Morgunblaðið - 30.11.2000, Blaðsíða 12

12 FIMMTUDAGUR 80. NÓVEMBER 2000
MORGUNBL.ÍÐIÐ
FRÉTTIR
íslendingar ákveði hvaða
svæði þeir vilja vernda
DR. IAN Flemming hefur starfað
við rannsóknir á samkrulli eldis-
og villtra laxastofna í Noregi á
vegum Norsk Institutt for Natur-
forskning síðastliðin níu ár. Hann
ávarpaði ráðstefnu Veiðimálastofn-
unar, Landssambands veiðifélaga
og Landssambands stangaveiðifé-
laga í vikunni og kynnti þar niður-
stöðu rannsókna sem hann gekkst
fyrir í ánni Imsu, þar sem eldis- og
villtum löxum var sleppt saman á
ófiskgengt svæði. Var síðan fylgst
með hvernig villta stofninum
reiddi af við blandaða hrygningu.
I upphafi máls síns vék Flemm-
ing að því að aldrei í sögunni hefði
verið jafn mikið af Atlantshafslaxi
á sveimi, árleg framleiðsla væri
800 þúsund tonn, eða 370 sinnum
meira heldur en heildarveiði á
villtum laxi í öllum laxalöndum
samanlagt. Hann sagði að stærðar-
gráða laxaframleiðslunar hefði
haft einkum tvenns konar vand-
ræði í för með sér, önnur væru
umhverfislegs eðlis og hin erfða-
fræðilegs.
„Frá umhverfissjónarhólnum má
telja almenna mengun sem stafar
af eldisstöðvum og hefur víða vald-
ið búsvæðaskemmdum. Þá hefur
samkrull villtra stofna og eldis-
stofna leitt af sér samkeppni um
fæðu, búsvæði og maka, auk þess
sem sjúkdómar og sníkjudýr frá
eldisstofnunum hafa lagst á villta
stofna með alvarlegum afleiðing-
um. Má þar nefna sníkjudýrið gyr-
odactylus árið 1975, furunculosis
1985 og laxalúsafaraldur á síðasta
áratug.
Frá erfðafræðisjónarhólnum er
erfðamengun vegna blandaðrar
hrygningar staðreynd.
Þetta er vandamál af stórri
gráðu, því þótt meðaltalstölur yfir
þá laxa sem sleppa úr sjókvíum
hafi farið lækkandi og séu nú á bil-
inu 0,05 til 0,16%, þá er fjöldi kvía-
eldislaxa svo gífurlegur að þeir
laxar sem eru á bak við tölurnar
eru nógu margir til að gera geysi-
legan usla. Þar að auki byggjast
tölurnar að mínu viti einungis á
stæiri slysunum. I Noregi er mjög
mikill eldislax saman við villta lax-
inn. 15-35% laxa á hrygningar-
stöðum í norskum ám eru af eldis-
uppruna og í versta tilvikinu var
97% af laxinum í norskri á eldis-
lax. Eldislaxinn gengur auk þess
seinna í árnar heldur en villti lax-
inn oft ekki fyrr en eftir veiðitíma
og því ná veiðimenn ekki að grysja
eldislaxinn eins og þann villta.
Seiðaframleiðslan hrundi
Flemming og samstarfsmenn
hans stóðu fyrir rannsókn í ánni
Imsu þar sem þeir slepptu bæði
villtum löxum og eldislöxum á lok-
að svæði. Allir voru laxarnir
merktir rafeindamerkjum og
erfðauppbygging þeirra rannsökuð
í þaula. Athugun leiddi í Ijós að
fiskarnir voru misduglegir við
hrygninguna og blönduð hrygning
var algeng. Eldishængar voru
dugminnstir, en vel gekk þar sem
villtir hængar pöruðust eldis-
hrygnum. Alls var seiðaframleiðsla
þessarar blönduðu hrygningar 31-
32% undir því sem búast hefði
mátt við. Sagði Flemming ekki
vera líkindi fyrir því að villtir
stofnar gætu staðið af sér slíkt ár-
eiti til lengdar. Hins vegar væri
erfitt að sryja til um hversu lang-
an tíma það tæki villta stofninn að
tapa sérkennum sínum og þar með
glatast.
Flemming var ómyrkur í máli
þegar hann var spurður hvað
Morgunblaðið/Kristinn
Dr. Ian Flemming

skynsamlegt væri að gera hér á
landi yrði af sjókvíaeldi.
„Islendingar hafa möguleika á
því að undirbúa slíkt vel. Það var
ekki gert í Noregi og þar verður
því miður erfitt að snúa taflinu við.
Best væri ef laxakvíarnar væru á
landi og mér hefur skilist að það
sé víða gerlegt á íslandi vegna
jarðhita og heits vatns. Laxar
myndu ekki sleppa í sjóinn og þar
með væri hætta á sjúkdómadreif-
ingu og erfðamengun hverfandi.
Mengun yrði eftir sem áður vanda-
mál til að taka á.
Einnig kæmi til greina að ala
gelda stofna og unnið hefur verið
að því að þróa slíka stofna, en
menn hika nokkuð því þetta eru
erfiðir laxar í eldi og talsvert er
um vanskapnað.
Ef að menn eru ákveðnir í að
vera með sjókvíar þá þarf að líta
raunsætt á málin. Þá þarf að kort-
leggja landið, hreinlega ákveða
hvaða svæði og hvaða ár þið viljið
vernda. Lýsa svæðin verndar-
svæði. Stöðvar eiga t.d. ekki að
vera við árósa, það vita allir nú til
dags. Laxinn sem sleppur leitar
alltaf upp í næstu á þegar kyn-
þroskinn segir til sín og ef engin
er haldbær leitar hann að á og
skipta þá göngur villtra laxa og
hafstraumar miklu máli.
Þá er nauðsynlegt að bera sam-
an stærðargráðu eldis við stærð
nálægra villtra laxastofna og
freista þess að hafa eldið ekki af
slíkri stærðargráðu að lágmarks
magn flökkulaxa gleypi ekki villtu
stofnana á svæðinu.
Einnig yrði nauðsynlegt að
koma upp vönduðu vinnuferli í
tengslum við eldið, eftirliti með
búnaði og vinnubrögðum, um-
hverfisvöktun, öruggu heilbrigðis-
kerfi, skýrsluhaldi, auk aðgengi-
legra áætlana um endurveiði
strokulaxa þegar vart yrði við slys,
enda hangir laxinn við kvíarnar
fyrstu dagana eftir að hann slepp-
ur úr þeim. Þá yrði að vera kröft-
ug gæðastjórnun og nauðsynlegt
væri að merkja allan eldislax til að
hægt væri að þekkja hann úr og
átta sig þá á því hvaðan hann væri
kominn, hvernig og hvenær hann
slapp,“ sagði Flemming.
Eins og að leiða
saman úlf o g hund
Morgunblaðið/Kristinn
Dr. Fred Allendorf
DR. FRED Allendorf, doktor í erfða-
fræði laxfiska frá Háskólanum í
Montana, var staddur hér á landi fyrr
í vikunni og hélt þá fyrirlestur um
vernd villtra laxastofna og möguleika
á erfðamengun þeiira vegna sambýlis
við eldislaxa af öðrum stofnum. Var
Allendorf gestur Veiðimálastofnuar
sem stóð fyrir ráðstefnunni í sam-
vinnu við Landssamband veiðifélaga
og Landssamband stangaveiðifélaga.
í kynningarbréfi á ráðstefnunni er
Allendorf kynntur sem „einn virtasti
vísindamaður heims um erfðafræði
laxfiska og samspil villtra stofna og
eldisstofna. Erindi Allendorfs byggð-
ist mikið til á reynslu Bandaríkja-
manna í þessum efnum, auk þess sem
hann kom með ábendingar um hvem-
ig best væri að standa að málum hér á
landi til þess að af hlytust ekki um-
hverfisslys.
í samtali við Morgunblaðið sagði
dr. Allendorf að starf hans hefði löng-
um miðast að því að gagnast til vemd-
ar villtum laxa- og silungastofnum og
hefðu ýmis verkefni á þessu sviði ver-
ið víða, m.a. á Norðurlöndum auk
Bandaríkjanna og Kanada.
„Það verður ekki hjá því komist að
gera ráðstafanir ef hefja á sjókvíaeldi
þar sem villtir stofnar era fyrir. Það
er staðreynd að eldislaxar sleppa,
þeir blandast villtum laxi, hrygna með
þeim og afkvæmin hafa breytta gena-
uppbyggingu. Það leiðir af sér að
stofninn missir eiginleika sína. Hver
stofn hefur sína genauppbyggingu og
sums staðar eru margir stofnar á litlu
svæði, en allir mjög ólíkir. Ég gæti
nefnt rannsóknir sem gerðar hafa
verið á laxastofnum Colombia-árkerf-
isins, en fyrir hundrað árum gengu
um 15 milljónir laxa árlega í ána og
þverár hennar. í dag eru þetta innan
við milljón fiskar. Stofnamir hafa á
þessu tímabili orðið fyrir þremur
meiri háttar skakkaföllum, fyrst var
það ofveiði, síðan stíflugerð sem
skerti búsvæði og loks stofnablöndun
þegar gripið var til þess að styrkja
stofnana með laxi af öðmm stofnum.
Það leiddi af sér augljósa erfðameng-
un sem gerði illt veira. Dæmin era
mun fleiri. Þetta era flókin fræði og
ekki mörg einfóld svör við mörgum
spumingum sem vakna, en þetta er
þó alveg skýrt og tilgangslaust að láta
eins og vandamálið sé ekki til. Miðað
við dæmi sem ég hef séð um hran
laxastofna vegna erfðamengunar er
fyllilega sambærilegt umhverfi hér á
Islandi,“ segir Allendorf.
Hversu hratt brýtur erfðamengun-
in laxastofna niður?
„Því verður ekki svarað með einni
setningu og fer alfarið eftir því hversu
vandinn er stór. Það fer eftir því hve
margir eldislaxar hrygna og hlutfalli
þeirra við þá villtu stofna sem þeir
herja á. Það fer líka eftir því hversu
gamlir laxamii' era þegar þeir sleppa
úr prísundinni. Sleppi ársgamall lax
getur tekið hann þrjú ár að ná kyn-
þroska og síðan er breytilegt frá ein-
um stað til annars hvað laxaseiði úr
hrygningu hans era lengi að ná
gönguseiðastærð, allt frá einu ári upp
í 3-4 ár og þá taka við 1-2 ár í hafinu
áður en kynþroska er náð og því geta
liðið allt að 7-8 ár áður en lax með
skerta erfðauppbyggingu gengur í
ána. Það gefur því augaleið að þetta
er ástand sem getur verið að versna
jafnt og þétt á löngum tíma og er
kannski ekki orðið veralega alvarlegt
fyrr en eftir 50 ár.“
Það er talað um að sjókvíaeldi eigi
að hafa sem lengst frá laxveiðiám og
gönguslóðum villtra stofna. Hversu
langt er nógu langt íþessum efnum ?
„Það er engin töfratala í kílómetr-
um talið. Reglan er sú, að því nær sem
laxakvíamar eru, því hættulegri era
þær og því beri að hafa þær sem
lengst í burtu.“
Það erýjað að því í umræðunni hér
á landi að blöndun laxastofna sé ekki
endilega af hinu illa og geti jafnvel
styrkt stofna sem eiga í vök að verj-
ast. Er eitthvað tíl íþví?
„Nei. Það er enginn fótur fyrir því.
Genauppbygging þessara stofna er
svo ólík að við getum líkt þessu við að
einhverjum dytti í hug að styrkja
úlfastofninn með því að láta úlfa tímg-
ast með hundum. Sjáðu bara mann-
skepnuna. Ef hvítir og svartir bland-
ast tapast einkenni beggja og úr
verða blendingar. Munurinn er þó
alltaf sá að hjá laxinum glatast eigin-
leikar sem stofnunum era nauðsyn-
legir til að halda velli. Þar að auki er-
um við að tala um að villtii’
laxastofnar kunni í þessu tilviki að
blandast erlendum stofni sem er gríð-
arlega ólíkur að erfðauppbyggingu og
myndi því gera mikinn usla.“
Ef þú værir ráðgjafí íslenskra
stjómvalda íþessu efni, hverju mynd-
irðu mæla með?
„Víða þar sem ég þekki til er
vandamálið orðið svo stórt að það er
nánast of seint að koma hlutunum í
fyrra horf. Ef litið er til íslands, þá er
nauðsynlegt að staldra við. Á sama
tíma og villtir stofnar era á niðurleið
nánast alls staðar virðast þeir enn
vera nokkuð stöðugir hér á landi. Það
kann að eiga sér ýmsar orsakir, en ein
þeirra er eflaust sú að hér hefur ekki
verið sjókvíaeldi. Villti laxastofninn á
Islandi er því mjög dýrmætur og ekki
skynsamlegt að ganga í framkvæmd-
ir sem ógna honum. Ég hef verið að
ræða við embættismenn og fleiri hér
á landi og finn að mikill þrýstingur er
á ráðamenn frá öllum hliðum þannig
að ef byrjað verður með sjókvíaeldi
þá ætti tvímælalaust að grípa til
þeirra aðgerða sem tiltækar era til að
draga sem mest úr hættunni.
Það þarf t.d. að liggja ljóst fyrir
hvar ábyrgðin á eldinu liggur, huga
vel að staðsetningu kvíanna og þoli
búnaðarins. Ekki ala kvíafisk í sjó yfir
vetrarmánuðina þegar mestar líkur
era á að fiskar sleppi, nota ófrjóa
stofna eða einungis hrygnui', merkja
eldislaxa, rannsaka vandlega erfða-
uppbyggingu stofna sem notaðir era
og koma á öraggu eftirliti. Þannig
mætti áfram telja.“