Morgunblaðið - 25.11.2000, Qupperneq 44

Esjan frá Álftanesi. Frá vinstri Lág-Esja, Kerhólakambur, Gljúfurdalur og Þverfell.
Ljósmynd/Gerður Steinþórsdóttir
Bæjarfjallið Esja
eftir Sigrúnu Huld Þorgrímsdóttur
Esjaneryndisfógur
utan úr Reykjavík.
Hún ljómarsemlitfríð stúlka
í Ijósgrænni sumarflík.
En komirðu, karl minn! nærri
kynlegermenjagná.
Hún lyktar af ijótum svita
og lús skríður aftan á.
Svo orti Þórbergur Þórðarson og
mun kveðskapurinn fyrst og fremst
ætlaður til að hneyksla samtíðar-
menn og þá ekki síst Reykvíkinga,
sem ætíð hafa verið hreyknir af Esj-
unni, sínu bæjarfjalli. Að sama skapi
hafa landsbyggðarmenn iðulega haft
gaman af að gera lítið úr Esjunni,
líkt henni við moldarhaug o.fl. þess
háttar óviðurkvæmilegt. Greinarhöf-
undur er vissulega landsbyggðar-
kona að uppruna, en fyrir löngu orð-
in einn sannfærðasti aðdáandi Esju.
Og stríðnisvísa Þórbergs hér að ofan
er öfugmæh hið mesta, því töfrar
Esjunnar verða ljósastir við náin
kynni, við að ganga á fjallið og um
fjallið. Möguleikamir þar eru
ótæmandi, langar göngur og stuttar,
erfíðar og auðveldar, gróið land og
öræfi, einvera og hóplífi. í þessu
greinarkomi ætla ég að lýsa nokkr-
um af þessum göngumöguleikum.
Ég styðst þar mjög við grein Egils J.
Stardal, Esja og nágrenni, sem er að
fínna í Árbók FÍ 1985, en ég hef átt
margar ánægjulegar ferðir um fjall-
ið eftir þeirri leiðsögn.
Ailir Reykvíkingar þekkja Esjuna
og mjög margir þeirra hafa gengið á
hana. Um 10.000 manns ganga á
Þverfellshom ár hvert og í augum
flestra er það að ganga á Esjuna.
Þetta er þó flóknara mál og vilji
maður vera smámunasamur og dálít-
ið meinlegur má leiða að því rök að
fæstir Reykvíkingar þekki Esjuna
og fáir þeirra hafi nokkm sinni geng-
ið á fjallið, skv. þeirri algengu skil-
greiningu að þá hafi fjall verið klifið
að komið sé á hæsta punkt þess.
Esjan er mildll fjallbálkur, skorin
af djúpum dölum, einkum að vestan
og norðan. Suðurhhð fjallsins er heil-
legri og dalir þar grynnri, og það er
sú hliðin sem snýr að höfuðstaðarbú-
um og er „Esjan“ í augum flestra.
Um austurmörk fjallsins má deila,
margir telja Móskarðshnjúkana til
Esju og sumir jafnvel Skálafell. í
þessu greinarkomi mun ég fjalla um
svæðið austur fyrir Móskarðs-
hnjúka, að Svínaskarði, hvað sem öll-
um skilgreiningum líður. Mér er
ómögulegt að skilja Móskarðshnjúk-
ana frá þar sem þeir bjóða upp á
sérlega skemmtilegar gönguleiðir.
Ég sló því fram að e.t.v. þekktu
fæstir Reykvíkingar Esjuna og ætla
að leyfa mér, þrátt fyrir norðlenskan
uppruna minn að bjóða þeim með
mér í hringferð um fjallið. Við ferð-
umst rangsælis og byrjum á suðvest-
ur „homi“ fjallsins. Það blasir við úr
Reykjavík, hömrum gyrt að vestan
Meöalfellsvatri
X^y[S^Owar%
Flekku-, //
dalur. 7> Grjóteyri . v.
EyrarflaJI
Indstaðir
Hjarðarnes
Skálafefl
\ ktollafjðrður,.
J vyl '' <. a Tindstóða- /
Saurbær í •&*,•?' , fjall: < /
Lokafjall Dýjadals-
J—W'K y ■ >hnúkur í..................
Dalsnryimi ■ , , ,/*V r -V-.
£S\==\yö[ffsdalur j1 j V '
Tindstóða- ° ** fi' u f \ <■ Nó»- % , V "íg
**]'/■'M'Á. : If t'%
Þórnyiar- V , :; v , c ■
..... .... tmdur '• Jy rká...
>Esjuhorn
tindur . i
, .. ,. . tt ?a//Á ('m> n'' v' íuÁ
Andríðisey ' , Smáþúfur > C tindúr ''/-A I A Trana
EgMM: t....5 |r A .
Braulamuíi ^ “ t \
'V-VM Kambs- ^ Þverfell & % ** % •/
Presl^ Kléberg \krauthto horn “ ^ \\ Bbhnukur ^
SiávartkSÍ^ c# !Rauðhðll, KlstufeH ' \
r*-" -Y u: ' j?
11-. qerthóll - 1- /< Þvf
Norður- w '/
< - A .-r- X Hrafnhólar
Hofsvík
Brimnes
en ávöl brekka til suð-
ursins, enda er hér
næstalgengasta göngu-
leiðin á Esju og verður
nánar lýst síðar. Hér
heitir Kambshom sem
gengur fram til vesturs,
en upp af því er Kerhóla-
kambur mun hærri, 851
m. Kerhólakambur
myndar langan rana milli Blikdals að
norðan, en sunnanvert heitir Gljúf-
urdalur austur að Þverfellshorni.
Fjallið lækkar nokkuð austur eftir
Kerhólakambi og hæðin á Þverfells-
homi er um 780 m við vörðuna sem
margir þekkja. Niður af Þverfells-
homi til suðvesturs gengur langur
hryggur, heitir enda Langihryggur
og endar í hömmm sem heita Leið-
hamrar. Undir þessum hömrum
liggur Vesturlandsvegurinn, og
heita Kollafjarðarkleifar austast þar
sem hamramir ganga nánast í sjó
fram.
Þverfellshom sem flestir ganga á
er vesturhom Þverfells, en svo nefn-
ist hamrabeltið ofan við grónar hlíð-
ar Esjunnar austur að Gunnlaugs-
skarði. Hér hefur í fymdinni orðið
mikið framhlaup, svo í stað brattra
gróðurlausra skriða sem víðast ein-
kenna hlíðar Esju, er hér að líta
grónar brekkur með fallegum hólum
og dældum, hið indælasta göngu-
land. Tvær bergvatnsár afmarka
svæðið, að vestan Mógilsá og liggur
gönguleiðin upp með henni, en að
austan Kollafjarðará og renna báðar
til sjávar í Kollafjarðarbotni. Skóg-
rækt ríkisins hefir aðsetur og at-
hafnasvæði á bænum Mógilsá og
hefir klætt skógi hlíðarnar að vestan.
Ofan við skóginn, rétt austan
Mógilsár rís hóll sem Kögunarhóll
heitir. Menn hallast að því að þessi
nafngift hafi með útsýni að gera,
enda er hið ágætasta
skyggni af hólnum,
a.m.k. fyrir bændur og
smala fyrri tíðar. Tveir
hólar aðrir bera hér
nöfn svo mér sé kunn-
ugt, heitir sá vestari
Rauðhóll og liggur efst í
framhlaupinu að vestan
og eru upptök Mógilsár
vestur undir honum. Hinn hóllinn er
líka ofarlega, austur undir Kolla-
fjarðará og heitir Geithóll.
Austan Kollafjarðarár tekur
Kistufell við, en milli þess og austur-
enda Þverfells verður rof í hamra-
beltið. Hér heitir Gunnlaugsskarð.
Ekki er þetta þó eiginlegt skarð, hér
er engin lægð í fjallinu, þvert á móti
er hér stutt inn á Hábungu, hæsta
stað Esjunnar, 914 m. Egill Stardal
skilgreinir Gunnlaugsskarð sem
lægð í Há-Esju milli „hæstu bungu
Esjunnar, sem myndast milli Eilífs-
tinds og Kistufells, og bungunnar
sem myndast norður af Þverfelli
vestra og nær upp og vestur að Ker-
hólakambi11 (bls. 96, Árbók F.í.
1985). Hann telur það þannig alls
ekki ná til suðurbrúnarinnar. Nafnið
mun þó nokkuð almennt notað um
þetta svæði og m.a. þannig merkt á
korti Landmælinga íslands: Suð-
vesturland (sérkort 1:100000). Þarna
má jafnan líta skafl allt sumarið, en
fyrir tveim árum tók hann alveg upp
eins og víðar gerðist það sumar, og
hefur hann ekki náð sér á strik aftur.
Kistufell ber nafn með rentu,
kistulaga og reisulegt með regluleg-
um hamrabeltum og setur mikinn
svip á Esjuna sunnanverða. Fjallið
virðist ókleift, en þó mun víða hægt
að príla þar upp fyrir ófeilna kletta-
menn. Undir fjallinu standa bæirnir
Vellir og Norður-Gröf, en byggð
þarna tilheyrði Kjalarneshreppi og
þá væntanlega Reykjavíkurborg
eins og nú er málum komið. Austan
Kistufells tekur við Grafardalur milli
þess og Þverárkotsháls. Um dalinn
rennur Grafará, vatnslítil að jafnaði,
en fljót að breytast. Hún er óbrúuð
eins og aðrar þverár Esju þegar
kemur hér austur. Væri það vissu-
lega verðugt verkefni fyrir Reykja-
víkurborg að huga að vegamálum
hér austur með Esjunni, bæjarfjalli
sínu, sem nú er aukinheldur komið í
landareign borgarinnar.
Þverárkotsháls er langur, gróinn
háls. Ofan hans taka við klettabeltin
upp að Hátindi, kannske eini raun-
verulegi tindur á Esjunni. Hann er
909 m og var lengi talinn hæsti
punktur Esju þar til mælingar
leiddu annað í Ijós. Ég gekk á Hátind
í fyrsta sinn árið 1987 og varð mjög
hrifin af útsýninu, hélt síðan sem leið
lá inn á Hábungu og bjóst í barna-
skap mínum við enn stórkostlegra
útsýni þaðan út á þessa 5 metra sem
munar á hæðinni. Það urðu að sjálf-
sögðu vonbrigði, þar sem útsýni af
tindum er ætíð skemmtilegra en af
bungum, og lítið munar um 5 metra í
fjalllendi sem þessu.
Austur undir Þverárkotshálsi stóð
býlið Þverárkot sem nú er í eyði. Hér
verður dalur inn með Hátindi, Þver-
árdalur. Um hann rennur Þverá, en
þessar ár ásamt Skarðsá úr Svína-
skarði renna allar í Leirvogsá. Að
norðan og austan afmarkast dalur-
inn af örmjóum og bröttum fjalls-
rana sem liggur milli meginfjallsins
og Móskarðshnjúka. í ranann miðj-
an eru skörð sem úr Reykjavík að sjá
eru eins og bókstafurinn W. Þessi
skörð heita Laufskörð, snarbrött og
illfær nema þaulvönum fjallamönn-
um að sumarlagi. Þarna þyrfti þó
ekki nema smávægilega lagfæringu
til að opna mjög skemmtilegar
gönguleiðir flestu göngufólki.
Austan Laufskarða taka Móskörð
og samnefndir hnjúkar við. Raunar
segir Egill Stardal að aðeins austasti
hnjúkurinn heiti Móskarðshnjúkur,
hinir séu nafnlausir, en Móskörð séu
nafn á hnjúkaröðinni allri. Víst er að
austasti hnjúkurinn er tignarlegast-
ur, enda afmarkaður af djúpum
skörðum á báða vegu. Þessir hnjúk-
ar eru úr líparíti og virðist ævinlega
skína á þá sól vegna þeirra Ijósa lit-
ar. Neðan við sjálfa hnjúkaröðina er
stakur hnjúkur, dökkur á lit og heitir
Bláhnjúkur. Utan í austasta hnjúkn-
um er stakur dökkur drangur, ekki
hef ég heyrt nafn á honum, það væri
þó vert því hann er sérkennilegur að
sjá.
Austan Móskarðshnjúka skilur
Svínaskarð og Svínadalur milli
þeirra og Skálafells. Hér lá forðum
þjóðleið frá byggðum Faxaflóa og
norður um, og ekki er lengra síðan
en um síðustu aldamót að ungur
skólapiltur varð úti í skarðinu á leið
heim til sín í jólafrí.
Norður af Móskarðshnjúk hinum
austasta gengur fjall sem endar í
íöngum hálsi. Fjallið heitir Trana,
flatt að ofan og hömrum gyrt, en
hálsinn Möðruvallaháls, kenndur við
bæinn Möðruvelli í Kjós. Nú erum
við komin Kjósarmegin á hringferð
okkar um Esjuna, og breytir hún þá
mjög um svip, þar sem hún er skorin
af djúpum dölum með löngum aflíð-
andi hálsum niður í sveitina. Auð-
gengt er á fjallið eftir þessum háls-
um öllum. Vestan við Möðru-
vallaháls tekur við Eyjadalur,
dalurinn norðan Móskarða og Lauf-
skarða. Vestan hans heitir fjallið
Sandfjall og upp af því Esjuhom þar
sem hækkar inn á Há-Esjuna. Neð-
an til sveigir Sandfjall nokkuð til
norðvesturs niður að Grjóteyri við
Meðalfellsvatn í Kjós, og er þar til-
valin göngubyrjun. Dálítið dalverpi,
Torfadalur, klýfur fjallið fremst og
heitir Miðfjall inn af honum. Er hin
ágætasta leið inn dalinn á fjallið.
Vestan Sandfjalls heitir Flekku-
dalur, afmarkaður að vestan af
Skálatindi efst, en hálsinn norður af
heitir Nónbunga og Sneiðar neðan
til, enda þægilegir sneiðingar þar
niður - eða upp eftir því sem fara
gerir. Göngubyrjun - eða endir - er
þá frá Hjarðarholti vestan við Með-
alfeUsvatn í Kjós.
Næstur hér vestan við er Eilífs-
dalur, e.t.v. sá stórbrotnasti þessara
þriggja. Ber þar helst til glæsileg
hamrafjöll sem umkringja hann, Ei-
lífstind fyrir botni hans, Skálatind að
austan og Þómýjartind að vestan.
Um Þórnýjartind er sú þjóðsaga að
húsfreyja í Eilífsdal, Þórný að nafni,
hafi fleygt sér þar fram af í fullkom-
inni örvæntingu um gott tíðarfar.
Hún hafði sett út skel með vatni að
kvöldi síðasta vetrardags, en það
þykir trygging fyrir góðu sumri ef
frýs nóttina mUli veturs og sumars.
Til að hjálpa forlögunum ögn gekk
konan með skelina til fjalls svo frek-
ar frysi. En undir morgun stóð hún á
Þómýjartindi og ekki fraus enn, svo
þá var ekki um margt að gera! -
Mikið kvarta Islendingar undan
veðrinu nú á tímum, þó heyrist sjald-
an að menn grípi til svona óyndis-
úrræða, enda kannske minna í húfi.
Fjallsraninn vestan Þórnýjartinds
er vestasti hluti norðanverðrar Esju
og endar í Tindstaðafjalli Kjósar-
megin. Norðan Esjufjallgarðsins er
Eyrarfjall í Kjós og skilur Miðdalur
fjöllin að. Á Tindstaðafjalli eru tveir
áberandi hnjúkar, Dýjadalshnjúkur
yst, allhrikalegur að sjá, og Tind-
staðahnjúkur nokkru innar. Sé
gengið beint niður af Tindstaðafjalli
norðvestanvert er komið niður í
Tíðaskarð sem flestir þekkja af þjóð-
vegi nr. 1. Hér kveðjum við því Kjós-
arhlið Esjunnar.
Nú opnast Blikdalur, stærsti dal-
ur Esju. Hann gengur inn í fjallið
norðvestanvert og klýfur það alveg
inn undir miðju. Ur botni dalsins er
skammt inn á Hábungu. Blikdalur er
hlýlegur og fallegur, stutt er að
ganga upp í dalinn af þjóðvegi, en
þegar þangað er komið heyrist ekki í
bíl, fáir eru þar á ferð og göngumað-
urinn er staddur í kyrrð fjallanna.
Blikdalsá rennur eftir dalnum og
myndar þar falleg og skemmtileg
gljúfur. Tvær dætra minna hafa átt
þarna útilegu með vinkonum um