Morgunblaðið - 12.10.2000, Page 34

34 FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Mannlíf og málefni
BÆKUR
Sagnfræði
SAGA AKUREYRAR
Fæðing nútímamannsins 1906-
1918 eftir Jón Hjaltason. III. bindi.
396 bls. Utg. Akureyrarbær.
Prentun: Isafoldarprentsmiðja hf.
Akureyri, 2000.
Á UNDANFÖRNUM árum hafa
flestöll stærri sveitarfélög landsins
fengið skráða sögu sína. Svo viða-
mikið hefur það verkefni reynst,
hringinn um landið, að heita má að
það hafi orðið meginviðfangsefni ís-
lenskra sagnfræðinga síðasta ald-
arfjórðunginn. Nú hefur Jón Hjalta-
son sent frá sér þriðja bindið af sögu
Akureyrar. Hið fyrsta kom út 1990 og
tók yfir þúsund ára tímabil, nánar til
tekið 890-1862. Það mátti heita for-
saga. Annað bindið, næstum tvöfalt
stærra, kom út 1994 og fjallaði um ár-
in 1863-1905, afar fróðleg, áhugaverð
og vel skrifuð bók. Að mínum dómi
var þar á ferðinni besta íslenska
fræðiritið sem út kom það árið. Þriðja
bindið, sem hér um ræðir, nær yfir
tólf ára skeið, það er 1906 -1918. En á
þeim tíma óx Akureyri úr litlu þorpi í
dálaglegan kaupstað á þeirra tíma
mælikvarða.
Eins og aðrir, sem skráð hafa sögu
kaupstaðanna, fer Jón Hjaltason yfir
helstu áfanga í stjómun, atvinnulífi,
fjármálum og skipulagsmálum. Fá-
tækraframfæri og skólamálum eru
sömuleiðis gerð rækileg skil. Allt má
kalla það dæmigerð bæjarmál. En í
sögu Jóns verður það einungis gmnn-
ur undir öðm stærra og meira. Saga
sjálfs mannlífsins verður þama fyrir-
ferðarmest. Fortjaldi liðna tímans er
lyft til fulls. Augunum mæta svipir
þeiira sem einu sinni vom en era ekki
lengur. Lífi er blásið í sagnaspjöldin
og ljóstrað upp því sem gerðist á bak
við tjöldin, svo maður líki eftir orðum
skáldsins. Af nógu er að taka. Akur-
eyri varð snemma staður minnis:
stæðra og afdrifaríkra viðburða. í
gagnorðum annál segir svo um upp-
hafsárið, 1906: »1 janúar er Ung-
mennafélag Akureyrar stofnað. Um
haustið brenna fimm glæsileg versl-
unarhús á Oddeyri. „Mesti húsbruni á
íslandi", segja Akureyrarblöðin. I
desember vígja góðtemplarar nýtt
samkomuhús á Barðsnefi, Hafnar-
stræti 57.«
Fyrsti áratugur aldarinnar var
óslitið framfaraskeið um gervalla
Evrópu, Island þá hvergi undanskilið.
íbúafjöldi Akureyrar nær þrefald-
aðist. Borgaramir gerðust braut-
ryðjendur á mörgum sviðum. Þjóðlíf-
ið einkenndist af spennu og eftir-
væntingu. Stjómmálin vora hörð og
miskunnarlaus. Fólk hafði á tilfinn-
ingunni að tekist væri á um örlög og
íramtíð þjóðarinnar.
Landsmálapólitíkin
hafði að vísu óveraleg
áhrif á bæjarmálapóli-
tíkina en þeim mun
meiri og margvíslegri á
önnur samskipti manna.
Uppkastið og kosning-
amar 1908 og 1909
skiptu mönnum í and-
stæðar fylkingar. Og
bannlögin, sem kosið
var um fyrra árið, kyntu
enn undir tilfinningahit-
anum, enda þótt það
mál væri ekki beinlínis
pólitískt. Höfundur
nefnir ýmis dæmi þess
að á góðra vina fundi
hafi menn varast að
nefna stjórnmál ef saman vora komn-
ir bæði heimastjórnarmenn og sjálf-
stæðismenn. Að öðrum kosti var frið-
urinn úti. Og Vigfús, vert á Hótel
Akureyri, varð þjóðhetja hjá heima-
stjómarmönnum þegar hann neitaði
að leigja Bimi Jónssyni ráðherra,
sem komið hafði ríðandi að sunnan,
herbergi á hótelinu. Varð Stefán
skólameistari að skjóta skjólshúsi yfir
ráðherrann. Gamli tíminn, sem ein-
kenndist af hiki, varfæmi og ótta við
hraðar brejdingar, var að víkja fyrir
nýjum straumum. Eða eins og Jón
Hjaltason kemst að orði: »Sultar-
jarmur kynslóðanna hafði skilið eftir
ör í sál íslensku þjóðarinnar sem
þurfti miklu meira en ein aldaskipti til
að afmá.« En framtíðarsýn þeirri,
sem við blasti, lýsir hann svo: »Galdur
hins nýja tíma fólst í breyttum hugs-
unarhætti: þar sem 19. aldar maður-
inn hefði látið hugfallast sá aldamóta-
maðurinn ívallt vonarglætu.«
Meðal meiriháttar viðburða þess-
ara ára vora konungskoman og stofn-
un Gefjunar 1907, upphaf bílaaldar og
lagning vatnsveitu 1914 og stofnun
blaðanna Dags og Verkamannsins
1918. Þar með var Akureyri í raun
orðin höfuðstaður Norðurlands.
Matthías Jochumsson hafði reist hús
uppi á Brekkunni sem hann nefndi
Sigurhæðir. Vafalaust hefur trúar-
vissan ráðið þeirri nafngift. Þó Matt-
hías væri hálfsextugur orðinn þegar
hann fluttist til Akureyrar átti nafn
hans ekki eftir að tengjast öðram stað
fremur. Hann hafði flust þangað sem
sóknarprestur en sat þar nú í virðu-
legri elli á heiðurslaunum. Með per-
sónu sinni setti hann svip á bæinn. En
heitið Sigurhæðir varð réttnefni í víð-
tækari skilningi. Akur-
eyringar vora að svipta
af sér álagaham þeim
sem fátækt og vesöld
hafði á þjóðina lagt á
undangengnum hörm-
ungaröldum.
Mannlífsmyndasafn-
ið á götum bæjarins
hefur sannarlega verið
skrautlegt. Sjá mátti af
svipmóti og klæðaburði
hver maðurinn var og
hvar hann stóð í mann-
virðingastiganum.
Kaupmönnum fór fjölg-
andi. Og verslunin fór
að sama skapi vaxandi.
»Það sem meðal annars
gerði Akureyri gimi-
legri til búsetu en sveitina, og reyndar
ílesta aðra kaupstaði landsins sé farið
út í þá sálma, var hinn mikli fjöldi
verslana í bænum,« segir höfundur.
Hann upplýsir ennfremur að »árið
1910 vora ísfirðingai' litlu færri en
Akm-eyringar en urðu að láta sér
lynda 27 verslanir þegar Akureyring-
ar gátu rápað á milli 46 verslana,
stórra og smárra.« Ekkert verslunar-
fyrirtæki í höfuðstað Norðurlands
átti þó eftir að verða þvílíkt stórveldi
sem Kaupfélag Eyfirðinga. Hallgrím-
ur Kristinsson stýi’ði því á þessu
tímabili. Það kom af sjálfu sér að
miðja bæjarins yrði þar sem hann
valdi því stað.
Þetta var fyrir daga bílaaldar. Menn
fóra gangandi húsa á milli en lengri
leiðir á hestbaki. Sumir höfðu atvinnu
af að aka vöram á hestvögnum. Þeir
vora kallaðir keyrarar. Lystikerrur sá-
ust líka á götum bæjarins. Og enginn
varð þurrður á umræðuefni Frásögn-
in af Theódóri Agústssyni, brúðgum-
anum á nærbuxunum, minnir á leikrit
eftir Dai'io Fo. Nema hvað leikskáldið
spann hvaðeina upp í huga sér en
brúðkaupssaga Theódórs var dagsönn,
þótt ótrúleg væri. Mismunandi efna-
hagur setti auðvitað svip á bæjarlífið.
Sumir lyftust, sjálfkrafa að því er virt>
ist, upp á öldufald gæfunnar en bárast
svo jafnharðan ofan í næsta öldudal.
Til að mynda segir þama frá manni
nokkrum sem hófst upp úr fátækt,
varð stóreignamaðm- á unga aldri og
endaði sem bankastjóri. Enginn vissi
betur en hann rækti þann starfann
með sóma. Þar til er von var á aðal-
bankastjóranum að sunnan að hann er
skyndilega horfinn sjónum eins og
jörðin hefði gleypt hann. Allir hugðu
hann týndan og tröllum gefinn. Löngu
síðar fréttist af honum úti í Noregi.
Þaðan fluttist hann svo til Ameríku þar
sem hann gerðist góðborgari og lifði
langa og farsæla ævi. Sem geta má
nærri steig hann ekki framar fæti á
Isagrand. Sagan af fjárdrætti hans er
auðvitað lítt merkileg. Slíkt hefur
gerst bæði fyrr og síðar. En hvemig
honum tókst að leynast í bænum, dög-
um og vikum saman meðan leitað vai'
að honum, og sleppa síðan úr landi,
dulbúinn og óséður framhjá vökulu
auga nágrannanna! Það mátti svo
sannarlega kalla ævintýri líkast. Auð-
vitað þjáðist þessi hraðstækkandi bær
af vaxtaverkjum fyrsta kastið. Hall-
dóra Bjamadóttir, skólastjóri bama-
skólans, taldi að betur þyrfti að aga
bömin. Bændur og búalið í nágranna-
sveitum leit á bæinn sem spillingar-
bæli þar sem ungum stúlkum væri
stórhætta búin. Og ekki fengust þeir til
að stofna húsmæðraskóla með Akur-
eyringum nema skólinn stæði í tryggi-
legri fjarlægð frá þessari Sódómu
freistinganna. Stórbiunar urðu svo tíð-
ir að með ódæmum mátti kalla. Þeirra
hluta vegna var farið að h'ta með tor-
tryggni til Akureyringa. Óhöppin áttu
þó sínar skýringar. Allt var byggt úr
timbri. Híbýli sín lýstu menn upp með
kertum og ohulömpum. Vindla-
reykingar vora í tísku. Og þar vora
menn sannarlega með eldsglóð í hönd-
um. Þar við bættist að branavamir
vora bæði framstæðar og vanmáttug-
ar.
Ekki voru heilbrigðismálin auð-
veldari viðureignar. Fólk var að deyja
úr kvillum sem nú teljast hættulausir.
Vatn vai- lengst af sótt í branna. Þeg-
ar taugaveiki blossaði upp þurfti ekki
lengra að leita orsakanna. Ætla mætti
að hreint vatn sé víðast hvar að hafa á
landi hér. Akureyringum gekk þó
bæði seint og erfiðlega að afla þess.
Hreinlæti var ábótavant. Berklamir
tóku að breiðast út eins og hver önnur
farsótt. Þar á móti kom að læknamir
vora famir að láta til sín heyra og
krefjast úrbóta. Höfundur talar um
Guðmundartímabihð. Það er orð að
sönnu. Guðmundur Hannesson, einn
þeirra þriggja, sem báru það nafn,
varð héraðslæknir á Akureyri. Hann
stóð fast á sínu og kvað sterkt að orði.
Eftirmaður hans var Steingrímur
Matthíasson, einnig þjóðkunnm-. ■
Hann gerðist heimaríkur þegar annar
læknir var settur honum við hhð. ►
Steingrímur brýndi fyrir fólki að
bæta mataræðið. En þar var úr vöndu
að ráða. Þó meginhluti þjóðarinnar
starfaði að framleiðslu kjöts og mjólk-
ur var hvoragt auðfengið þama í þétt-
býlinu. Menn urðu þá að kaupa fé á
fæti og slátra því sjálfir. Margir héldu
hins vegar kýr til að hafa mjólk til
heimilis. Fiskurinn var jafnvel sjald- |
séðari. Steingrímur læknir sagði »að
það væri auðveldara að fá sardínur |
frá Frakklandi í búðum Akm-eyrar- f
kaupmanna en íslenskan fisk.« Hins
vegar ofbauð Steingrími kaffiþambið.
Kvað hann svo að orði að kynt væri
undir kaffikatlinum „ ... með undir
það eins mikilli árvekni og alvöra og
verið væri að kynda undir gufukatli á
skipi í sjávarháska“.
Undir lok þessa tímabils var bær-
inn að fá á sig ímynd þá sem hann hef-
ur síðan haldið í vitund þjóðarinnar.
Bæjarstæðið þótti hlýlegt. Húsin [;
vora reisuleg mörg hver, þar að auki f
prýdd ýmiss konar skrauti. I augum
þeirra, sem aldir vora upp í lágreist-
um torfbæjum, hlutu þau að hta út
eins og hallir í ævintýram. Erlendir
ferðamenn, sem nokkuð vora teknir
að venja komur sínar til Islands, róm-
uðu ásýnd bæjarins. Framtakssamir
bæjarbúar tóku snemma að gróður-
setja tré. Trjágróðurinn átti eftir að
setja vaxandi svip á bæinn. Þó kulda-
skeiði því, sem Jón Hjaltason kallar j
réttilega vott af ísöld, væri síður en |
svo lokið, gat Akureyri þó alltént tal-
ist til veðursælli staða á landinu.
Eins er þá ógetið sem átti vafalaust
drjúgan þátt í hröðum vexti og við-
gangi bæjarins, en það var síldar-
ævintýrið. Síldveiðunum fylgdi hraði,
áhætta og uppgrip. Að ekki sé minnst
á hfsstílinn sem dró til sín unga fólkið.
Kringum síldina var líf og fjör og pen-
ingar en - óneitanlega dáhtið slark! t
Rrossanesverksmiðjan, sem Norð- fcj
menn reistu nokki'u fyiir utan bæinn, p
varð í raun stóriðja síns tíma.
Rit þetta spannar sem sagt gervallt
htróf bæjarlífsins á þessu viðburða-
ríka tímabili. Áhrifai'íkast verður það
fyrir þá sök hversu höfundi tekst að
tvinna saman sögu mannlífs og mál-
efna. Jón Hjaltason hefur viðað að sér
ótölulegum fjölda heimilda sem hann
hefur síðan vegið og metið. Auk þess
sem sagan er rakin í meginmáli er
geysimikill fróðleikur saman dreginn j
í myndatextum. Myndirnar sjálfar 1
segja ennfremur sína sögu. I fáiun
orðum sagt: skemmtileg bók, afar vel
og skipulega skrifuð. Og stórfróðleg.
Erlendur Jónsson
Jón
Hjaltason
ÞAÐ sem ég hefi lesið eftir Vibeke
Grpnfeldt era skáldsögur sem gerast
í smábæjum utan áhrifasvæðis helstu
borga Danmerkur. í sögumiðju er
sérstæður einstaklingur og samskipti
hans við margvíslegar persónur um-
hverfisins.
1990 birtist skáldsagan Títilbjalla
(Dpdningeuret, endurprentuð tvíveg-
is). Þar segir frá einfaranum Sebasti-
an, miðaldra húsgagnasmið, sem er
annálaður fyrir hstræna sköpun og
endurgerð á sínu sviði. Hann hefur
nokkra lærlinga, einnig sækir fyrr-
verandi kærasta fast á hann, en hann
einangrar sig jafnan. Allskyns frekju-
dólgar vaða yfir hann, án þess hann
fái rönd við reist. Þessi hlédrægni
mannsins eða íhaldssemi birtist í
mörgu, t.d. erfir hann happdrættis-
miða sem stórvinningur kemur á, en
þá mjakar hann honum bara innundir
veggfóðrið. Og skýring þessa hugar-
fars er smám saman gefin í skyn að
nokkra leyti; á unglingsáram var
hann saklaus dæmdur og fimgelsaður
fyrir morð á ungri stúlku. í samskipt-
um þessa feimna einfara við venjulegt
fólk umhverfisins virðist það fullkom-
lega sturlað, en hann eðlilegur. Flest-
ar persónur eru nefnilega einhliða
skrípamyndir, en þó sannfærandi.
Titillinn vísar til tifs í bjöllu sem ét-
ur sig í gegnum harðvið vandaðra
smíðisgripa söguhetju, og eyðileggur
alla þessa hst fyrr eða síðar. Þetta
táknar þá tímans tönn, og hnignun
birtist líka í æ fáránlegri hegðun ým-
issaaukapersóna.
í fyrra birtist löng skáldsaga, Hið
rétta (Det rigtige). Hún snýst um
konu á miðjum aldri, sem erft hefur
Einhliða en sannfær-
andi skrípamyndir
Vibeke Gr0nfeldt er meðal virtustu
skáldsagnahöfunda Danmerkur, segir
Öyn Ólafsson. Hún hefur þrjá um fímmtugt,
og hefur sent frá sér fímmtán bækur.
allstóra gróðrarstöð,
sem fjölskyldan hefur
rekið í a.m.k. þrjá ætt-
liði, hún minnist oft
kennslu afa síns um
blómarækt og ávaxta.
En nú ber stöðin sig
ekki lengur, og konan
verður að vinna á
þvottahúsi til að endar
nái saman. Hún rekur
samt gróðrarstöðina
áfram, en gefur afurð-
imar alls konar fólki.
Titilíinn vísar til áráttu
aðalpersónu að gera
rétt, hún er sífellt að
gera við sprangur og
fúa í gróðrarstöðinni,
þótt hún hafi ekkert nema tap af
henni. Þessi þráhyggja að gera „hið
rétta“ felur þá auðvitað í sér að aðal-
persónan leggst alveg undir reglur
umhverfisins og væntingar, eins og
hún telur þær vera. At-
kvæðahtil móðir henn-
ar er einskonar líkamn-
ingur þessara reglna,
en bróðir hennar leggst
ýmist í þunglyndisköst
eða reynir að rífa sig
upp í nýtt líf, yrkir, ger-
ist bókavörðui-, kvæn-
ist. Alltaf sækir þó í
sama farið aftur, og
þannig verður hann
einskonar forboði ör-
laga söguhetju, sem
virðast þá þeim mun
eðlilegri, óumflýjan-
legri. Það sækir nefni-
lega æ meir á aðalper-
sónuna, að hún er ekki
fyrr búin að gefa fólki gjafir eða gera
því greiða en hún „sér hvað það er að
hugsa um hana; aumingi, ræfill, auli“.
Því ræðst hún fyrirvaralaust að alls-
konar fólki með óbótaskömmum og
Vibeke
Granfeldt
hótunum. Ekki bætir úr skák að hún
verður altekin af ástarþráhyggju til
ókunnugs gifts manns, og ofsóknar-
óram hennar fylgir æ stjómlausari
drykkjuskapur, sem herðir enn á allri
þessari upplausn og hnignun. Það má
undi'ast hve ánægjulegt er að lesa um
svo sorglegt ferh. En þar kemur
tvennt til. I fyrsta lagi er þetta vel
skrifað eins og annað sem ég hefi séð
frá Gronfeldt, og í öðra lagi er þetta
eins og í Tifbjöllunni, bara önnur
mynd af tímans tönn sem smám sam-
an vinnur á öllu, þrátt fyiTr hetjulega
baráttu söguhetjunnar gegn eyðing-
unni. Sjálf áreynslan í þeirri baráttu
fer með konuna, eyðir henni.
Það er erfitt að fullyrða um bók-
menntaáhrif, en oft varð mér hugsað
til Guðbergs Bergssonar þegar ég las
þessar sögur, einkum vegna spaugi-
legra skrípamynda þeirra af fólld sem
þó er venjulegt. Og það er hreint ekki
svo fráleitt að hugsa til Guðbergs,
hann varð víst vinsæll í Danmörku
meðal ungra skálda og sérstakra
áhugamanna um bókmenntir þegar
Tangasögur hans birtust í danskri
þýðingu fyrir aldarfjórðungi. í nýj-
ustu skáldsögu Gronfeldt, Hið rétta,
er vitnað til Engla alheimsins eftir
Einar Má Guðmundsson, enda er
meginefnið svipað, þótt hér virðist
geðbilun söguhetju frekar stafa af
þeim kröfum sem hún gerir til sjálfr-
ar sín fyrir hönd umhverfisins.
Samhengi ekki sjáanlegt
Eitt sérstæðasta verk Gronfeldt er
I dag, sem birtist fyrst fyrir tveimur
árum. Þetta er safn smáþátta, sem
tfrnasettir era með fáeinna ára milli-
bih frá 1952 til 1996. Samhengi er
ekki sjáanlegt, hvorki í atburðarás né
era hinar mörgu persónur tengdar.
Þetta er afar fjölbreytt, skoplegar
sögur og sorglegar, hverdagsleg at-
vik og áföll, sturlun og dauði, ímynd-
uð átök og raunveraleg. Þeim mun
merkilegra er að verkið er samstillt
heild, svo að sumir gagnrýnendur
kölluðu það skáldsögu. Það sem gerir
öll þessi margvíslegu brot að heild er
að mínu mati ekki fyrst og fremst efn-
ið. Vissulega mynda allar þessar ör-
lagasögur sveitamanna og smábæjar-
búa einskonar yfirsýn um danskt
þjóðlíf undanfama hálfa öld, heildar-
mynd sem erfitt hefði verið að ná með
einni aðalpersónu. En það sem bræð-
ir sögumar saman í eina heild er öllu
heldur stíllinn, hlutlægni frásagnar-
innar. I þessu minnir verkið á helstu
rit stórmeistara danskra samtíma-
bókmennta, Per Hultberg; Byen og
verden (frá 1992), sem hann fékk bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs
fyrir, og Requiem (frá 1985), sem
bæði era samstillt heild sundurlausra
texta. En verk Gronfeldt eru fyllilega
sjálfstæð sköpun á þessum sameigin-
legu vegum.
Þetta era sterk verk og vönduð og
skipa Gronfeldt í fremstu röð
danskra sagnaskálda.