Morgunblaðið - 03.08.2000, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ
FRETTIR
FIMMTUDAGUR 3. ÁGÚST 2000 19
haíi hegðað sér á þennan veginn eða
hinn. En enginn spyr hins vegar að
því af hverju maðurinn í dýru fiitun-
um hafi verið rændur,“ segir Díana og
telur eins og svo margir sem koma að
nauðgunarmálum að hegðun og
klæðnaður þolenda fyrir nauðgunina
skipti ekki máli. Þá bendir hún á þá
staðreynd að allir geti orðið fyrir því
að verða nauðgað óháð aldri menntun
eða starfi.
Þegar talið berst að íræðslu um
kynferðislegt ofbeldi í skólum upplýs-
ir Eyrún að þótt ekki sé gert ráð fyrir
slíkri fræðslu í hefðbundnu námsefni
grunn- og framhaldsskólanna séu
sumir kennarar famir að taka upp
efnið í námskeiðum sem nefnast lífs-
leikni. Aukinheldur bendir hún á að
neyðarmóttakan hafi ásamt fleiri aðil-
um staðið fyrir fræðslu um kynferðis-
afbrot á borð við nauðganir í fram-
haldsskólum landsins að undanfómu.
En telur Eyrún nauðsynlegt að
fræðsla um kynferðislegt ofbeldi
verði gert að skylduefni í skólum
landsins? „Já, það tel ég,“ segir hún.
„En reyndar tel ég að það sé ekki
bara mikilvægt að fræða krakkana
um það efni heldur einnig kennara,
námsráðgjafa og aðra þá fagaðila sem
starfa með ungu fólki því öll upplýs-
ing og umræða um þessi mál hlýtur
að skipta máli.“
Veigra sér við að kæra
Að mati þeirra sem til þekkja
veigra mörg fómarlömb sér við að
leggja fram kæm til lögreglunnar í
kjölfar nauðgunar. Þorbjörg Inga
Jónsdóttir lögmaður tekur undir
þetta sjónarmið. „Eg hef verið réttar-
gæslumaður nokkurra brotaþola í
kynferðisbrotamálum og veit af eigin
reynslu að þolendur slíks ofbeldis
veigra sér mörg hver við að leggja
fram kæm. Ekki síst vegna þess að
málsmeðferðin er mjög erfið fyrir þá
að ganga í gegnum. Sem dæmi um
það hve konur treysta sér lítið til að
hafa samskipti við lögregluna vegna
nauðgunar má nefna að stundum hafa
leitað til mín konur sem vilja að ég
komi með þeim til að leggja fram
kæmna. Þær treysta sér með öðmm
orðum ekki til þess einar.“ Aðspurð
segir Þorbjörg Inga að í mörgum til-
fellum hafi þolendur kynferðisofbeld-
is ekki heldur leitað sér læknis- að-
stoðar eftir að ofbeldið hafi átt sér
stað og að oft komi það fyrir að fóm-
arlömb treysti sér ekki til að leggja
fram kæm í málinu fyrr en mörgum
ámm seinna.
En hvers vegna telur Þorbjörg
Inga að það sé svo erfitt fyrir þolend-
ur kynferðislegs ofbeldis að leggja
fram kæm? „Það vakna alltaf upp
öðmvísi spumingar í kynferðisbrota-
málum heldur en í öðmm málum.
Þegar einstaklingur er rændur spyr
enginn viðkomandi hvort hann hafi
aðstoðað við ránið en þegar um kyn-
ferðisbrot er að ræða beinist rann-
sóknin mikið að brotaþolanum sjálf-
um. Hann er til dæmis spurður að því
hvað hann hafi verið að gera, hvort
hann hafi þekkt gerandann, hvort
hann hafi átt í kynferðissambandi við
hann og hvort hann hafi gert eitthvað
sem hefði gefið gerandanum til kynna
að hann mætti hafa við hann kynmök.
Þá fylgir því greinilega mikil
skömm að hafa orðið fyrir kynferðis-
legu ofbeldi. Það er eins og þolendur
h'ti alltaf beint í eigin barm og velti því
fyrir sér hvað þær hafi gert til þess að
þetta gerðist. Slíkar spumingar
vakna einnig bæði hjá aðstandendum
og lögreglunni sem hjálpa þolandan-
um að halda þessari skoðun við.“
En em spumingar þær sem hér
hafa verið nefndar nauðsynlegar
rannsókninni? „Eg tel svo ekki vera,“
segir Þorbjörg Inga. „Eg get til dæm-
is ekki skilið hvers vegna það skiptir
máli að aðilamir hafi verið í sambúð
áður en kynferðisbrotið er framið. Og
ég get heldur ekki séð að það sé eitt-
hvað í lögunum sem gefi tíl kynna að
það skipti máli.“ Þorbjörg Inga segist
heldur ekld sjá að það skiptí máli svo
annað dæmi sé tekið að stúlka hafi
kysst dreng fyrr um kvöldið áður en
hann nauðgaði henni. „Mér finnst
vera of mikil áhersla lögð á þessa
þætti. Fyrir mér byrjar brotið þegar
verknaðurinn á sér stað. Ég tel því að
kona geti kysst mann og gert ýmis-
legt með honum án þess þó að hún
vilji hafa við hann samfarir. Þannig að
nei þýðir nei alveg sama hvað fólk er
„Mig langaði að skilja
allar minningarnar
eftir og byrja nýtt líf ‘
ÞAÐ var laugardagskvöld og við
vinkonurnar ætluðum að fagna því
að vorprófin væru búin, fyrsta árinu
í framhaldsskólanum lokið! Við átt-
um nóg af áfengi og ætluðum svo
sannarlega að skvetta úr klaufun-
um en jafnframt hétum við hver
annarri því að vera saman allt
kvöldið. Við hittumst seinni part
dagsins og keyptum okkur drykki
til að blanda í, því næst fórum við
heim til mín, máluðum okkur og
byrjuðum aðeins að drekka.
Eg var frekar óvön áfengi og
fann fljótt á mér. Við röltum í bæinn
og rúntuðum um með hinum og
þessum þangað til við fórum í grill-
veislu á vegum nemendaráðsins.
Á þessum tíma var ég orðin frek-
ar drukkin og farin að missa minn-
ið! Eg lét ýmislegt út úr mér sem ég
hefði mátt sleppa og daðraði við
strákana. Að lokum fékk vinkona
mín lánaðan síma til að hringja í
kærastann minn því ég var orðin of
drukkin og hann sóttí mig. Eftir
þetta drakk ég ekki neitt enda varla
með rænu til þess og var á rúntinum
með kærastanum mínum. Seint um
kvöldið var ég farin að hressast aft-
ur og fékk kærastann minn til að
fara með mig í partý sem vinur
minn ætlaði aðhalda og þar skildi
hann við mig. Ég man lítið eftir par-
týinu og er nánast minnislaus þang-
að til ég er allt í einu stödd í hjóna-
herbergi á neðri hæðinni og einn
skólafélaginn minn líka.
Ég man ekki hvernig þetta byij-
aði allt saman en allt í einu var ég
orðin dauðhrædd, hann reif í hárið
á mér og kallaði mig ógeðslegum
nöfnum. Svo var ég komin upp í
rúm og hann sagðist ætla að fara
inn í mig að aftan, ég öskraði á hann
að hann mætti það ekki og var farin
að hágráta. Hann hélt mér hins veg-
ar niðri með því að halda um úlnlið-
ina á mér og toga mig niður á hár-
inu. Hann kom vilja sinum fram að
framan en ætlaði svo að snúa mér
við en ég barðist á móti, skelkuð og
hágrátandi. Ég réð ekki við hann og
var við það að gefast upp þegar vin-
kona mín opnaði herbergisdymar.
Hann stökk á fætur, klæddi sig og
fór út. Ég hnipraði mig saman í
rúminu og grét. Vinkona mín fékk
mig að lokum til að klæða mig og
við komum okkur út úr húsinu og
löbbuðum heim til kærastans mins.
Ég grét og öskraði alla leiðina, hef
líklega fengið einhvers konar áfall.
Þegar ég kom heim til kærastans
míns ákváðum við í sameiningu að
fara upp á lögreglustöð og athuga
hvað lögreglan segði um málið.
Lögreglan spurði mig nokkurra
spuminga og tókst að róa mig nokk-
uð mikið, hún kallaði eftir félags-
ráðgjafa og svo var ég send í skoð-
un. Eftír það fór ég heim og sofnaði.
Daginn eftír fór ég á lögreglustöð-
ina og Iagði fram kæm.
Næstu dagar og raunar allt
sumarið er í eins konar móðu fýrir
mér, ég man lítið af því og hélt mig
mest innan dyra. Ég treysti mér
hvorki til að fara út að skemmta
mér né hitta mikið af fólki. Mér var
sagt að ég þyrfti að fara í eina yfir-
heyrslu og svo væri mínum hluta í
málinu lokið svo ég dreif yfir-
heyrsluna af og sökkti mér í vinnu.
Ég ákvað að flytja í burtu frá
bænum því ég vildi ekki þurfa að
horfa upp á þennan skólafélaga
minn á hverjum degi. Mig langaði
einfaldlega að fara í burtu, skilja
allar minningarnar eftir og byija
nýtt líf. Ég vissi líka að ýmislegt var
kjaftað í bænum og margar sögum-
ar voru ekki fallegar. Mér fannst ég
ónýt, skítug og ég þorði ekki að
horfa framan í fólk. Ef einhver
spurði hvemig mér liði svaraði épr
því alltaf þannig að mér liði vel. Eg
frysti allar tilfinningarnar inni og
hugsaði sem svo að það hlyti allt að
lagast þegar ég flytti í burtu. Ég
neitaði allri sálfræðiaðstoð en fór þó
í fjögur skipti á fundi tíl félags-
ráðgjafa.
Undirskriftarlisti
íbæjarblaðinu
Ég fór á eitt ball þetta sumar sem
endaði með því að ég brjálaðist og
fór að hágráta þegar ég sá X. Lög-
reglunni, sem vissi allt um málið,
tókst að róa mig niður og keyrði
mig heim. Ég veit ekki hvað hefði
gerst þetta kvöld ef lögreglan hefði
ekki reynst mér svona vel.
I lok suraarsins pakkaði ég öllu
niður og fiutti með kærastanum
mínum til Reykjavíkur og byijaði í
nýjum skóla. Allt virtist ganga vel
en ég var hætt að sjá nokkurn til-
gang með neinu sem ég gerði, ég
var hætt að brosa og mér fannst allt
svoerfitt.
Ég beið alltaf eftír því að tíminn
liði og allt myndi lagast aftur.
I lok október hringdi lögfræðing-
urinn minn í mig og sagði mér að ég
þyrfti að koma í aðra yfirheyrslu.
Skólafélaginn fyrrverandi sem
hafði í fyrstu játað allt á sig hafði
fengið sér nýjan lögfræðing og neit-
aði nú að þetta hefði verið nauðgun.
Nýi lögfræðingurinn krafðist þess
að ég kæmi í yfirheyrslu og þrátt
fyrir að lögum samkvæmt ætti ég
aðeins að þurfa að fara í gegnum
eina yfirheyrslu þurftí ég að mæta í
annað skipti. f yfirheyrslunni brotn-
aði ég saman þar sem ég þurfti að
rifja upp atburði sem ég hafði lagt
svo hart að mér við að gleyma. Mér
var ráðlagt að Ieita til Stígamóta og
í lok nóvember fór ég á fyrsta fund-
inn. Ég ákvað að fara heim í jólafrí-
inu til að vera með fjölskyldunni um
jólin.
30. desember var dómurinn kveð-
inn upp, ég beið heima eftir sím-
hringingu ásamt kærastanum mín-
um, mömmu minni og tveimur
vinkonum, önnur þeirra var sú sem
hafði komið að nauðguninni. Þegar
lögfræðingurinn minn hringdi og
sagði mér að ég hefði unnið málið,
grét vinkona mín, spennufallið var
svo mikið. Og ég hélt að núna hlytí
þetta loksins að vera búið.
Um áramótin fór ég út að
skemmta mér en það endaði ekki
betur en svo að ég varð fyrir aðkasti
og ég fór heim grátandi og leið
hörmulega. Ég var fegin þegar jóla-
frfið var búið og ég komst aftur til
Reykjavíkur.
I janúar hringdi presturinn í
heimabænum mínum í mig og sagði
mér að það gengi undirskriftarlisti
um í bænum þar sem yfir hundrað
manns hefðu skrifað undir og lýst
yfir stuðningi sfnum við X. Yfir-
skriftin var: „Við trúum og treyst-
um á það að réttlætíð sigri að lok-
um“. Ég trúði ekki mínum eigin
eyrum og þegar hann spurði mig af
hveiju allir væru að snúast gegn
mér gat ég ekkert sagt. Hvcrnig
áttí ég að vita það? í mínum huga
hafði réttlætinu verið fullnægt og
ég skildi ekki af hveiju fólk sem
hafði ekki hugmynd um hvernig
málum væri háttað gæti tekið sig til
og safnað undirskriftum til stuðn-
ings við strákinn sem hafði nauðgað
mér. Ég bað prestinn um að koma í
veg fyrir að listinn yrði birtur því ég
vissi ekki hve mikið meira ég gæti
þolað. Það tókst hins vegar ekki.
Listinn birtist f bæjarblaðinu dag-
inn eftir 18 ára afmælisdaginn minn
og um svipað leyti sagði lögfræð-
ingurinn mér að X hefði áfrýjað
málinu til Hæstaréttar og fengið sér
sama lögfræðing og hefði unnið
„prófessorsmálið" fræga. Við það
datt ég niður í eitthvertþunglyndi
og mætti ekki á fundi til Stígamóta í
rúmlega mánuð, ég gerði mér grein
fyrir því að þetta yrði aldrei „búið“
og fannst enginn tilgangur í neinu.
Það er undarleg tilviljun að dag-
inn sem listinn kom út ætluðu
mamma og pabbi að senda mér list-
ann í pósti, listinn barst aldrei til
mfn, hann komst aldrei út af póst-
húsinu heldur var sendur heim til
mömmu og pabba nokkrum dögum
seinna. Þetta er í eina skiptið og
fyrr og síðar sem póstur frá for-
eldrum mfnum hefur verið endur-
sendur til þeirra og ekki komist til
mfn.
Fjölmiðlar komast f málið
I mars var hringt í mig frá Stíga-
mótum og mér var boðið að taka
þátt f sjálfshjálparhóp ásamt fimm
stelpum sem hefðu svipaða reynslu
og ég. Þá var ég farin að átta mig á
því að eitthvað þyrfti ég að gera, ég
gat ekki verið f þessu ástandi enda-
laust. Ég sló til og tók þátt. Hópur-
inn reyndist vera alveg yndislegur
og hann hjálpaði mér heilmikið. Ég
fór að sætta mig við nauðgunina og
að ég þyrfti að vinna mig út úr
henni. Ég hafði líka alltaf verið
mjög upptekin af því að ég hafði
verið drukkin ogþar sem ég myndi
ekki hvað gerðist milli mfn og skóla-
félagans áður en nauðgunin átti sér
stað gætí allt eins verið að ég hefði
„boðið“ upp á þetta.
Ég fór að gera mér grein fyrir því
að það skiptí engu máli, ég hafði
sagt nei og þrátt fyrir það verið tek-
in með valdi. Og smám saman fór
mér að líða betur.
Daginn sem Hæstiréttur kvað
upp dóminn gat ég ekki einbeitt
mér í skólanum heldur sat og starði
út í loftið, vissi ekki hveiju ég átti
að búast við. Því allt virtist hafa far-
ið öfugt við væntingar mínar hingað
til. Það var þó mikil huggun í því að
ég vissi að fimm aðrar stelpur með
svipaða reynslu og ég hugsuðu til
mín.
Ég var á leiðinni í vinnuna þegar
sfminn hringdi og mér var sagt að
ég hefði unnið málið í annað sinn.
Ég var glöð en fannst ég algjörlega
tóm, vissi ekki hveijar afleiðingarn-
ar gætu verið í þetta skiptið. Ég fór
ekki heim um páskana, gat ekki
hugsað mér að vera í fyrrverandi
heimabænum mfnum þar sem ég
gat búist við hveiju sem var.
I aprfi komust Qölmiðlar f málið
og vildu taka viðtal við mig, bæði í
sjónvarpi og með blaðagrein. En ég
var búin að fá nóg og vildi fá að vera
í friði.
Þrátt fyrir það birtust fréttir af
atburðunum á forsíðu DV nokkra
daga f röð og þar að auki var málið
mitt aðalgreinin í einu helgarblað-
inu.
Það fyllti mælinn og ég fékk enn
eitt áfallið, var bálreið annan dag-
inn en hágrét þann næsta, fór í
gegnum allan tilfinningaskalann á
nokkrum dögum. Tilfinningar sem
ég hafði lokað á og ekki getað tekist
á við sumarið eftir nauðgunina.
Blaðagreinarnar voru þó ekki al-
slæmar því ég fékk mikið af símtöl-
um frá fólki sem hafði svipaða
reynslu, bæði héma innanlands og
utan og það styrktí mig mikið. Fólk-
ið mitt var líka duglegt að hringja í
mig og athuga hvemig ég hefði það.
Ég fór ekki heim í sumarfrfinu og
get ekki hugsaðmér að fara heim
næstu mánuði. Ég býst við að ég
eigi aldrei eftir að fara þangað til
langs tfma. Ég hef lítið samband við
vini mína sem búa enn á staðnum og
satt að segja veit ég ekki hveija ég
get talið vini mfna og hveija ekki.
Ég er reið og ég er sár og vil ekki
gera sjálfri mér það að rífa upp sár-
in sem eru rétt að byija að gróa.
búið að gera á undan.“ Þorbjörg Inga
tekur þó fram að þrátt fyrir að það sé
margt í kæruferlinu sem sé erfitt fyr-
ir þolendur kynferðisbrota hafi all-
nokkur réttarbót átt sér stað í þess-
um málaflokki hér á landi á síðustu
árum. Skemst sé að minnast lögfest-
ingar þess, í maí á síðasta ári, að allir
þolendur kynferðisbrota hafi rétt á að
fá skipaðan réttargæslumann sér að
kostnaðarlausu. Áður hafi þolendur
sjálfir þurft að bera kostnaðinn af því
að vera með lögmann sér til aðstoðar.
Sannanir ekki nægilegar
Aðspurð segir Þorbjörg Inga að
hægt sé að kæra nauðgun fjórtán ár-
um eftir að brotið hafi átt sér stað og
enn fremur að hægt sé að kæra mis-
neytingu fimm árum eftir að brotið
átti sér stað en fyming brota er miðað
við þann refsiramma sem brotunum
er búinn í lögunum.
Þegar hún er spurð að því hvort al-
gengt sé að þolendur ákveði að leggja
fram kæru mánuðum eða jafnvel ár-
um eftir að brotíð hafi verið framið
segir hún svo vera. .Ástæðan er m.a.
sú að þær eiga það til að ásaka sjálfa
sig vegna þess sem gerðist og eru
lengi að jafna sig og átta sig á því að
það var ekki þeim að kenna. Þá eru
þetta gjaman ungar stúlkur sem
verða fyrir kynferðislegu ofbeldi en
þær eru oft hræddar og viðkvæmar í
kjölfar ofbeldisins og veigra sér við að
kæra.“
Þorbjörg Inga tekur undir það að
lítill hluti kæra kynferðisbrota leiði til
ákæru á hendur ofbeldismanninum.
Ástæðuna segir hún vera þá að í
mörgum tilvikum séu sannanir fyrir
sök ekki nægilegar. „í lögum um
meðferð opinberra mála segir að sak-
sóknari eigi ekki að gefa út ákæru
nema hann telji líklegt að ákæran
leiði til sakfellingar þegar málið kem-
ur fyrir dóm.“ Þorbjörg Inga tekur
dæmi og segir að þegar málið byggist
einungis á orði gegn orði geri laga-
reglan ráð fyrir því að ekki verði farið
áfram með málið fyrir dóm. Allur vafi
er þannig túlkaður meintum geranda
í vil. „Ég vil þó alls ekki gefa konum
þau skilaboð að það sé vonlaust að
kæra þó ekki liggi fyrir önnur sönn-
unargögn en vitnisburður þeirra
heldur eiga þær að láta reyna á það í
hvert skiptí hvað rannsókn málsins
geturleittí ljós.“
Margir telja að ein veigamesta
reglan sem gildi um meðferð saka-
mála sé sú að sönnunarbyrði um sök
hvíli á ákæruvaldinu. Þorbjörg Inga
er þó ein þeirra sem telur að sú regla
komi ekki til móts við þau brot sem
tengjast kynferðislegu ofbeldi. Vegna
hennar sé erfiðara að gefa út ákæru á
hendur meintum brotamanni og refsa
honum. „Kynferðisbrot eru í eðli sínu
þannig - miklu fremur en önnur brot
- að þau eru framin þar sem enginn
sér tU. Brotamaðurinn sér tU þess að
enginn verði vitni að atburðinum ekki
síst ef hann er að brjóta af sér gagn-
vart bömum.“ Þorbjörg Inga ítrekar
að til þess að hægt sé að leggja fram
ákæru í kynferðisbrotamáli þurfi að
vera fyrir hendi sönnunargögn á borð
við líkamlega áverka eða vitni en
vegna eðUs brotsins sé sUkum gögn-
um sjaldan tíl að dreifa.
Þegar Þorbjörg Inga er spurð um
þyngd dóma í kynferðisbrotamálum
segist hún ekki hafa orðið vör við það
að þeir hafi verið að þyngjast á und-
anfomum ámm þótt þeir hafi greini-
lega þyngst sé tU lengri tíma litið. TU
dæmis á síðustu tuttugu tíl þrjátíu ár-
um. Eins og fyrr var tæpt á er refsing
vegna kynferðisbrota metin út frá því
hvort um nauðgun eða misneytingu
var að ræða. Aðspurð segir Þorbjörg
Inga að refsing fyrir ofbeldisfuUa
nauðgun getí verið í kringum þriggja
ára óskUorðsbundið fangelsi en refs-
ing fyrir misneytíngu sé sjaldan meiri
en eins árs fangelsisvist. Þegar Þor-
björg Inga er spurð að því hvort hún
telji rétt að gera slíkan greinarmun á
nauðgun annars vegar og misneyt-
ingu hins vegar segir hún: „Mér
finnst lagalega séð ekkert slæmt að
gera greinarmun á kynferðisbrotum
með þessum hætti og að brotin séu
flokkuð eftir því hversu ofbeldisfull
þau em. Á hinn bóginn tel ég að refsi-
ramminn vegna misneytingar mætti
vera þyngri en hann er vegna þess að
þolandinn upplifir misneytingu sem
nauðgun alveg eins og þeir sem verða
fyrir nauðgun.“