Morgunblaðið - 29.10.2000, Blaðsíða 36

í6 SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 2000
SKOÐUN
MORGUNB L AÐIÐ
í MBL. 17. október sl. birtist ágæt-
is grein eftir Gunnar Hersvein um
einskonar bænarskrá sem UNESCO
stendur nú fyrir á Netinu. UNESCO
safnar undirskriftum í tengslum við
Manifesto 2000 sem á að vera eins-
konar „skuldbinding mannkynsins
fyrir friði“. Eins og Gunnar skrifar
inniheldur þessi friðaryflrlýsing -
sem samin var af hópi friðarverð-
launahafa Nóbels - sex meginþætti
sem eru grundvallaratriði fyrir ham-
ingju og velfamaði alls mannkyns.
Þau eru „að virða allt líf, hafna öllu of-
beldi, deila með öðrum, hlusta til þess
að skilja, vemda jörðina og endur-
vekja samábyrgð". Neðarlega á ann-
arri blaðsíðu greinaiinnar í Mbl. er
kafli þar sem vitnað er í ritgerðina um
frelsið („On Liberty", 1859) eftir
heimspekinginn John Stuart Mill, í
sambandi við skoðanir. Þetta finnst
mér frekar athugavert. Ég býst við
því að þessum kaíla hafi verið ætlað
að renna stoðum undii- þær skoðanir
um frelsi sem friðaryfirlýsingin og
meginhluti greinarinnar em til marks
um. Þó má vera að verk Mills varpi
allt öðmvísi ljósi á þetta mikilvæga
mál en Gunnar hefur gert sér grein
fyrir.
Til að útskýra af hverju, verð ég
fyrst að snúa mér að meginþáttunum
sex í friðaryfirlýsingunni. Að hvaða
leyti skyldu þeir vera „gmndvallar-
atriði fyrir hamingju og velfamaði
alls mannkyns"? Eiga þeir að fela í
sér nokkurskonar varanlegan lista yf-
ir það sem gleður alla sem komnir em
til vits og ára á tilteknum tíma? Ef svo
er má m.a. velta fyrir sér af hverju
friðarverðlaunahafar skyldu ekki
hafa minnst á ýmsa hluti sem telja má
a.m.k. jafnmikilvæga, t.d. mat og
svefn. Hitt skiptir þó meginmáli, að
ekki er allskostar ljóst að allir hafi
gaman af þessum athöfnum sem
Gunnar virðist hafa fyrir „gmndvall-
aratriði“.
Friðarverðlaunahafar hvetja mann
til að vera „friðsamur, hafna hvers
konar ofbeldi, líkamlegu, kynferðis-
legu, andlegu, efnahagslegu og fé-
lagslegu [...]“. Því getur leikið vafi
m.a. á því hvort friðarverðlaunahafar
teiji iíkamlegt, kynferðislegt, andlegt
eða efnahagslegt ofbeldi líka félags-
legt, en það að segja fólki að hætta
mgli sínu er engin ný bóla hvort eð er.
Vera má að friðarverðlaunahöfum
verði lítið úr verki meðan einstakling-
ar verða enn m.a. hneigðir til að fyrir-
fara sér með hand-
sprengjum frekar en
svara til saka fyrir þjóð-
armorð í Bosníu.
Þó má álíta að allt of-
beldi varði ekki samfé-
lagið. Árið 1987 rakst
lögregla í Bretlandi á
myndspólu. Hún var
frekar sérkennileg að
því leyti að á henni vora
myndir af karhnönnum
sem ýmist vora klæddir
eins og skólapiltar eða
SS-sveitarmenn. Sumii’
vora festir upp með
hlekkjum og lúbarðir.
Önglar vom reknir
djúpt í hold. Einn maður lét hamra
nagla í gegnum forhúðina á sér. Lög-
regla hóf rannsókn sem kallaðist „Op-
eration Spanner". Það kom í ljós að
um var að ræða það sem nú er talið
stærsti klámhringur kynhverfra karl-
manna í sögu Bretlands. Fimmtán
Friðarverðlaunahafar
hvetja mann til að
„hafna hvers konar of-
beldi“, segir Russell
Moxham, en álíta má að
sumir þeirra hafí sjálfír
verið frekar öfgafullir á
sínum tíma.
manns vom þarafleiðandi ákærðir.
Um var að ræða ýmis önnur afbrot
m.a. varðandi stráka undir lögaldii
sem og hund, en réttarhaldið snerist
um líkamsmeiðingu meðal þeirra full-
orðnu af völdum óviðeigandi háttern-
is. Dómarinn var ekki sannfærður um
að snúa ætti blinda auganu við því að
menn skyldu beita málmþræði, eld-
spýtum, sandpappír, svipum, hnífum
- m.a. læknishnífum - og bræddu vaxi
hver á annan á kynferðislegan hátt. A
hinn bóginn gátu sakbomingar allir
með sönnu sagt að þeir hefðu fúslega
boðist upp til að láta pynta sig en þeir
höfðu ekki ætlað að kynna athæfi sitt
fyrir neinum utan klámhringsins. Á
þessu gmndvallaðist málsvömin.
I ljósi Spanner-málsins m.a. má
segja að friðaryfirlýsingin sé ekki
reist á traustum grunni. Höfundar
biðja mann að hafna
öllu ofbeldi en sjást yfir
það að fólk hefur gaman
af margskonar ofbeldi
sem oft má telja að valdi
samfélaginu ekki tjóni.
(Telja mætti líka að með
yfirlýsmgunni mæltust
friðarverðlaunahafar
m.a. til þess að böm
færa ekki einu sinni í
kúrekaleik - sem nokk-
urskonar „sýndarof-
beldi“ - lengur. Þeir
sem stuðla að banni við
þannig ieikjum, m.a. í
nokkram grannskólum
í Bandaríkjunum, eru
þó liðfáir eins og stendur.)
Mergur málsins er að friðarverð-
launahafar eiga við andleg vandamál
að stríða, þ.e.a.s. sálarflækjur mann-
anna. Mill átti líka við andleg vanda-
mál að stríða eins og „Sjálfsævisaga“
hans (1873) lætur í ljós:
,Frávetrinum 1821 [...] hafði égþað
sem með sönnu mætti kalla tilgang í
lífinu: að koma á umbótum í heimin-
um. Myndin sem ég gerði mér um eig-
in hamingju samsamaði sig algjörlega
þessu markmiði [...] og var ég vanur
að láta mér nægja þá tryggingu sem
ég naut fyrir sælu með því að leggja
hamingju mína í eitthvað varanlegt
og fjarlægt [...] Þetta dugði vel í
nokkur ár, og á þeim tíma virtust sú
almenna framfór sem yfir stóð í heim-
inum og hugmyndin um sjálfan mig
sem upptekinn ásamt öðram með því
að stuðla að henni duga til að fylla
skemmtilega og glaðlega tilvera. En
það kom sá tími sem ég vaknaði við
þetta eins og draum. Það var haustið
1826. Ég var orðinn tilfinningasljór
eins og öllum hættir til að verða öðra
hverju; ónæmur fyrir skemmtun og
örvun; mér leið eins og manni h'ður
þegar það sem á öðram tímum er
gaman verður leiðinlegt eða ómerki-
legt [...] Meðan þetta hugarástand var
datt mér í hug að leggja spurninguna
beint fyrir sjálfan mig: „ímyndaðu
þér að öll markmið þín í lífinu rættust;
að það mætti fullkomlega gera allar
þessar breytingar sem þú hlakkar til í
stofnunum og hugmyndum að raun-
veraleika á stundinni. Væri það mikið
fagnaðarefni og gleðiefni fyrir þig?“
Og óhemjandi sjálfsvitundin svaraði
greinilega: „Nei!“ Þá var eins og allur
vindur væri úr mér; allur grandvöll-
urinn sem líf mitt var byggt á hrandi
niður. Öll mín hamingja hefði verið
fólgin í því að keppa eilíflega að þessu
markmiði. Tilgangurinn var hættur
að heilla, en hvemig gæti maður
nokkum tímann aftur haft áhuga á
meðalinu? Mér fannst ég ekki lengur
hafa ástæðu til að lifa.
Fyrst vonaði ég að skýið drægi
sjálfkrafa frá sólu, en það gerði það
ekki.‘
Bemard Williams er einn heim-
spekingur sem hefur varpað Ijósi á
þetta hugarástand. Williams hefur oft
ímyndað sér einskonar vél („Hedon
Machine") sem myndi virka þannig á
notendur að þeir yrðu fullkomlega al-
gleymir til eilífðar. Þeir dæju hvorki
né veiktust. Þá myndi aldrei vanta
nokkum skapaðan hlut. Það myndi
aldrei hvarfla að þeim að slökkva á
vélinni. Spumingin er sú hvort maður
sem gerði sér grein fyrir þessu vildi
samt nota vélina. Svarið mun oft vera
neitandi. Williams hefur sérstaklega
velt þessu fyrir sér í sambandi við
verk Mills. Þau má að stóram hluta
hafa til marks um meðvitund á þess-
um sálarflækjum mannkynsins.
í „Nytsemisstefnu“ („Utilitarian-
ism“, 1861) lýsir Mill yfir þeirri skoð-
un t.d. að það „er betra að vera mann-
eskja óánægð en svín ánægt; betra að
vera Sókrates óánægður en fífl
ánægt“. „Nytsemisstefna“ og ritgerð-
in um írelsið bera hvortveggja vott
um þá skoðun sem Mill var vanur að
tjá í bréfum, að heiminn vantaði sér-
kennilegar manneskjur til að verja al-
menning fyrir fastasvefni fastra skoð-
ana. Þó má segja að verkin tvö hafi
sjálf verið byggð á fostum skoðunum
að því leyti að þau bera vott um fóstu
skoðanir Mills um hlutverk og virði
einstaklingsins en þær skoðanir vora
gersamlega vestrænar. Samt sem áð-
ur stóð almenningur ekki með Mill,
hvorld á Vesturlöndum né Austur-
löndum. I rauninni er það ekki vinn-
andi vegur fyrir Mill að færa heim
sanninn um að hann hafi nægjanlegar
heimildir fyrir kröfugerð sinni.
Það sama má segja um friðarverð-
launahafana sem standa fyrir Mani-
festo 2000. Þeir hvetja mann t.d. til að
lifa með „lýðræðisleg gildi að leiðai--
ljósi“. Þó getur leikið vafi áþri að lýð-
ræði sé framkvæmanlegt. Álíta má að
það krefjist meira en þessa almenna
afskiptaleysis eða tilláts sem tak-
markaðar kosningar trafla af og til.
Það getur líka leikið vafi á að lýðræði
hafi nokkurn tíma verið til en oft mun
það sem kallast „lýðræði" í dag eiga
fátt sameiginlegt með þeim forn-
grísku siðum sem hafa m.a. leitt af sér
orð samsvarandi enska orðinu
„democracy". Hvemig á að vekja
áhuga almennings á pólitík?
Á löndum eins og Ástrah'u er at-
kvæðagreiðsla í mörgum tilfellum
ekki bara réttur heldur skyldubund-
in. Að greiða ekki atkvæði sitt varðar
við lög. Þessum lögum var að sjálf-
sögðu ætlað að endurvekja sam-
ábyrgð og hvetja fólk til að kjósa en
þetta hefur síst tekist. Ein afleiðing-
anna heíúr verið „asnaatkvæðið" sem
svo er kallað („donkey vote“) en það
felst í því að kjósandi sem tekur eng-
an frambjóðandanna fram yfir aðra
greiðir atkvæði sitt samt eins og kraf-
ist er. Segja má að þetta fyrirbæri
hafi reynst áströlskum völdum óþæg-
ur ljár í þúfu. Talið er að u.þ.b. 2% at-
kvæða í viðkomandi kosningum séu
asnaatkvæði en þar stendur hnífurinn
í kúnni: hvemig á sá sem telur að bera
kennsl á asnaatkvæði? Hvort sem
löggjafar á Ástrahu hafi tekið rétta
stefnu eða ekki má hafa vandræði
þeirra til marks um einskonar
þrjósku eða þrálátt sinnuleysi al-
mennings.
Friðarverðlaunahafar hvetja mann
til að „hafna hvers konar ofbeldi" en
álíta má að sumir þeirra hafi sjálfir
verið frekar öfgafullir á sínum tíma.
Árið 1961 vora „Umkhonto we Sizwe“
- frelsissamtök til að berjast við kyn-
þáttaaðskilnað í Suður-Afríkulýðveld-
inu - stofnuð en einn höfundur Mani-
festo 2000, Nelson Mandela, var
ráðinn yfirmaður. „Umkhonto we
Sizwe“ þýðir „þjóðarspjót" en erindi
samtakanna var að beita stjómina
takmarkalausum skærahemaði.
Meðal 1980 og 1988 t.d. létu a.m.k.
tuttugu og þrír manns lífið og yfir
þrjú hundrað og fimmtíu særðust í
þrettán sprengjuárasum sem sérsveit
„Umkhonto we Sizwe“ stóð fyrir.
Segja má að tilgangurinn hafi helgað
meðalið og að þrákelkni hvítra manna
ríkisstjórnarinnar hafi neytt þá
Mandela til slíkra aðgerða. Samt sem
áður telja margir Suður-Afríkumenn
að refsiaðgerðir annarra þjóða en
ekki skærahernaður hafi bundið enda
á kynþáttaaðskilnað þar á landi.
Menn eins og Mandela hefðu getað
misst allt baráttuþrek hvort eð er, eða
þeim hefði jafnvel alltaf getað verið
sama, en maður ætti erfitt með að
sýna að þeir hefðu þá haft á röngu að
standa. Margir fangar í útrýmingar-
búðum nasista hljóta að hafa misst
allt baráttuþrek löngu áður en þeir
dóu en maður láir þeim það ekki. Því
er ekki ljóst að hvaða leyti menn eins
og Mandela hafi verið neyddir til
(nauðsynlegra) örþrifaráða. Álíta má
að þeim hæfi ekki að biðja fólk hafna
ofbeldi.
Séra Desmond Tutu hefur sagt það
afdráttarlausa skyldu að gefa skít í öll
óréttlát lög - en það á eftir að skil-
greina óréttlæti fyrir almenning. Jes-
ús Kristur, sem telja má að Tutu eigi
að fylgja sem prestur, virðist hafa
sýnt jarðneskum völdum langtum
meiri virðingu, t.d. þegar nokkrir
Heródesarsinnar spurðu hann hvort
það væri rétt að gjalda keisaranum
skatt; Jesús á að hafa litið á pening,
tekið eftir því að á honum var mynd af
keisaranum, og sagt þessum Heród-
esarsinnum að gefa keisaranum það
sem keisarinn átti en gefa Guði það
sem Guð átti (Mt 22:15-21; Mk 12:13-
17; Lk 20:20-25).
Miklabraut 50
Til sýnis í dag skemmtileg og
opin 90 fm íbúð á 1. hæð (snýr
ekkert út að Miklubraut). Stórir
gluggar. Suðursvalir. Parket.
Eign sem gefur mikla möguleika.
Verð 10,9 millj.
íbúðin verður sýnd í dag milli kl.
14.00 og 16.00. Allir velkomnir.
Valhöll fasteignasala,
Síðumúla 27, sími 588 4477
Austurstræti
til leigu ca. 300 fm skrifstofuhúsnæði á 3. hæð í lyftuhúsi.
Allar tölvulagnir til staóar. Leigist í einu lagi eða smærri
einingum.
Upplýsingar eru aðeins veittar á skrifstofu
t^EIGNA ^“551 8000
atto't1 Fax: ooi i ibu
S^SJNAUOÍ Vitastíg 12
Þórarinn Jónsson hdl.,
löggiltur fasteignasali.
Svavar Jónsson sölumaður,
Jón Krístinsson sölustjóri.
LEITIN AÐ GALL-
AÐRIPARADÍS
Russell Moxham
En kannski væra friðarverðlauna-
hafar allir hlynntir þeirri skoðun sem
Mill lætm- í ljós í ritgerðinni um frels-
ið, „að það eina markmið sem veitir
mönnum heimild, sameiginlega eða
sem einstaklingum, til að hamla
frjálst athæfi nokkurs manns sem
heyrir til þeirra hóps, er sjálfsvöm".
Sakborningarnir í Spanner-málinu
komust snögglega að því að vandinn
er að geta skilið á milli félagslegra at-
hafna annarsvegar og athæfis sem
varðar bara einstaklinginn hinsvegar.
Til era margskonar hugmyndir um
frelsið en segja má að frelsi sem er
neikvætt, eins og frelsið sem Mill
stuðlar að, að því leyti að það er yfir-
leitt fólgið í fjarvera takmarkana, sé
varla hægt í samfélaginu. Með því
einasta að vera á tilteknum stað t.d.,
takmarkar maður það sem öðram er
kleift. Enn má velta því fyrir sér hve
langt á að fara í leitinni að friði; vera
má að sumir gefi neikvætt frelsi upp á
bátinn vegna þess að mannkynið get-
ur ómögulega hrandið því fullkom-
lega í framkvæmd. Enn má spyrja
hvort viðkomandi menn hefðu á
röngu að standa.
En kannski era þessir friðarverð-
launahafar, sem þykjast vita hvar
hagsæld allra er að finna, sammála
löggjöfum á Ástralíu að nokkra leyti.
Kannski era þeir sammála dóm-
aranum sem vísaði afsökun Spanner-
sakborainga á bug og dæmdi tólf
þeirra í fangelsi. (Virtasta dagblað í
Bretlandi mun vera The Times og
hefur verið það frá ómunatíð.
The Times er talið blað íhalds-
manna en þar sagði eigi að síður að
úrskurðurinn í Spanner-málinu væri
„þröngsýnt ragl“.) Kannski era frið-
arverðlaunahafar m.ö.o. sammála
franska heimspekingnum Jean-
Jacques Rousseau um að kannski
verði nauðsynlegt einhvern tíma að
neyða frelsi upp á menn. Friðarverð-
launahafar vilja að fólk verði hvatt „til
að móta heiminn á grandvelli réttlæt-
is, samstöðu, frelsis, virðingar, sam-
lyndis og hagsældar öllum til handa“.
Þetta hljómar vel en það getur verið
ýmsum vandkvæðum bundið að koma
því í framkvæmd. Þrátt fyrir óræðu-
rit Rousseau um „uppgötvun al-
mannaviljans" getur maður ekki skil-
ið orð friðarverðlaunahafa nema á
einstaklingsbundinn hátt en allir era
ekki höfundar yfirlýsingarinnar eða
löggjafar. Á maðui- að láta menn eins
og friðarverðlaunahafa um framtíð
mannkynsins þegar það sem ein-
kennir þá fyrst og fremst er sérstök
tilhneiging til að hlýða eigin samvisku
eins og hver annar snillingur eða sið-
blindingi?
Segja má að þessi yfirlýsing sem
biður um „nýtt upphaf' beri keim af
upplýsingarstefnu 18. aldar í Evrópu
(þ.e.a.s. upplýsingastefnu Rousseau
o.fl.), öld skynseminnar sem svo var
kölluð og þarafleiðandi þeim blóðugu
óhófsverkum sem segja má að stjóm-
arbyltingin í Frakklandi hafi falið í
sér. Því má segja að yfirlýsingin
minni á vamagla sérhvers blóðþyrsts
byltingarmanns: hinar gömlu hefðir
gilda ekki lengur. Friðarverðlauna-
hafar era að sjálfsögðu ekki blóð-
þyrstir byltingarmenn en hljóta að
eiga eitt sameiginlegt við þá: að þykj-
ast vita hvað er öllum í hag. Telja má
að mönnum hætti þónokkuð til að
segja „Þá var öldin önnur og mann-
kynið er svo miklu þroskaðra núna“
en þeim sem lýsa yfir nýju upphafi
hættir til að gleyma þeim lexíum sem
sagan verður að fela í sér til þess að
mannkynið haldi ekki áfram til eilífð-
ar að keppa að varanlegum markmið-
um sínum og útiloka þau í senn.
Kannski er það það sem allmargir
vilja. Enn má spyija hver er vitlaus.
Ku vera að UNESCO hefði ekki
tekist að safna yfir 64 milljónum und-
irskriftum í tengslum við Manifesto
2000 eins og komið er nema yfirlýs-
ingin sjálf væri svo grannfærnisleg að
þýða lítið sem ekkert. Ég vona að þeir
sem hafa lesið yfirlýsinguna og skrif-
að undir hafi a.m.k. velt því fyrir sér
hvort hér gæti hangið eitthvað á spýt-
unni og jafnvel hvort um eftirsókn að
vindi gæti verið að ræða. Sjálfur vildi
ég ekki skrifa undir yfirlýsinguna
frekar en að helga vitið þessu Hedon-
tæki Bernards Williams.
Höfundur hefur lært íslensku við Há-
skóla íslands undanfarin ár. Hann
kveðst vera efahyggjumaður.