Dagblaðið Vísir - DV - 07.12.1996, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 7. DESEMBER 1996
11
Jaröfræðingurinn Harrison H. Schmitt við rannsóknarstörf á tunglinu árið 1972. Mælingar vísindamanna gefa til kynna að frosið vatn kunni að finnast á tunglinu.
Aftur til tunglsins?
Miklu var til kostað á sjöunda
áratugnum í kapphlaupinu um að
koma fyrstu mönnunum til næsta
nágranna jarðarinnar, tunglsins.
En þegar það hafði tekist datt
áhuginn fljótlega niður, reyndar í
réttu hlutfalli við niðurskurð fjár-
veitinga til frekari geimferða.
Bandarísk stjómvöld sneru sér
fyrst og fremst að því að smíða
geimskutlu sem gæti farið út fyr-
ir gufuhvolf jarðar og snúið aftur
til baka. Þau rússnesku einbeittu
sér hins vegar að smíði geim-
stöðva þar sem geimfarar gætu
dvalið langtímum saman ofar
jörðu. Á báðum sviðum náðist
verulegur árangur. Bandarísku
geimskutlumar hafa farið íjöl-
margar ferðir, og visindamenn
hafa dvalið jafnvel árum saman í
rússnesku geimstöðinni.
Áætlanir um frekari ferðir
manna til tunglsins og þaðan til
nálægra reikistjama voru aftur á
móti lagðar til hliðar.
Er vatn á tunglinu?
Að undanfomu hefur áhugi á
geimferðum aukist umtalsvert að
nýju vegna tveggja merkilegra
uppgötvana, sem hvomg hefur þó
verið sönnuð enn sem komið er.
Fyrir skömmu töldu sérfræð-
ingar sig hafa fundið merki um
lif á reikistjömunni Mars í loft-
steini sem fannst á Suðurheim-
skautslandinu. Og í þessari viku
var tilkynnt að bandarískir vís-
indamenn hefðu fundið vísbend-
ingar um að líklega væri hægt að
fmna vatn á tunglinu. Þeir munu
gera grein fyrir niðurstöðum sín-
um í næsta tölublaði tímaritsins
Science.
Þetta þykja merk tíðindi vegna
þess að flestir höfðu fyrir löngu
slegið því fóstu, í kjölfar tungl-
ferðanna á sjöunda og áttimda
áratugnum, að ekkert vatn væri á
tunglinu. Apollo- geimfararnir
lentu þar nokkrum sinnum á ár-
unum 1969 til 1972 og höfðu mörg
sýnishom af tunglgrjóti meö sér
til jarðar. Rannsóknir á steinun-
um sýndu ekki aðeins að þeir
væm með öllu þurrir, heldur líka
að þeir hefðu orðið til í vatns-
lausu umhverfi.
Ekki voru þó allir sannfærðir
um að sú niðurstaða þýddi endi-
lega að hvergi væri vatn að finna
á tunglinu. Sumir vísuðu í þann
snjalla vísindasagnahöfund Arth-
ur C. Clarke, sem spáði því þegar
árið 1954 að hugsanlega væri
hægt að finna vatn eða gas gegn-
frosið langt niðri í djúpum tungl-
sprungum þar sem geislar sólar-
innar næðu aldrei að lýsa.
Stjörnustríðstækni
Fundur bandarísku vísinda-
mannanna nú virðist staðfesta
þessa gömlu kenningu Clarkes.
Þeir telja sig einmitt hafa fundið
merki um vatn nákvæmlega við
þær aðstæður sem vísindaskáldið
tiltók fyrir nieira en fjörutíu
ámm.
Vísindamennirnir hafa verið
að rannsaka ratsjármælingar sem
njósnahnötturinn Clementine
gerði á tunglinu árið 1994. Hnött-
ur þessi var upprunalega hluti af
svokallaðri Stjörnustríðsáætlun
Bandaríkjamanna og hannaður
til að finna og elta uppi óvinaeld-
flaugar. Við tilraunir með þennan
hnött var tunglið notað sem eins
konar skotmark.
Einn þeirra sérfræðinga, sem
höfðu yfir Clementine að ráða,
skýrði í vikunni frá því hvemig
þeir hefðu áttað sig á þeirri stað-
reynd að hægt væri að nota loft-
net hnattarins til að senda rat-
sjárbylgjur á suðurpól tunglsins,
sem er hulinn eilífu myrkri, og
komast að því hvemig hann væri
samsettur - en ratsjárbylgjumar
endurspeglast með allt öðrum
hætti af klaka en grjóti.
Hnötturinn var reyndar nýttur
til að gera slíkar mælingar á 99,9
af hundraði yfirborðs tunglsins á
sjötíu dögum. Afraksturinn er um
1,8 milljónir ratsjárkorta sem sér-
fræöingar hafa verið að rannsaka
allar götur síðan - og eiga þó mik-
ið eftir.
Skítugur klaki
En hvað telja vísindamennimir
sig hafa fundið?
Jú, þeir hafa kannað sérstak-
lega afskekkt svæði í stærsta gíg
sem vitað er um í sólkerfi okkar.
Laugardagspistill
Elías Snæland Jónsson
aðstoðarritstjórí
Sá er við suðurpól tunglsins og
nefndur eftir nóbelsverðlaunahaf-
anum Schrödinger. Hann er um
það bil 2500 kílómetrar í þvermál
og allt að 13 kílómetra djúpur.
Á einum stað í þessum gíg, þar
sem kúldinn nálgast alkul sem
svo er kallað, telja vísindamenn-
irnir sig hafa fundið frosið
„stöðuvatn" sem sé líklega á
stærð við 2-3 fótboltavelli, og allt
5-10 metra djúpt. Gervihnöttur-
inn Clementine sendi ratsjár-
merki fjórum sinnum á þennan
stað og í öll skiptin komu til baka
merki sem gáfú til kynna að þar
væri frosið vatn en ekki bara
grjót.
Þetta er þó ekki vatn í venju-
legum skilningi þess orðs, heldur
sambland frosins vatns og jarð-
vegs. Vísindamennimir áætla að
hlutfall vatns í þessum „skítuga
klaka“ sé um 10 til 15 af
hundraði, og að ísmagnið í heild
jafnist á við lítið stöðuvatn á jörð-
inni.
Hitastig á þessu umrædda
svæði getur farið niður í mínus
230 stig, sem er aðeins um 40 stig-
um frá alkuli, enda skín þar
aldrei sól. Það telja vísindamenn
skýringuna á að þetta vatn hafi
ekki gufað upp fyrir löngu.
Leifar af halastjörnu?
Kenning sérfræðinganna er sú
að hér sé um að ræða leifar af
halasfjörnu sem hafi lent á tungl-
inu fyrir 3,6 milljörðum ára.
Talið er víst að þúsundir hala-
stjama hafi lent á tunglinu og
margar þeirra skilið eftir sig
djúpa gíga. Þar sem ekkert and-
rúmsloft er umhverfis tunglið
brenna loftsteinar ekki upp eins
og við jörðina; þeir faUa af fullum
þunga á yfirborðið. Það á líka við
um halastjömur sem era að vera-
legu leyti úr ís sem breiðist yfir
stórt svæði við slika árekstra. En
alls staðar þar sem sól nær að
skína þó ekki sé nema brot úr ári
hefur allt vatn sem halastjömum-
ar hafa borið með sér gufað upp.
Hugsanlega hefur gífurlegt,
stöðugt frost hins vegar náð að
fanga vatniö á stöku stað, eins og
nú er talið að gerst hafi við suður-
pól tunglsins.
Eykur líkur á tunglstöð
En hvers vegna vekur þessi
vísbending um vatn á úmglinu
slíkan áhuga allra þeirra sem
horfa til stjamanna og dreymir
um ferðir til nágranna okkar í sól-
kerfinu?
Ástæðan er einfold. Án vatns er
miklum erfiðleikum bundið að
koma upp fastri bækistöð á tungl-
inu; jarðarbúar yrðu einfaldlega
að flytja allt vatn með sér frá jörð-
inni. Því skapast alveg nýjar for-
sendur fyrir starfsemi manna á
tunglinu ef hægt verður að nýta
vatn úr iðram þess sjálfs.
Stjameðlisfræðingur í Los Ang-
eles orðar það svo: „Ef þama er
vatn þá verður hægt að loka af
svæði til að rækta plöntur og mat-
jurtir, framleiða eldsneyti, búa til
andrúmsloft.“ Annar sagði þessi
tíðindi mikilvæg, ef sönn væra,
því þá yrði mögulegt að koma upp
eins konar „bensínstöð" á tungl-
inu.
Ef það finnst í raun og veru
eins konar ísnáma á tunglinu
verður nefnilega hægt að skilja ís-
inn í vetni og súrefni og nýta síð-
an sem eldsneyti. Til þess þarf
verulega raforku, sem hægt er að
fá annað hvort með sólarrafstöð
eða kjarnorkuveri. Einn banda-
rísku sérfræðinganna hefur
reyndar þegar bent á að rétt við
suðurpól tunglsins sé hæð þar
sem sjáist til sólar allt árið, og tel-
ur að hún sé kjörinn staður fyrir
slíkt orkuver.
Eftir eitt ár eða svo verður nýr
hnöttur, sem á ensku kallast Lun-
ar Prospector, sendur til tunglsins
til að framkvæma frekari mæling-
ar á suðurpólnum. Sú ferð ætti að
sanna með óyggjandi hætti hvort
vatn sé að finna í myrkum gjám í
gígnum mikla eða ekki. Ef niður-
staða þeirra rannsókna verður já-
kvæð er ljóst að hugmyndimar
um fasta bækistöð manna á tungl-
inu er raunhæfari en áður var
talið, þótt vísindamenn greini
verulega á um hvort þær geti orð-
ið að veruleika innan fárra ára-
tuga eða ekki fyrr en eftir heila
öld.