Morgunblaðið - 23.07.2000, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 23. JÚLI2000 MORGUNBLAÐIÐ
-
Markmið fyrirtækjanna er aukin framleiðni og ágóði, en mannlegi þátturinn vill gleymast og það eykur vinnustreitu.
Aukin harka á
vinnumarkaði
Vinnustreita er vaxandi vandamál í
✓
hinum vestræna heimi. Astæðan er
annars vegar sú að í sérhæfðum störf-
um fara kröfur um stöðuga þekking-
aröflun og sífellt aðgengi að starfs-
fólki vaxandi og menn óttast um starf
sitt vegna samkeppninnar. Hins veg-
ar aukast líkur á vinnustreitu við að
vinna einhæf störf undir ströngu eft-
irliti, miklum hraða og að geta haft lít-
il áhrif á framkvæmd vinnunnar. Guð-
björg Linda Rafnsdóttir, félags-
fræðingur hjá Vinnueftirlitinu, sagði
Hildi Friðriksdóttur frá þessu vax-
andi áhyggjuefni í vinnuvernd.
Morgunblaðið/Arnaldur
Guðbjörg Linda Rafnsdóttir segir að stjórnendur geti skipulagt vinnu
starfsmanna sinna með það í huga að draga úr vinnustreitu.
INÝLEGRI skoðanakönnun meðal for-
stjóra hundrað stærstu fyrirtækja Sví-
þjóðar um hvað væri brýnast í málefn-
um vinnuverndar kom í Ijós, að mikill
meirihluti þeirra hafði áhyggjur af streitu
starfsmanna.
Ef litið er til Evrópu allrar kemur þessi nið-
urstaða ef til vill ekki á óvart. Samkvæmt upp-
lýsingum frá Evrópusambandinu (ESB) fer
vinnustreita vaxandi og þjáist helmingur
starfsmanna á ESB-svæðinu af óþægindum
sem rekja má til streitu. I Danmörku er talið
að þriðjungur allra starfsmanna eigi við
óþægindi að stríða, sem rekja megi til félags-
legra eða andlegra álagsþátta í vinnuumhverf-
inu og í Svíþjóð hefur vinnustreita og andlegt
og félagslegt álag starfsmanna aukist.
A Islandi hefur vinnustreita fengið vaxandi
athygli hjá Vinnueftirliti ríksins þótt tölfræði-
legar upplýsingar liggi ekki fyrir um vinnum-
arkaðinn í heild, en rannsóknir Guðbjargar
Lindu Rafnsdóttur, félagsfræðings hjá Vinnu-
eftirlitinu, á störfum í þjónustuverum og fisk-
vinnslu styðja þessar kenningar.
Andlega erfíð störf fleiri
Hlutfallslega hefur líkamlega erfíðum og
hættulegum störfum fækkað hér á landi sem
og í nágrannalöndum okkar en þeim störfum
fjölgað sem reyna meira á andlegu og félags-
legu þættina. Dæmi um þetta eru störf í heil-
brigðis- og menntageiranum og þjónustustörf
ýmiss konar.
I raun má segja, að vinnumarkaðurinn hafi
á undanförnum árum þróast í tvær áttir, ann-
ars vegar yfir í tiltölulega ósérhæfð einhæf
störf og hins vegar í sérhæfð krefjandi störf.
Rannsóknir hafa sýnt, að of mikil andleg ein-
hæfni kallar fram sams konar streituviðbrögð
og þar sem of miklar kröfur eru gerðar. Af-
leiðingamar verða þær sömu innan beggja
hópanna ef ekkert er að gert, en einkennin
eru ekki endilega öllum auðsæ. Þau geta birst
í andlegum óþægindum eins og depurð, kvíða,
síþreytu og svefnleysi eða í líkamlegum óþæg-
indum eins og höfuðverk, bakverk og vöðva-
bólgu.
Samkeppnin um störfin
Guðbjörg segir að erlendar faggreinar, sem
fjalla um vinnustreitu, hnígi allar í sömu átt.
Ánnars vegar sé vaxandi streita í faglega geir-
anum vegna þess að kröfumar séu orðnar
meiri um sífellt aðgengi. Atvinnurekendur út-
vegi starfsmönnum farsíma og oft geri þeir
kröfu um að hægt sé að ná til þeirra nánast
hvar og hvenær sem er. „Hins vegar eykst
menntunarstig og þekkingunni fleygir sífellt
fram, þannig að það sem er jákvætt verður
líka neikvætt. Það er gaman að vinna þar sem
sífellt þarf að halda sér við og vinnan er engin
lognmolla. Streitan er hins vegar sú, að haldi
maður sér ekki við faglega og sé ekki alltaf til-
búinn að rjúka í vinnuna, þá kemur einhver
annar, kannski nýr og ferskur, og tekur starf-
ið.
Þrýstingurinn verður jafnvel enn meiri, þar
sem fyrirtæki em á hlutabréfamarkaði því að
lækki gengi hlutabréfanna fara menn að kvíða
því að missa starfið. í heild gera fyrirtækin og
starfsfólkið meiri kröfur en áður þekktist.
í ófaglærða hópnum era menn víða famir
að vinna einhæfari störf, einstaklingseftirlit er
að aukast og meiri kröfur era gerðar um ná-
kvæmni og aukinn hraða. Þessi störf era yfir-
leitt illa launuð og skortur er á starfsfólki,
enda fá menn oft ekki umbun fyrir verk sín.
Hér, eins og í nágrannalöndum okkar, hefur
þróunin orðið sú að starfsmannaskorturinn er
leystur með útlendingum og samskiptavanda-
mál aukast vegna tungumálaerfiðleika. Þetta
höfum við séð fyrir löngu í fiskvinnslunni og
eram farin að sjá það sama í heilbrigðisgeir-
anum.
Einnig er áberandi, að fólk er farið að sýna
fyrirtækjunum minni hollustu en áður og á
það bæði við hér á landi og víðar. Áður réðu
menn sig til starfa hjá fyrirtæki með langtím-
aráðningu í huga og fannst að þeir hefðu
skyldum að gegna við fyrirtækið, en nú er
hver farinn að hugsa um sjálfan sig. Fyrir-
tækin era einnig farin að sýna starfsmönnum
minni hollustu með því að víkja mönnum frá
og ráða í staðinn starfsfólk, sem þau telja að
geri fyrirtækinu meira gagn. Harkan er því
greinlega orðin meiri á vinnumarkaðnum."
Ræður ekki
við ástandið
Fyrstu merkin um vinnustreitu birtast oft
þannig að fólki finnst erfitt að mæta í vinnu,
það fær jafnvel hnút í magann við tilhugsun-
ina og getur orðið neikvætt gagnvart við-
fangsefninu og vinnufélögunum sem leiðir oft
til samskiptavandamála. Þetta getur síðan
þróast út í líkamlega vanlíðan eða svefnleysi.
Guðbjörg segir að samkvæmt hennar rann-
sóknum sé sá hópur sem kvartar mest undan
vanh'ðan ekki meira frá vinnu en aðrir, en auð-
vitað geti vanlíðanin þróast yfir í sjúkdóma sé
ekki bragðist við í tíma. „Það þarf ekki að ger-
ast, en dæmi era til um slíkt eins og einstakl-
ingar sem hafa verið áberandi í atvinnulífinu
hér á landi hafa greint frá. Þá vakti einnig at-
hygli þegar forsætisráðherra Noregs varð
veikur og skýrði frá því að álagið hefði orðið of
mikið og hann hefði brannið út í starfi.“
Hún segir að mörgum finnist sem vinnu-
streita og kulnun séu orðin tískuorð, en hjá
Vinnueftirlitinu verði menn varir við mikinn
áhuga á fræðslu þessu tengda. Hún nefnir
nokkrar starfsstéttir sem einkum era í
áhættuhópi eins og umönnunargeirann og þá
sem vinna mikið einir, hvort sem er faglega
eða félagslega, eins og kennarar og féiags-
ráðgjafar.
Guðbjörg rekur hefðbundinn feril kulnunar
í grófum dráttum og segir að í upphafi komi
fólk fullt áhuga inn í hið nýja starf. „Það legg-
ur kannski sál sína í starfið en svo er eitt og
annað í ytra umhverfi sem veldur því að það
nær ekki árangri. Þá byrja menn að efast um
að þeir séu á réttum stað eða um sjálfa sig og
kenna sér um að ekki gangi betur. Það kallar
á vonbrigði og uppgjöf, sem getur orðið til
þess að sumir skipta um starf. Það er hins
vegar ekki endilega auðvelt. Rúmlega fimm-
tugur lögregluþjónn hleypur ekki inn í hvaða
starf sem er. Hann er ekki að leita að vinnu í
leikskóla, fiskvinnslu eða öldranarþjónustu,
þar sem veralegur skortur er á starfsfólki.
Forstjóri á sama aldri sem vill skipta um
starf lendir í svipuðum vandræðum, því gífur-
leg ungdómsdýrkun hefur verið á vinnumar-
kaði um tíma. Það veldur því að fólk sem hef-
ur verið í þokkalega vel metnum störfum
hoppar ekki auðveldlega úr einu starfi í ann-
að.“
Stjórnunaraðferðir mikilvægar
- Er hægt í nútímaþjóðfélagi að forðast
neikvæða streitu? Má ekki ætla að ýmis
streita utan vinnu haS bein áhrif á starfíð,
þannig að ekki sé endilega hægt að kenna
vinnuumhverfínu eða starfínu um vanlíðan-
ina?
„Þeir sem rannsakað hafa áhrif vinnuskipu-
lags á líðan starfsmanna myndu segja, að
klárlega væri hægt að hafa streituna innan
eðlilegra marka. Tiltekið vinnuskipulag ýtir
undir andlegt og félagslegt álag óháð vinnu-
stöðum og þeim einstaklingum sem þar vinna,
þannig að þetta snýst að stórum hluta um
stjórnunaraðferðir og hvernig vinnan er
skipulögð. Eg sé í rannsóknum mínum að það
skiptir máli hvort við skipuleggjum vinnuna
til dæmis þannig að hún verði of einhæf eða
hvort starfsmenn hafa möguleika á því að vera
á einhvem hátt sjálfráðir í starfi, hvort þeir fá
umbun fyrir verk sín eða hvort þeir era eins
og tannhjól í vél, þar sem þeir þurfa að sýna
mikla nákvæmni og hraða og stöðugt er fylgst