Morgunblaðið - 10.10.2000, Blaðsíða 44

44 ÞRIÐJUDAGUR 10. OKTÓBER 2000
?---------------------------
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Trudeau-
æði - aftur
Trudeau kunni að notfæra sérjjölmiðla
áður en það að kunna að notfæra sér
fjölmiðla varð meginkeþpikefli allra
stjórnmálamanna.
SÚ virðing og velvild,
blátt áfram ást og um-
hyggja, sem Kanada-
menn af næstum öllum
stærðum og gerðum
hafa sýnt minningu 15. for-
sætisráðherra landsins, Pierres
Trudeaus, er af flestum, sem
fylgst hafa með og vit hafa á, talin
einsdæmi í kanadískri sögu. Þótt
þeir séu allnokkrir sem kunna
Trudeau lítlar þakkir (þeir eru
aðallega í vesturfylkjum á borð
við Alberta og meðal aðskilnaðar-
sinna í Québec) verður ekki ann-
að séð en maðurinn hafi verið
elskaður og dáður af landsmönn-
um öllum.
Hvað getur valdið þessum ein-
stæðu viðbrögðum hjá lands-
mönnum sem yfirleitt stæra sig
af því að þeir taki öllu með ró og
verði varla
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
æstir út af
nokkrum
sköpuðum
hlut? Ymsum
skýringum hefur verið varpað
fram, allt frá sögulegum skýring-
um yfir í kaldhæðnislegar. En
eitt er þó víst, nú eru breyttir
tímar.
Trudeau lést í þarsíðustu viku.
Hann var áttræður og hafði ekki
komið nálægt stjórnmálum síðan
hann lét af embætti forsætis-
ráðherra 1984, en hann gegndi
því allt í 15 ár sem formaður
Frjálslynda flokksins. Hann var
það sem á bragðdaufri íslensku
heitir „litríkur“ stjórnmálamað-
ur; konum fannst hann æði, hann
fór á stefnumót með Barbra
Streisand og öðrum álíka. Svaraði
spurningum fréttamanna
stuttaralega en með hnitmiðuðum
setningum sem hafa margar
fengið stöðu orðtækja í kanadísku
nútímamáli. Fyrst eftir að hann
náði kjöri geisaði í landinu það
sem kallað er Trudeau-æði.
Skýringin á þessu seinni tíma
Trudeau-æði sem núna geisar
kann að vera sú að hann hafi ein-
faldlega verið góður og merkur
stjórnmálamaður sem hafi haft
komið góðum hlutum til leiðar.
Þess vegna þyki fólki til um hann.
Þessi skýring hefði kannski verið
tekin góð og gild fyrir tuttugu ár-
um en núna eru tímamir kald-
hæðnir og taka ekki mark á
barnslegri einlægni.
Fjölmiðlar elskuðu Trudeau út
af lífinu. Hann var alltaf að gera
eitthvað sem var gaman að taka
myndir af - fara heljarstökk út í
sundlaug, dansa pirúettu í föru-
neyti Bretadrottningar og margt
annað myndrænt. Þess vegna
hafa sumir bent á að Trudeau hafi
einfaldlega kunnað á fjölmiðla og
þess vegna náð athygli allra.
Aðrir benda á, og blanda kald-
hæðni í söguskoðunina, að allur
hamagangurinn núna fari fram í
fjölmiðlum og þessum sömu
fjölmiðlum sé stjómað af þeirri
kynslóð sem hafi verið að vaxa úr
grasi og fá pólitískt hvolpavit í
stjómartíð Trudeaus á árunum
1968 til 1984. Það sé því bara
þessi kynslóð sem sé svona upp-
rifin út af fráfalli hans, en láti það
yfir alla landsmenn ganga.
Þetta hljómar ekki svo galið en
það sem bendir til að þetta sé
ekki rétt er að táningar nú á dög-
um em á því að Trudeau hafi ver-
ið merkilegur Kandamaður -
kannski merkilegri en flestir aðr-
ir. Til dæmis sagði kanadíska
blaðið Toronto Star frá því á
sunnudaginn var að Melanie Elli-
ott, 19 ára háskólastúdína í Tor-
onto, saumaði lítinn kanadískan
fána á bakpokann sinn daginn
sem Tmdeau var borinn til graf-
ar.
„Það era margir námsmenn
eins og ég sem finnst mjög vænt
um hann sem áhrifamikinn mann
sem hafði meiri áhrif á okkur en
nokkur annar,“ segir Elliott.
„Það er munur á Tmdeau og hin-
um. Mér finnst þeir bara vera
myndir í skólabókum en hann var
meira eins og kanadískt
átrúnaðargoð."
Önnur hugsanleg skýring á
vinsældum Tmdeaus er eins kon-
ar samanburðarskýring. Það er
að segja hann var stjórnmála-
maður sem mótaði samtíma sinn,
var raunvemlegur leiðtogi sem
vísaði veginn. Núna, aftur á móti,
eru þessir svokölluðu „leiðtogar"
ekki annað en handbendi mark-
aðsaflanna og gegna í rauninni
ekki öðru hlutverki en því að búa í
haginn fyrir hina raunverulegu
valdastétt - þessa sem eiga pen-
inga. Þannig verður Trudeau stór
í samanburði við meint lítilmenni
samtímans.
Svo kemur til greina skýring
sem er eins konar blanda af sögu-
legri skýringu og kaldhæðniskýr-
ingu: Tmdeau kunni að notfæra
sér fjölmiðla áður en það að
kunna að notfæra sér fjölmiðla
varð meginkeppikefli allra stjórn-
málamanna. Ef Tmdeau kæmi
núna fram með öll sín uppátæki -
heljarstökk og pírúettur - yrði
bara litið á hann sem enn einn
pólitíkusinn í leit að athygli fjöl-
miðla.
Þetta fékk nýja stjarnan á
kanadíska stjómmálahimninum,
Stockwell Day, að reyna í síðasta
mánuði. Hann er nýkjörinn for-
maður Kanadabandalagsins
(Canadian Alliance), sem varð til
upp úr Umbótaflokknum og er
næststærsti flokkurinn á þinginu
í Ottawa. Day mætti á frétta-
mannafund á sjósleða og lét eins
og mikill íþróttamaður væri á
ferð. Fjölmiðlar sameinuðust í
hæðnisglotti.
I tíð Tradeaus vom krakkaleg
uppátæki talin til marks um að
maðurinn væri í rauninni
skemmtilegur; óvenjulegur
stjórnmálamaður; maður sem
færi sínar eigin leiðir. Núna em
íþróttamannsleg uppátæki Days
bara talin til marks um að hann
vilji sýnast vera skemmtilegur og
óvenjulegur stjómmálamaður
sem fari sínar eigin leiðir.
Einhvern veginn hljómar þetta
sennilega. En samt verður ekki
fram hjá því litið að margt af því
sem Tradeau sagði og skrifaði er
svo miklu mergjaðra og inni-
haldsríkara en það sem heyrist
frá pólitíkusum núna. Þess vegna
eru allar líkur á að Melanie Elli-
ott hafi hreinlega rétt fyrir sér að
mörgu leyti - Tmdeau var bara
miklu merkilegri pólitíkus en aðr-
ir.
En því má náttúmlega ekki
gleyma að hann var ekki ofur-
seldur forheimskandi útþynn-
ingareðli sjónvarpsins í sama
mæli og stjórnmálamenn samtím-
ans.
Glettur og gamanmál
BÆKUR
G a m a n s ö g ii r
240 SKOPSÖGUR OG
KJARNYRÐIFRÁ
ÝMSUM LÖNDUM
Jóhannes Helgi tók saman. 129 bls.
Útg. Arnargrip. Prentun: Fjölritun-
arstofa Daníels Halldórssonar.
Reykjavík, 2000.
ÍSLENZK FYNDNI, sem Gunn-
ar á Selalæk hóf að gefa út 1933, var
lesin vítt og breitt um landið. Sjálfur
hafði hann safnað og skráð. Þjóðin
var þá einsleit og samstæð. Enn var
litið á sveitina sem kjarna þjóðlífs-
ins. Þéttbýlisbúar voru langflestir
fæddir og uppaldir í sveit. íslending-
ar höfðu því upp til hópa svipað auga
fyrir fyndni og gamansemi. Síðan
hafa komið út margar bækur með
skopsögum og fyndnum tilsvömm.
Þær hafa jafnan verið talsvert lesn-
ar en ekki hlotið almennar undir-
tektir í líkingu við bækur Gunnars.
Þessar skopsögur Jóhannesar
Helga em úr ýmsum áttum, íslensk-
ar og erlendar. Flestar eru stuttar
og gagnorðar, gjarnan samdar utan
um eitt tilsvar eða eina hnyttilega
athugasemd. Allmargar hefur Jó-
hannes Helgi skráð sjálfur. Þar seg-
ir frá nafnkenndum einstaklingum.
Þær em nokkm lengri. Sögurnar
era ekki flokkaðar eftir uppmna eða
inntaki. Efnið er af sundurleitum
toga spunnið. Þarna em meðal ann-
ars Skotasögur, að sjálfsögðu. Þær
mega heita sígildar. Meginþema
þeirra er ávallt hið sama, sparsemi
eða níska Skotanna. Meðal annars er
saga sögð af fornleifafræðingum í
Aberdeen. Þeir komu niður á skoskt
penní frá 1588. „í nokkurra feta
fjarlægð rákust þeir á þrjár beina-
grindur, allar á fjórum fótum.“
Þarna eru líka sögur frá dögum
kalda stríðsins í Austur-Evrópu, t.d.
af þjófum sem bratust inn í Kreml
og „stálu niðurstöðum næstu kosn-
inga“. Önnur - sem er nú ekki beint
saga heldur athugasemd í fréttastíl -
ber yfirskriftina Stóri bróðir og lýsir
á ástandi mála eins og
það var á mektar-
dögum Sovétríkjanna:
„Rússnesk hótel eru
mun betri í einu tilliti
heldur en hótel á Vest-
urlöndum,“ segir þar.
„Það er sjónvarp í
hverju svefnherbergi.
En þú horfir ekki á það.
Það horfir á þig.“
Og svo er það ástin
og hjónabandið, að
ógleymdu framhjáhaldi
með öllum þeim flækj-
um, undanbrögðum,
misskilningi og aula-
skap sem það hefur í
för með sér. En ástar-
játningarnar geta líka búið yfir
þversagnakenndri lífspeki eins og
eftirfarandi orðaskipti bera með sér.
Persónurnar em tvær, hann og hún.
„Vín gerir þig fallega," segir hann.
„Eg hef ekki dmkkið neitt,“ svarar
hún. Og þá segir hann: „Nei, en ég
hef gert það.“ Fyrirsögnin, Afstæði,
er heppilega valin.
Langær misskilningur nefnist líka
bráðfyndin og ef til vill nokkuð svo
dæmigerð íslensk gamansaga - ef
nokkuð er þá lengur dæmigert í
þeim efnum! Og minnir á sögur sem
menn segja gjarnan af fjarstöddum
kunningjum í glaðværam félags-
skap. Þarna segir sem sé frá hús-
gagnasala sem ferðaðist til Parísar
og brá sér þar í næturklúbb með fé-
lögum sínum. Þar gaf sig á tal við
hann ung stúlka sem var augljóslega
reiðubúin til nánari kynna. Þar sem
kaupmaðurinn kunni ekki stakt orð í
frönsku varð hún að tjá sig með
handhægustu aðferðinni. Hún dró
upp mynd af legubekk. Þegar heim
kom sagði kaupmaðurinn frá þessari
reynslu sinni og bætti við; „Það sem
mér kom mest á óvart var að hún
skyldi vita að ég versl-
aði með húsgögn."
Ljóst er að ekki eru
allar sögur Jóhannesar
Helga ætlaðar til að
vekja hlátur. Sumar
geta flokkast undir
dæmisögur, og þá með
pólitískri skírskotun í
bakgrunninum. Aðrar
eiga meira skylt við
kaldhæðni. Svo er
meðal annars um ör-
stutta sögu sem ber
Skýring-
in. Þar er aðeins spurt
og svarað. „Hvað hafið
þið að gera við alla
þessa sendiherra?“
spyr maður nokkur utanríkisráð-
herrann íslenska. Og ráðherrann
svarar: „Jú, sjáið þér til. Þeim mun
minna sem föðurlandið er, þeim mun
stærra er útlandið."
Og þannig er lífið, í aðra röndina
háalvarlegt, að hinu leytinu kómískt
eða jafnvel grátbroslegt - ef litið er
til þess frá því sjónarhorni. Skopsög-
ur þessar em sem fyrr segir úr ýms-
um áttum og frá ýmsum tímum. Höf-
undur hefur kosið að velja og
skrásetja sem fjölbreytilegast efni.
Vafalaust fellur það í góðan jarðveg
með hinum misleita lesendahópi í
okkar fjölþætta þjóðfélagi. Því land-
ar þeir, sem á annað borð lesa bæk-
ur, em ekki lengur og verða vart
framar samstæður hópur með ein-
hliða reynslu og einhæft skopskyn.
Erlendur Jónsson
Vopnaskak í
vatnsskorpunni
KVIKMYIVDIR
Bfóborgin, Bíóhii 11 in,
Kringlubíó, \ y j a bíó
Akureyri, IVýja bíó
Keflavík
U-571 ★★★
Leikstjóri Jonathan Mostow. Hand-
ritshöfundar Sam Montgomery og
Jonathan Mostow. Tónskáld
Richard Marvin. Kvikmyndatöku-
sljóri Oliver Wood. Aðalleikendur:
Matthew McConaughey, Bill Paxt-
on, Harvey Keitel, Jon Bon Jovi,
Jake Weber, David Keith. Sýning-
artimi 115 mín. Bandarísk/Frönsk.
Universal. Árgerð 2000.
SJÁLFSAGT eiga myndir um
kafbátahemað það eilíflega yfir höfði
sér að vera bomar samna við Das
Boot (’81). U 571 fer fram á svipuð-
um slóðum en byggist meira á átaka-
spennu en sálrænni. Gerist um mið-
bik seinni heimsstyijaldarinnar á
meðan nasistar ráða enn lögum og
lofum í Norðurhöfum. Bandarísk
hernaðaryfirvöld ákveða að hertaka
þýskan kafbát til að koma höndum
yfir dulmálskóða óvinarins, sem
gengur alltof vel að halda sjóflutn-
ingum frá Norður-Ameríku í hel-
greipum.
Ráðagerðinni er hrint í fram-
kvæmd undir stjórn höfuðsmanns í
landgönguliðinu (David Keith), þeg-
ar aðstæður skapast. Fær til aðgerð-
arinnar kafbát og áhöfn skipstjórans
Dahlgren (Bill Paxton), næstur
Dahlgren að völdun er Tyler liðsfor-
ingi (Matthew McConaughey), lítt
reyndur og nýútskrifaður. Laft er í
atlögu við óvininn, honum komið í
opna skjöldu. Ráðagerðin tekst með
„Til allrar lukku keyrir Mostow myndina áfram með slíkum feiknalát-
um að maður þarf ekki að láta vankanta handritsins og rökleysur
skemma neitt fyrir sér sem heitið getur.“
miklum mannfómum, dulmálslyklar
komast í hendur kafbátsmanna eftir
æsilegt sjórán, en þá fyrst byrjar
hasarinn.
Leikstjórinn Mostow vann hylli
kvikmyndahúsgesta fyrir íyrstu
myndina sína, vegatryllinn Break-
down, sem bræddi hjörtu spennu-
fíkla íyrir fáeinum ámm. Með U-571,
sannar hann að upp er risinn fag-
maður sem kann tökin á gerð magn-
aðra afþreyingarmynda þar sem
enginn tími er gefinn í mas og fjas
heldur hugsað um hraða atburðarás-
arinnar, fyrst og síðast. Á hinn bóg-
inn era samtöl og persónusköpun á
jafn slökum nótum (lýsir sér t.d. vel í
örstuttri, praktískri kennslu sem
Tyler fær hjá Klough (Harvey Keit-
el), gamalreyndum sjóhundi, og hók-
us pókus, eftir það skilur Tyler í
hverju starf hans felst um borð.
Til allrar lukku keyrir Mostow
myndina áfram með slíkum feikna-
látum að maður þarf ekki að láta
vankanta handritsins og rökleysur
skemma neitt fyrir sér sem heitið
getur. Fyrrnefnd Breakdown var á
sömu nótum. Mostow gætir þess
hins vegar að hafa öll tæknileg atriði,
tökur og klippingar, undir öraggri
stjóm svo útkoman verður hressileg
afþreying sem tekst það sem henni
er ætlað. Blandað saman raunveru-
legum úthafstökum og stúdíóvinnu
og því fær U-571 talsvert raunvem-
legri blæ en t.d. baðkarsskvampið
The Perfect Storm. Leikararnir em
þokkalegir, jafnvel McConaughey
heldur andlitinu og Keith (sem hefur
ekki sést í háa herrans tíð), Keitel,
Paxton og Jon Bon-Jovi, em kjöl-
festur sem hjálpa mikið til að gera, ef
grannt er skoðað, losaraleg spennu-
mynd að fínustu aíþreyingu.
Sæbjörn Valdimarsson