Vísbending - 18.12.2004, Blaðsíða 22

Um framþróun íslenska
HANKAKt RIISINS
Ásgeir Jónsson,
hagfrœðingur.
Það er ekki ofmælt að bylting hafi átt sér stað í bankaviðskiptum á
síðustu árum. Þessa byltingu má merkja með því að skoða aukningu
útlána eða eigin íjár bankakerfisins, en þessar magnstærðir segja þó
aðeins hálfa söguna um þær breytingar sem hafa átt sér stað. Islenskur
banki nú til dags er einfaldlega allt önnur stofnun en hann var fyrir
10 árum. Bankakerfið er nú í auknum mæli orðið vettvangur fyrir
háskólamenntaða sérfræðinga á ýmsum sviðum og býður upp á mjög
ijölbreytta fjármálaþjónustu bæði fyrir einstaklinga og fyrirtæki.
Það er fremur auðvelt að benda á þá þætti sem gerðu þessa bylt-
ingu mögulega. Hún átti sér stað eftir að bankamir fengu loksins
athafnarými með vaxtafrelsi eftir 1985, frelsi í íjármagnsflutningum
inilli landa eftir árið 1995, með tilkomu nútímalegs millibanka-
markaðar með krónur og gjaldeyri árið 1998 og síðan einkavæðingu
bankakerfisins sem átti sér stað í þrepum á árunum 1998-2003. Sú
spuming er hins vegar mun torræðari hvort þessi þróun hafi verið fyrir-
sjáanleg - um leið og frelsið var fengið - og hvort hægt sé að sjá fyrir
næstu skref í þróun íslenska bankakerfisins.
Staðreyndin er sú að þær eignir sem skipta um hendur á fjár-
málamörkuðum em yfirleitt fremur einsleitar eftir löndum jregar
niiðað er við skilmála og eiginleika þótt ávöxtun og verðbreytileiki
geti verið mismunandi. Fjármálakerfi og Qármálastofnanir eru aftur
á móti misleitar eftir löndum og munurinn ræðst að miklu leyti af
tilviljunum sögunnar. Samt sem áður hafa erlendir fræðimenn þóst
sjá sameiginlegan þróunarferil bankaviðskipta í iðnvæddum ríkjum.
Ljóst er ennfremur að bankaviðskipti hérlendis hafa gengið í gegnum
sömu þróunarstig og þekkist erlendis; Islendingar hafa aðeins verið
seinni til en nágrannar þeirra. í þessari grein verður þess freistað að
setja þróun íslenskra bankaviðskipta í samband við þróun samsvar-
andi viðskipta erlendis. Mai'kmiðið er tvíþætt. Annars vegar að reyna
að átta sig á hvaða áhrif einstaka atburðir í bankasögunni hafa haft
á þróun efnahagsmála hérlendis, svo sem tilkoma Islandsbanka árið
1904 og gjaldþrot jxss sama banka árið 1930. Hins vegar að velta upp
nokkrum hugmyndum um hvað sé framundan í íslensku bankakerfi.
Því að þrátt fyrir allt hafa íslensk bankaviðskipti ekki náð jafnlangt
á þróunarbrautinni og t.d. þau bresku og ef saga annarra þjóða er að
einhverju leyti fordæmi má finna í henni ákveðnar vísbendingar um
bankarekstur hérlendis á næstu árum.
ÞRÓUNARSTIG B ANKA VIÐSKIPT A
Flest bankakerfi hafa þó fylgt ákveðnu þróunarferli sem lengst er
komið í Bretlandi - enda er London tjármálahöfuðborg heimsins.
Þróunarferlið hefur verið sett fram í sex stigum, sjá Dow (1999) eða
Chick (1986). Við hvert stig eykst hagkvæmni fjármagnsviðskipta og
aukinn ábati kemur fram í efnahagslífinu. Stigin em eftirfarandi:
1. Bein fjármálalcg milliganga
Þetta em fjármagnsviðskipti í sinni einföldustu mynd þar sem bankar
eða einstaka auðmenn lána út sinn eigin spamað og sjá sjálfir um
að finna skuldunauta og innheimta greiðslur. Einhverjir slfkir lán-
veitendur em til staðar í nær öllunt menningarsamfélögum, óháð
því hversu þróað hagkerfið er. Lánaviðskiptin eiga sér oft stað í góð-
málmum, vömm eða öðm sem metið er til fjár. Peningamyndun í hefð-
bundnum bankaskilningi getur ekki átt sér stað við þessar aðstæður
þar sem Iánardrottnar taka ekki við innlánum heldur em bundnir því
að lána út eigin sparnað. Af þeim sökum er enginn peningamargfald-
ari til staðar (M0=M1=M2=M3) og lánaviðskiptin takmarkast því
af myntsláttu ríkisins eða framboði á góðmálmum. Lánveitingar em
yfirleitt fremur smáar í sniðum og til fremur skamms tíma, til þess að
tryggja áhættudreifingu.
2. BankainnsLeður notaðar sem gjaldmiðill
Næsta stig bankaviðskipta er líklega það sem flestir hafa í huga er þeir
hugsa um hlutverk banka sem stofnana sem taka við innlánum fólks
og lána aftur út sem langtímalán fyrir tjárfesta. Samkvæmt Diamond
& Dybvig (1983) gegna innlánsstofnanir því hlutverki að veita selj-
anleikatryggingu (liquidity insurance) sem gerir fólki kleift að nota
eignir sínar til neyslu hvenær sem er. Það er við þessar aðstæður
-22-