
mennum hópi með annarlega
hagsmuni, sem reyndu að nota
viðkvæm mál til að ýta undir róst-
ur og skemmdarverk". Nefndi
hann til sögunnar öfl bæði heima
fyrir og erlendis og átti þar greini-
lega við pólitíska andófsmenn auk
þess sem hann fyrirskipaði að
gengið yrði fram af hörku gegn
hryðjuverkamönnum og trúar-
hópum, sem væru ógn við öryggi
ríkisins. Sérstaka athygli vakti að
þessar yfirlýsingar ríkissaksókn-
arans voru gefnar út nokkrum
dögum fyrir 4. júní 1999 þegar tíu
ár voru Uðin frá því að kínversk yf-
irvöld kæfðu með ofbeldi mótmæli
á Torgi hins himneska friðar í
Peking. í þeirri atlögu létu 1000
manns lífið í Peking og 10.000
særðust, mörg hundruð manns
voru tekin af lífi utan höfuðborg-
arinnar og 30 þúsund manns voru
hneppt í fangelsi. Þeir, sem neit-
uðu að snúa baki við lýðræðis-
hreyfingunni voru dæmdir í allt að
13 ára fangelsi. Enn hefur ekld
verið gerð grein fyrir örlögum
margra þeirra, sem voru myrtir,
særðust eða voru handteknir í að-
gerðum öryggissveitanna 1989.
f fyrra voru reyndar framin ein-
hver mestu mannréttindabrot í
Kína í heilan áratug. í nýrri árs-
skýrslu samtakanna Amnesty Int-
emational kemur fram að mörg
þúsund manns hafi verið varpað í
fangelsi fyrir það eitt að neyta
réttar síns til tjáningarfrelsis með
friðsamlegum hætti. Margir hafi
verið dæmdir til langrar fangelsis-
vistar á grundvelli harðneskju-
legra laga eftir óréttlát réttarhöld,
aðrir verið sendir án dóms og laga
í allt að þriggja ára varðhald í
fangabúðum, sem þjóna þeim til-
gangi að „endurmennta með
vinnu“. í skýrslunni segir að pynt-
ingar og ill meðferð fanga hafi
verið víðtæk og mörg þúsund
manns hafi verið dæmd til dauða
og margir teknir af lífi. Kínveijar
hafa reyndar verið sérlega iðnir
við aftökur undanfarin ár. 1999
voru að minnsta kosti 1.720 manns
dæmdir til dauða og minnst 1.077
teknir af lífi. Á síðasta áratug voru
alls um 18.000 manns tekin af lífi,
oft aðeins nokkrum tímum eftir að
dómur var kveðinn upp.
Yfirvöld beittu sér sérstaklega
gegn trúarhópum og var mörg
þúsund félögum í andlegu hreyf-
ingunni Falun Gong varpað í fang-
elsi og þrýst á þá að afneita trú
sinni. Fregnir bárust af pynting-
um og illri meðferð og lést að
minnsta kosti einn í höndum lög-
reglu. Sagði að Falun Gong
stefndi öryggi almennings í hættu.
Hafa mörg hundruð manns, sem
aðhyllast boðskap Falun Gong,
verið send í vinnubúðir til endur-
menntunar án dóms og laga.
I fyrra voru liðin 50 ár frá stofn-
un kínverska alþýðulýðveldisins.
Segir í skýrslu Amnesty Inter-
national að stöðu mannréttinda
hafi hrakað svo mjög árið 1999 að
draga verði í efa að kínverskum
stjómvöldum hafi verið alvara
með undirritun mannréttinda-
sáttmála á undanförnum árum.
Um þessar mundir er 1 tísku að
koma vel fram við Kínveija. Þeir
eiga að fá aðgang að Heims-
viðskiptastofnuninni og njóta við-
skiptavildar í hvívetna. Þetta era
ekki böðlar heldur bisnessmenn.
Gildir einu þótt fórnarlömbin
skipti tugum milljóna. í Svörtu
bókinni um kommúnismann, þar
sem nokkrir fræðimenn rekja
blóði drifinn feril kommúnista-
stjóma um heim allan, er því hald-
ið fram að fórnarlömb kommún-
ismans í Kína séu 65 milljónir.
Vissulega hefur dregið úr blóðsút-
hellingum í Kína, en blóði drifin
arfleifðin er enn til staðar og full-
trúi hennar var í síðustu viku í
heimsókn hjá ríkissaksóknara-
embættinu hér.
Ekki er vitað hvað mönnum fór
á milli á þeim fundum, sem hér
fóru fram, og vissulega heimsótti
þessi sami maður starfsbræður
sína á öðrum Norðurlöndum
þannig að heimsókn hans hingað
er ekkert einsdæmi. Hann hefur
meira að segja setið alþjóðleg þing
saksóknara og þykir sjálfsagt
mikill akkur í nærveru hans þegar
verið er að ræða aðgerðir gegn
eiturlyfjabarónum og alþjóðlegum
glæpahringjum. Engum sögum
fer af viðræðum þeim, sem Zhubin
átti við kollega sína. Hann hefur
ugglaust getað veitt góð ráð, til
dæmis um það hvemig rétt er að
fara með ýmsa sértrúarhópa, sem
vilja upp á dekk. Hann er þó
sennilega það veraldarvanur orð-
inn að honum blöskrar ekki lengur
þegar hann sér hvílíkum vettl-
ingatökum menn eru teknir á
Vesturlöndum þegar þeir snúast
gegn handhöfúm valdsins. Honum
er sennilega einfaldlega skemmt
þegar hann sér hvílík vandræði og
uppsteytur geta íylgt réttarrík-
inu; er hann horfir upp á vamar-
lausa starfsbræður og -systur
þurfa að sitja undir smásjá al-
mennings.
Fróðlegt verður að sjá hvaða
lærdóm saksóknaraembættið hér
dregur af fundum með ríkis-
saksóknara Kína. Það er verst
hvað ógnarstjómum í heiminum
hefur fækkað upp á síðkastið. Það
verður erfitt að finna jafnoka
Zhubins næst þegar saksóknara-
embættinu dettur í hug að bjóða
erlendum ríkissaksóknara hingað
til lands til skrafs og ráðagerða.
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
• Lesið í verkið I
LISTIN AÐ LÝSA
Lawrence Weiner
Hugleiðingar um Lawrence
Weiner í tilefni af sýningunni
Arátta, úr einkasafni Péturs
Arasonar og Rögnu Róberts-
dóttur, í Listasafni Kópavogs.
HVERNIG getur lýsing í
orðum talist myndlist?
Eitthvað því um líkt hlýt-
ur að fljúga um huga okk-
ar þegar við stöndum
frammi fyrir verki banda-
ríska listamannsins Lawrence Weiner í
Listasafni Kópavogs. En sem góðir og
gegnir íslendingar, aldir upp við ást á
handritunum - þessum þjóðargersemum
sem okkur tókst að endurheimta seint og
um síðir - hljótum við að vera nær því að
skilja gildi ritaðs máls heldur en þjóðir
sem ekki byggja sjálfsmynd sína í jafnrík-
um mæli á slíkri menningararfleifð. Því
ættum við að vera betur í stakk búin til
að meðtaka óvenjulegan tjáningarmáta
Weiners en þjóðir sem ekki eiga sér eins
mikilvæga rithefð.
Lawrence Weiner (f. 1940) er sprottinn
af þeim meiði hugmyndlistarinnar -
Concept Art - sem setti tungumálið í önd-
vegi undir lok sjöunda áratugarins. Eða
svo vitnað sé til orða listamannsins sjálfs;
þá er engin list án tungumáls. Hvað þýddi
þetta í raun og hvers vegna var tungu-
málið allt í einu orðið svona mikilvægt í
list sem hingað til hafði stært sig af því
að standa utan og ofan við hið talaða orð?
Sú skoðun margra listamanna að hug-
myndin væri kjarni listaverksins, en
handverkið væri einungis aukaatriði -
jafnvel ómerkilegt ofhlæði - er ekki ný af
nálinni. Snemma á tuttugustu öldinni
komu fram listamenn sem töldu daga
handlagni og hrífandi skreytilistar talda.
Franski listamaðurinn Marcel Duchamp,
sem margir telja föður hugmyndlistarinn-
ar, hélt því fram að myndlist sem einungis höfðaði til
augans - eða sjónhimnunnar, eins og hann orðaði það
- dæmdi sjálfa sig úr leik á öld þar sem hugsun og
íhugun hefðu leyst tilfinningahyggju og hrifnæmi af
hólmi. Hugmyndlistin er því ákveðið mótsvar við róm-
antískri hughyggju 19. aldarinnar.
En fleira hangir á spýtunni. Þegar í byrjun þriðja
áratugarins lét austurríski heimspekingurinn Witt-
genstein í veðri vaka að tungumálið næði utan um allt
sem máli skipti, og undir lok þess sama áratugar mál-
aði belgíski súrrealistinn René Magritte sína frægu
mynd af tóbakspípu. Undir pípunni var ritað: „Þetta
er ekki pípa.“ Ef til vill var þetta í fyrsta skipti sem
strúktúralískar hugmyndir læddust inn í listaverk
með skýmm hætti, aðeins þrettán ámm eftir að nið-
urstöður svissneska málfræðingsins Ferdinand de
Saussure, um greiningu merkis - signe - í mark -
signifiant - og mið - signifié - gerði lýðum ljóst að
eitt var hlutur, annað hugmynd af hlutnum og þriðja
heiti á hlutnum.
í ljósi þessa - og hins rífandi meðbyrs sem strúkt-
úralískar hugmyndir hlutu á sjötta og sjöunda ára-
tugnum með mannfræðingnum Lévi-Strauss, bók-
menntafræðingnum Roland Barthes og
sálkönnuðinum Lacan - var ekki nema von að jafn
róttæk hugmynd skyti upp kollinum og sú að ekki
þyrfti lengur að búa til listaverldð - nægjanlegt væri
að lýsa því með nokkram vel völdum orðum.
Þessa hugmynd átti Lawrence Weiner og með
henni gat hann slegið margar flugur í einu höggi.
Þyki einhverjum þetta vera hámark vitleysunnar skal
á það bent að skrásetning er nú orðin viðtekin regla í
öllum kerfisbundnum samskiptum. Menn sofa ekki
lengur með peningana undir koddanum. Þeir koma
þeim í umferð með rafrænum viðskiptum án þess að
gera nokkra kröfu um að handfjatla gullið. Eitt af því
markverða sem Weiner er að tilkynna okkur með
óvenjulegum aðferðum sínum er að heimur okkar er
stöðugt að þróast frá áþreifanlegum gildum til skrá-
settra og skjáfærðra.
Menn dreymir ekki lengur um þyngd sína í gulli
heldur fislétta milljarða færða milli reikninga á Net-
inu.
Annað sem þyngdarleysi orðanna veitti Weiner var
frelsi frá því að fylla heiminn af drasli. Sem listamað-
ur er hann fæddur inn í umræðuna um mengun, auð-
lindaþurrð og offramleiðslu. Hví skyldi listamaður
bæta við ruslið ef hann kemur því sem hann vildi sagt
hafa til skila með jafn áhrifaríkum hætti? Reyndar
Ljósmynd/Margrét Jónasdóttir
Lawrence Weiner skýrir út rismikil stensilverk sín fyrir kennur-
um og nemendum Listaháskóla Islands í Galerie Marian Good-
man í vor sem leið.
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Verkið sem Lawrence Weiner endurgerði í Listasafni Kópavogs
eftir að hafa sýnt það í sýningasalnum Onnur hæð, Laugavegi 37,
árið 1996.
felst enn annar augljós kostur í notkun Weiners á
orðum í stað mynda. Verkið á sýningunni er sett sam-
an úr orðunum: Dagsljósið - (Eins og það er) - & -
Silfurberg - (Sem tærast) - Til að móta liti - (Á yfir-
borð jarðar). Enski frumtextinn er skráður jafnhliða
þeim íslenska. Af lýsingunni má greina upplifun,
væntanlega frammi fyrir íslenskri náttúru - enska
tegundarheitið „Iceland spar“ sem þýðir silfurberg
bendir óhjákvæmilega til landslags hér á landi - og
skipar sú upplifun verki Weiners á bekk með öllum
þeim fjölda landslagsverka sem byggjast á svipaðri
reynslu.
En vegna þess að verk Weiners takmarkast ekki af
ákveðinni staðsetningu og er ekki njörvað við ákveðin
kennileiti er það mun víðtækara en venjuleg lands-
lagsmynd. Áhorfandanum er veitt frelsi til að ímynda
sér sýn listamannsins og raunar er hann hvattur til
að nota ímyndunaraflið og gera sér í hugarlund
hvemig upplifun samkvæmt gefnum orðum gæti litið
út.
Ein af reglunum sem listamaðurinn hefur sett sér
er sú að þröngva aldrei ákveðinni mynd upp á sýning-
argesti heldur örva þá til að botna tillöguna sem þeir
lesa á veggnum. En er þetta þá ekki bara Ijóð? Vissu-
lega fara yrðingar Weiners býsna nærri ljóðinu, eink-
um og sér í lagi þeirri ljóðagerð sem franski symból-
istinn Stéphane Mallarmé hleypti af stokkunum
skömmu fyrir andlát sitt, 1897, og kallaði „Tenings-
kast“ - Un coup de dés. Þar var óvenjuleg röðun orð-
anna, leturgerð og umbrot, skipað jafnfætis inntaki
sjálfs textans. Reyndar er leturgerðin Weiner svo
mikilvæg að hann leggur sig í líma við að finna og
bjarga lítt notuðum, eða gleymdum týpum, einkum ef
þær eiga sér merka sögu. Skömmu áður en hann kom
hingað til að setja upp verk sín í Listasafni Kópavogs
og Listasafni ASÍ notfærði Weiner sér sögufræga
stensilgerð úr franskri prenthefð með áhrifamiklum
hætti hjá Marian Goodman í París. Með slíkri nálgun
hefur hann haft ómæld áhrif á grafíska hönnun, um-
brot og leturnotkun á undanförnum áratugum.
Dregið saman í hnotskurn er best að leyfa
Lawrence Weiner sjálfum að hafa síðasta orðið. Yfir-
lýsingar hans era frá árinu 1970: 1. Listamaðurinn
gæti búið verkið til. 2. Verkið gæti verið framleitt. 3.
Verkið þyrfti ekki að búa til. Hver þriggja möguleika
er jafnvægur, allt eftir þörfum og ætlun listamanns-
ins, en ákvörðun um skilmála liggur hjá móttakanda
þegar móttaka á sér stað.
Halldór Björn Runólfsson