Dagblaðið Vísir - DV - 17.01.1984, Blaðsíða 22

22
DV. ÞRIÐJUDAGUR17. JANUAR1984.
Menning -j Menning Menning ; Menning
Andró Malraux
Hlutskipti manns
Skáldsaga
Thor Vilhjálmsson þýddi
Svart á hvítu 1983.
Mér býöur í grun aö André Mal-
raux sé fremur lítiö þekktur hér á
landi. Þó er hann á meðal mestu rit-
höfunda nútímans og skipar skálda-
bekk með mönnum á borö viö Proust
og Camus. Verk Malraux eru þegar
oröin „sígild” enda fer saman í þeim
mikill skáldskapur og fádæma inn-
sæi í mannlegan veruleika. Raunar
vafasamt aö öörum hafi tekist öllu
betur að tjá öldina í manni og heimi.
Sumir telja aö Malraux sé arftaki
hinna miklu raunsæismanna 19du
aldar og hefur meira veriö logið.
Osjaldan er honum líkt viö skáld-
jöfurinn Dostóéfskí (en Karamazof-
bræður hans eru væntanlegir í
íslenskri þýöingu). Þaö má til sanns
vegar færa því báðir fjölluöu um
manninn i og aö baki hlutskipti sinu.
Persónur þeirra lifa iöulega á ystu
nöf knúnar á vit sjálfra sín — í ofur-
næmri vitund um einsemd sina,
frelsi — og feigð.
Ferðalangur
og uppreisnarseggur
Hlutskipti manns (La condition
humaine), sem kom út áriö 1933,
varö samstundis víðkunn og hlaut
Prix Concourt sem eru virtustu bók-
menntaverölaun Frakka. Fáar
bækur túlka á magnaöri hátt hrær-
ingar millistríösáranna enda stóö
höfundur í baráttunni miöri, virkur
þátttakandi. I verki sínu dregur
hann upp mynd hins tragíska
byltingarmanns. Mynd sem mótuö I
er af persónulegri reynslu og innsæi í
almenna eölisþætti manneskjunnar.
Aö hluta er hún sjálfsmynd og
nýsköpun en þó má greina drætti
Prómeþeifs og Donkíkóta aö baki. I
einkennilegu samspili. Sjálfur
ræktaöi Malraux goösögn um sjálfan :
sig enda var lifsferill hans æriö ævin-;
týralegur þótt hann hafi kannski
veriö oröum aukinn. Hann fæddist á
Frakklandi áriö 1901, var nær
samtíða þeirri öld sem hann hefur
túlkaö flestum betur. Ungur mennt-
aöist hann í fomleifa- og austur-
landafræöum viö háskóla í París en
sagöi skilið viö Evrópu liölega
tvítugur og lagöi leiö sína til Asíu þar
sem hann lifði ævintýriö og dauöann
aö sögn. Sagt er aö hann hafi tekið
þátt í misheppnaðri uppreisn komm-
únista í Sjanghæ áriö 1927. Hvort
sem sú saga er rétt eða ekki varð
uppreisnin kveikja að þeirri bók sem
nú liggur fyrir í íslenskri þýöingu. Á
4öa áratugnum tók Malraux virkan
þátt í baráttunni gegn fasisma og
barðist meö lýöveldissinnum á
Spáni. Sú styrjöld varð honum aö
yrkisefni i Dögum vonarinnar
(L’Espoir) sem út kom áriö 1937 og
Malraux taldi löngum sína bestu
bók. I síðari heimsstyrjöldinni barö-
ist hann meö andspymuhreyfingunni
frönsku gegn Þjóðverjum. Aö henni
lokinni gekk hann hins vegar til liös
við Gaullista mörgum til furöu því
flestir höfðu bendlaö hann viö
kommúnisma. Varla var þó um koll-
steypu aö ræöa hjá Malraux því hann
var alla tíö meiri einstaklings-
hyggjumaöur en svo aö hann gæti
lagaö sig aö einu hugmyndkerfi eöa
lotiö aga flokksstofnunar. Auk þess
meðal; hann dæi eins og sérhver
þessara manna sem lágu hérna fyrir
þaö að hafa gefiö lifi sínu tilgang.
Hvers virði heföi þaö líf verið sem
hann heföi ekki fallizt á að deyja
fyrir? Auövelt er aö deyja þegár
maöur deyr ekki einn. Þetta var
dauöi sem var mettaöur þessum
bróöurlega skjálfandi röddum, alls-
herjarþing hinna sigruöu þar sem
múgurinn þekkir sína píslarvotta
aftur, blóöug goösaga þaöan sem
spinnast hinar gullnu þjóösögur.”
Kyo er ekki einn því dauða sinn á
hann með öömm — í nútíö og fram-
tíö. Stundum er reisn mannsins mest
í dýpstu niöurlægingu. Frelsi hans
lika þó virðist þversögn. Á dauða-
stund ákveður byltingarmaöurinn
Katoff aö gefa tveimur félögum
sínum eitur sem bjarga átti honum
frá hroöalegum pyndingum. Hrika-
leg ákvörðun manns sem þrátt fyrir
fjötur og dóm velur dauöa sinn
sjálfur. Og sigrar böðulinn.
Ekki veröur fjölyrt frekar um
tímabært erindi þessarar skáldsögu.
Höfundur snýr þaö saman viö spenn-
andi frásögn sem er meistaralega
saman sett, margþætt og fjölskrúö-
ug, raunsæ og táknræn.
Þýðing og stíll
tslenskun verksins hefur ekki
verið neitt áhlaupaverk því stíll
Malraux er býsna flókinn á köflum
og ólíkur því sem íslenskir lesendur
eiga að venjast. Málsgreinar eru oft
lotulangar og útúrdúrasamar, lyklar
þeirra stundum vandfundnir. Oft má
ekkert út af bregöa til að setning-
arnar hrynji í rúst og merking þeirra
fari forgöröum. Frásögninni er aö
auki haldið saman meö táknum,
endurtekningum og minnum sem
krefjast innlifunar og skilnings
þýöandans.
Aður hef ég vitnað til viturs manns
sem sagöi eitt sinn aö þýðingar væru
gallagripir á borö viö konur: þær
fögru væru ótrúar en þær ófríöu aö
sama skapi trúar. Þetta má til sanns
vegar færa í þaö minnsta hvað
snertir þýðingamar. Þýðandinn
hefur um tvo kosti aö velja: aö
umskapa frumsmíöina og búa
andrúmslofti hennar og stílheimi
nýjan búning viö hæfi annarrar mál-
hefðar, túlka hana meö öðrum
oröum, eða reyna aö flytja textann,
orö fyrir orö, af fyllstu nákvæmni
yfir á nýtt tungumál. Fyrri leiöin
krefst listrænnar sjónar og getur
stundum af sér verk þar sem
þýðandinn er trúrri sjálfum sér en
frumtextanum — en máske er hún
vænlegri en sú síðari því aldrei er
hægt aö gera svo fullkomna eftirlík-
ingu aö hún komi í staö frumsmíöar.
Því sérhvert orð á sina sögu sem
ekkert annað orö getur lýst til fulln-
ustu.
Að framansögöu er ljóst aö meðal-
hófiö er vandfundið, sérlega þegar
um sérstæöa stílsnillinga eins og
Malraux og Thor Vilhjálmsson er aö
ræöa. Hætt viö aö annar beri hinn
ofíirliði. Slík er þó ekki raunin því í
þýöingu Thors fer saman skapandi
túlkun og trúnaöur viö frumtexta.
Malraux notar til dæmis mjög mál-
kæki til aö sérkenna persónur sínar,
þær birtast okkur í mynd af málfari
sínu. Mér sýnast lausnir Thors yfir-
leitt góðar, stundum frábærar. Sam-
félag hans við Malraux hefur skilaö
eftirminnilegu listaverki.
-MVS.
sýna bækur hans mýþískan þanka-
gang sem ásamt þjóöernisdýrkun
hafa laöaö hann aö leiðtoganum De
Gaulle. Meðal seinni bóka Malraux
eru Sálfræði listarinnar, Raddir
þagnarinnar og Ummyndun
guðanna.
Að þétta tómið
Hlutskipti manns sækir efni sitt til
uppreisnarinnar í Sjanghæ áriö 1927.
Sagan gerist á örfáum mánuöum, frá
mars til júlí, og lýsir blóöi drifinni
sem er óbærilegt. Þær leita fyllingar
hiö innra, gildis hið ytra. Kapítalist-
inn Ferral finnur sjálfan sig í augum
ástkonu sinnar, gott dæmi um þaö
sem Sartre kallaði ,,mauvais-foi”
eöa óheilindi; Gisors neytir ópíums
og hverfur aö lokum inn í þögla nótt
þar sem mannleg þjáning hefur enga
merkingu; Klappíque veröur fyrst
hann sjálfur viö spilaboröiö þar sem
raunveruleikinn birtist honum í
„sjálfsmorði án dauöa”, trúös-
hamurinn fellur; terroristinn Tséng
götunni. Persóna leiðtogans Kyo er
eins konar niöurstaöa sem sameinar
hinar ýtrustu andstæöur: fanatiska
einstaklingshyggju ' Tséngs, og
blinda flokkshlýöni Komintern-
manna, athafnaalgleymi Tséngs og
aögeröalausa hugsun Gisors,
kynferöislegan sadisma Ferrals og
og sadókisma Hemmelrichs. Kyo
dagar hvorki uppi í sjálfum sér eins
og Gisors né fuðrar upp í
tortimingareldi eins og Tséng,
ástríða hans og vitsmunir haldast í
í DAUÐAGARDI
Árstíðirnar á af mæli Kammersveitar Reykjavíkur
Afmœlistónleikar Kammersveitar Reykjavíkur
I Aikirkju 10. janúar.
Á efnisskrá: Árstíðirnar eftir Antonio Vivaldi.
Einleikarar: Helga Hauksdóttir, Unnur Marfa
Ingóifsdóttir, Þórhallur Birgisson, Rut Ingólfs-
dóttir.
Eins og flestum mun kunnugt
samdi Vivaldi Arstíöirnar fyrir
námsmeyjarnar í Ospedale della
Pieta, en tileinkaöar voru þær
Wenceslasi greifa af Morzin. Þær eru
fyrstu fjórir af tólf konsertum, sem
út komu undir titlinum, „II climento
deU’armonia e dell’invenzione.
Hverjum konsertanna fjögurra var
fylgt úr hlaði með sonnettu. Menn
ætla aö Vivaldi hafi sjálfur ort
sonnettumar en þó er allt eins víst aö
einhver námsmeyja hans hafi ort
þær. En sonnettumar gefa Arstíöun-
um aukiö gildi, sem ekki minnkar
þegar þær birtast í snilldarþýðingu
Þorsteins Gylfasonar í einkar
smekklegri og vandaöri ef nisskrá.
Leikur Kammersveitarinnar var
léttur, hnitmiöaöur og hraöaval allt í
góöu samræmi. Hljómurinn þéttur,
tónninn mjúkur og samvinnan eins
og hún gerist best. Og út úr vel sam-
stilltum hópi stíga einleikararnir — í
þessu tilviki fjórir eins og til aö
Tónlist
Eyjólfur Melsted
undirstrika þann frábæra samstarfs-
anda sem ríkir með hópnum.
Helga Hauksdóttir lék einleikinn í
Vorrnu. Á köflum lék hún tæpast af
nógu öryggi, en hendingarnar mót-
aöi hún afar smekklega. Unnur
María Ingólfsdóttir lék einleikinn í
Sumrinu. Hún lék frísklega og létt,
en stundum eins og svolítið yfir-
spennt, sem raskaöi heldur þeim
annars fína blæ sem á leik hennar
var. Þórhallur Birgisson lék ernleik-
inn í Haustinu. Leikur hans naut sín
vel í hárfínum blæbrigðum Adagio-
kaflans og á Veiöiferðinni (síðasta
kaf lanum) var tekið meö festu.
I Vetrinum lék svo Rut Ingólfs-
dóttir. Fumlaust og geislandi af
leikgleði, ljúfum tóni og leiftrandi
fimi leiddi hún afmælisbarniö,
Kammersveitina, lokasprettinn á
frábærum tónleikum.
Á tíu ára ferli hefur Kammersveit
Reykjavíkur markaö varanleg spor í
íslenskri tónlistarsögu. Verkefna- og
afrekaskrá er býsna löng orðin á
þessum stutta tíma. En harla lítils
viröi værí sá langi listi ef ekki kæmi
til þaö sem hæst ber einatt hjá henni
og þaö er sú áhersla sem hún leggur
á aö vanda sín verk.
EM.
valdatöku, svikum og fjöldamoröi.
Viö þessar aöstæður byltingar og
blóöbaös stefnir höfundur saman
fjölmörgum persónum sem viö
fyrstu sýn viröast harla ólíkar:
terroristanum Tséng, byltingar-
foringjanum Kyo, vitringnum
Gisors, auömanninum Ferral, trúðn-
um Klappique og ótal fleirum. Allar
eru þær samt á sama báti þegar
kemur til strandar. Saga þeirra
fjallar um viöbrögö viö kvalafullri
lífsvitund, tilvistarlegri vöntun sem í
eöli sínu er hin sama í öllum til-
fellum. Allar reyna þessar persónur
aö þétta tómiö innra með sér og ná
taki á örlögum sínum, yfirstíga
sjálfar sig — í flótta frá hlutskipti
Bókmenntir
Matthías V. Sæmundsson
lifir í hinni skilyröislausu athöfn og
finnur raunveruleika sinn í s jálfseyð-
mgu, maöur utan samfélags, al-einn.
Vitundúi er vandi þessara persóna
því þær vita hlutskipti sitt og lifa
meö dauöanum. Mennskan er harm-
leikurþeúra.
Kyo hefur sérstöðu í persónu-
galleríinu enda vú-öist hann standa
höfundi næst. Þó aö örlög hans séu
tragísk benda þau á leið út úr blúid-
hendur.
Lífsmyndúi er dökk því „mannlegt
hlutskipti” merkú- hjá Malraux:
þjánmgu, einsemd og angist. En líkt
og Gunnar Gunnarsson í Sælir eru
einfaldir finnur hann leið í dularfullri
samkennd eöa samstöðu. Sá dauöi
sem dynur yfir byltingarmennina í
Sjanghæ við lok bókar er ekki mark-
laus því fórnin gefur honum merk-
ingu. I dauöagarömum biöur fjöldi
manns dauðadæmdur og Kyo veröur
hugsaö:
„Hann haföi barizt fyrú- því sem á
hans tíö var þrungiö húini dýpstu
merkingu og bjó yfú- ríkustum fyrm-
heitum; hann myndi deyja innan um
þá sem hann hefði kosið aö lifa á