Dagblaðið Vísir - DV - 03.02.2001, Blaðsíða 24

24
LAUGARDAGUR 3. FEBRÚAR 2001
Helgarbiað_________________________________________________________________________________________________PV
amann og við sjáum ýmist ósæð
reykingamanns eða heila þar sem
afleiðingar reykinga eru sjáanleg-
ar. Lausnin er svo að reykja ekki.
Til að aðstoða fólk við að bregðast
við ógninni er bent á símanúmer
þar sem hægt er að fá leiðbeining-
ar við að hætta reykingum.
„Verstu nasistar og
kommúnistar"
Þótt myndmál skipti miklu máli
í áróðri eru orðin líkast til
sterkasta vopnið í áróðursstríði.
Hægt er að flokka áróður orðanna
i þrennt: að kalla aðra ljótum
nöfnum; að tala um sjálfan sig
með fögrum orðum og beita
skrauthvörfum.
í máli okkar er alltaf að finna
orð sem hafa neikvæða merkingu
eða hafa á einhvern hátt öðlast
neikvæða tengingu. Þessi nei-
kvæðni er oft tímabundin, þ.e. að
ekki er vist að orð sem þótti til-
tölulega jákvætt fyrir tíu árum sé
það enn í dag.
Dæmi um orð sem þykja nei-
kvæð eru: fasisti, nasisti, komm-
únisti, svín, róni, hommi, kven-
hatari og svo mætti lengi telja.
Þetta eru hins vegar ekki orð sem
notuð eru á opinberum vettvangi
þar sem líklegt er að slík orð snú-
ist gegn þeim er þau mælir. Notk-
un orðsins nasisti er afskaplega
viðkvæm. Skemmst er að minnast
orða Sigurbjörns Einarssonar
biskups eftir Kristnihátíð á Þing-
völlum. Þar sagði biskup: „Sumt
af því sem hefur verið birt á opin-
berum vettvangi minnir á það
allra versta sem verstu nasistar
og kommúnistar höfðu fram að
færa á sínum tíma. Þetta endur-
speglar andkristin viðhorf þeirra
sem um ræðir.“ Þessi orð komu
mjög illa við marga og var biskup
meðal annars kærður til siða-
nefndar presta.
íslandi allt
Jákvæð orð eru notuð til að
hefja á stall eigin málstað og til að
skapa stolt og virðingu þeirra sem
heyra eða lesa ræður og rit. Dæmi
um jákvæð orð nú á tímum eru:
framfarir, lýðræði, hugsjónir,
menntun, gróska, samúð, sjálf-
stæði, ást og svo mætti áfram
telja. Það eru ákveðnar dyggðir
sem þarf að minna á. Ágætt dæmi
um jákvæða orðanotkun er að
finna í nýársávarpi forseta ís-
lands: „Sóknin til sjálfstæðis,
framfarir til sjávar og sveita,
menntun og menning voru hug-
sjónir kynslóðarinnar sem fyrir
hundrað árum var að hasla sér
völl og með krafti gekk fram til
Áróöursmálaráðherrann í ham
Jósef Göbbels var heilirm á bak viö áröður þriöja ríkisins.
íslandi allt
- áróður fyrr og síðar
góðra verka undir
kjörorðinu íslandi
allt.“
Varnar- eöa
stríðsmálaráöu-
neyti
Oft skapast nei-
kvæðni í kringum ein-
stök orð. Þá er stund-
um reynt að skipta á
gömlum og neikvæðum
orðum og nýjum.
Stundum er í því sam-
bandi talað um skraut-
hvörf. Dæmi um
skrauthvörf er þegar
bandarísk stjórnvöld
breyttu nafni stríðs-
málaráðuneytis sins í
síðari heimsstyrjöld-
inni. Eftir breytinguna
var nafn ráðuneytisins
varnarmálaráðuneytið.
Ekkert annað hafði
breyst en þjóðin var
ekki lengur í stríði
heldur að verja hendur
sínar. Annað dæmi
sem tengist hernaði er
að í tíð Reagans var
skipt um nafn á MX-
flugskeyti Bandaríkja-
manna og því gefið
nafnið The
Peacekeeper eða Frið-
arvörður.
Ágætt íslenskt dæmi
um nafnbreytingu af
þessu tagi er þegar
nafni Félagsmálastofn-
unar Reykjavíkur var
breytt í Félagsþjónust-
una: sama stofnun -
annað nafn. Einnig má
nefna Tölvunefnd.
Nafn nefndarinnar er
vélrænt og tengist hug-
myndinni um Stóra
bróður í hugum
margra. Ný stofnun
fékk heitið Persónuvernd.
Hitler í áróöursham
„Þaö ríkir uppiausnarástand á götunum. Háskóiarnir eru fullir af stúdentum sem eru meö
mótmæli og óeiröir. Kommúnistar vilja eyöileggja landiö okkar. Rússland ógnar okkur
meö mætti sínum og Ríkiö er í hættu. Já, hættu sem steöjar aö okkur innan frá og utan.
Viö þurfum lög og reglur. Án þess getur þjóöin ekki lifað af. “ Úr ræöu Adolfs Hitlers frá
árinu 1932.
Einn af ykkur
Ákveðin áróðurstækni felst í
þvi að látast vera hluti af ákveðn-
um hópi. Þannig hafa frambjóð-
endur til forseta í Bandaríkjunum
lengi reynt að telja fólki trú um að
þeir séu „einn af fólkinu". Flestir
hafa þeir þó verið milljónamær-
ingar með góða imyndarsmiöi.
Clinton lét mynda sig á McDon-
ald’s, Bush gamli hataði
spergilkál og elskaði að veiða fisk.
Ronald Reagan var myndaður við
viðarhögg og Carter kynnti sig
sem lítillátan hnetubónda frá Ge-
orgíu. Þeir voru „venjulegir
Bandaríkjamenn".
Biðraðaráróður
Biðröð við búð bendir til þess
að þar sé eitthvað merkilegt að fá
- af hverju ekki að skella sér í röð-
ina? Það er rík tilhneiging hjá
mannskepnunni að vilja tilheyra
ákveðnum hópi. Einna skýrast
kemur það í ljós þegar börn vilja
gera þetta og hitt - alveg eins og
hinir krakkarnir. Þegar á fullorð-
insaldur er komið hætta menn að
viðurkenna þessa tilhneigingu en
oft og tíðum er hún þó enn til stað-
ar.
Á þessa tilhneigingu spila áróð-
ursmeistarar. Grundvallarhugs-
unin er þessi: Fyrst allir aðrir eru
að gera þetta, af hverju ekki ég?
Allir kannast við auglýsingar þar
sem lögð er áhersla á vinsældir
þess sem auglýst er: mest sótta
leikrit ársins; mest seldi bíll árs-
ins og svo framvegis. Rök í anda
þessarar áróðurstækni hafa verið
notuð í sambandi við Evrópusam-
bandsaðild: það er biðröð við inn-
göngudyr Evrópusambandsins; af
hverju erum við ekki þar lika?
Þrjár raddir
Góðar ræður einkennast oft af
sterkum andstæðum. Þar eru not-
uð brögð áróðursins þar sem
dregnar eru upp skýrar andstæð-
ur. Oft er ekki um beinan og
hreinan áróður að ræða heldur
eru meðul áróðursins nýtt til að
skapa góð áhrif.
Ef litið er á hinar þrjár árlegu
ræður, nýársávörp forseta ís-
lands, forsætisráðherra og bisk-
ups, þá er hægt að sjá hvernig
þeir beita mismunandi andstæð-
um í ræðum sínum til að koma
ákveðnum boðskap á framfæri. í
ræðu Ólafs Ragnars Grímssonar
eru meginandstæðurnar stundar-
gróði peningahyggju öndvert lang-
tímahagsmunum mennta og
menningar: „Hagsældin á liðnum
árum og léttfenginn auður í við-
skiptum með verðbréfin hafa á
skömmum tíma skapað i huga
margra þá fölsku trú að áhætta sé
ætið rétt, að hin gömlu gildi,
ábyrgð og varkárni, séu úrelt
þing. [...] Saga íslendinga og forn-
ar bækur eru arfur sem þjóðimar
í Vesturheimi hafa nú heiðrað
með einstökum hætti, íslenskum
hagsmunum til vegsauka og
ávinnings í framtíðinni."
í ræðu forsætisráðherra eru
andstæðurnar hamagangur og
friðsæld. Davíð Oddsson talar um
„hamagang" vegna verðbólgu og
fólskuverk gamalla hugsjóna.
Öndvert því er friðsæld og stöðug-
leiki: „Það er þvi ekki að undra að
hljóðara sé um hugsjónirnar nú á
dögum en þegar hersveitirnar sáu
um undirleikinn. En það merkir
ekki að öllum sé sama um allt og
engum sé lengur mikið niðri fyrir.
Öðru nær. En framvegis verður
baráttan friðsamari."
Stór hluti táknheims okkar á
rætur sínar í kristinni trú og Bibl-
íunni. Sá sem er vel að sér í þeim
fræðum er þar af leiðandi vel bú-
inn til ræðuskrifa. í ræðu biskups
íslands er að finna mjög sterkar
andstæður og er gildishlöðnum
orðum stillt upp hverjum and-
spænis öðrum: „Hátíðin mikla á
Þingvöllum stendur upp úr vegna
ólýsanlegrar fegurðar landsins og
viðmóts fólksins sem þar var. Sú
birta, hlýja og gleði var bros Guðs
yfir landi og lýð. Barnaskarinn
sem björtum röddum söng þar
Kristi lof gleymist ekki og gefur
vonir um framtíð lofsöngs og trú-
ar i landinu okkar. Vorboði og
vonar. [...] Um hana [kirkjuna]
hefur líka blásið býsna hart. Það
reynist jafnan auðvelt að draga
dár að henni, rangfæra, hæða og
smá. Ofdramb og heimsins hroka-
geip er samt við sig. Og virðingar-
leysið gagnvart því sem heilagt er
veður uppi.“
Tilfinnlngarnar ríkja
Því fleiri raddir sem samfélagið
eignast því erfiðara verður að
nota áróður þar sem hann þarf að
ná til margra og skírskota til
hluta sem eru öllum sameiginleg-
ir. Auglýsingafólkið hefur fyrir
löngu áttað sig á því að áróður
þess verður að stóla á sammann-
lega reynslu, á tilfinningar. Þar
leika ástin og hatrið aðalhlutverk-
ið - eins og ástin á Rikinu og hat-
rið á gyðingum forðum.
-sm
Áróður setti mark sitt á
síðustu öld. Lýðrœði á
Vesturlöndum varð til
þess að stjórnvöld þurftu
að beita öðrum aðferðum
við að koma málum sín-
um fram heldur en
tíðkast hafði í tíð kónga
og keisara sem gátu
stjómað að eigin geð-
þótta og þurftu ekki að
hugsa um að þeir gœtu
misst fylgi í nœstu kosn-
ingum. Það var frekar að
þeir misstu höfuðið. Geð-
þótti valdhafa var enn til
staðar en nú varð að rétt-
lœta hann á einhvem
hátt. Svarið við nýjum
kröfum var að ráða áróð-
ursmeistara til að koma
réttum skilaboðum á
framfœri.
sr
Hræðsluáróður
Frægasta og jafnframt ógeð-
felldasta áróðursverk síðustu ald-
ar er uppgangur Adolfs Hitlers og
nasismans í Þýskalandi. Með
hjálp áróðursmeistarans Göbbels
tókst að skapa aðstæður og orð-
ræðu sem hreif fólk á band nas-
ismans þrátt fyrir ógnina og ógeð-
ið sem undir lá. Nasistar notuðu
óttann til að afla sér fylgis eins og
sést í eftirfarandi tilvitnun í orð
Adolfs Hitlers árið 1932:
„Það ríkir upplausnarástand á
götunum. Háskólarnir eru fullir af
stúdentum sem eru með mótmæli
og óeirðir. Kommúnistar vilja
eyðileggja landið okkar. Rússland
ógnar okkur með mætti sínum og
Ríkið er i hættu. Já, hættu sem
steðjar að okkur innan frá og
utan. Við þurfum lög og reglur.
Án þess getur þjóðin ekki lifað
af.“
Notkun útvarps og kvikmynda
var mjög þróuð. Allt myndmál:
herbúningar, fánar, umbúnaður
um ræðuhöld, gæsagangur her-
mannanna; allt er þetta til aö
skapa ímynd þess að skapa þá til-
finningu að agi og harka hersins
og stjórnvalda muni bjarga ríkinu
frá glötun.
Ræðustúfurinn hér að framan
er gott dæmi um vel mótaðan
áróður í ræðu. Þar birtist ógnin
sem steðjar að (kommúnistar vOja
eyðileggja landið okkar) og hvað
er til ráða (Við þurfum lög og regl-
ur). Þetta eru grundvallarreglur
hræðsluáróðurs og við sjáum
þetta stundum í auglýsingum.
Gott dæmi eru auglýsingar sem
hafa nokkuð lengi verið sýndar í
sjónvarpi og eru frá Tóbaksvarn-
arnefnd. í þeim sést venjuleg
manneskja sem dregur að sér reyk
úr sígarettu. Síðan er sýnt hvern-
ig reykurinn sogast niður í lík-