Vísbending - 18.12.2004, Blaðsíða 23

sem peningamargfaldarinn verður virkur og
fjármálakerfið getur vaxið með víxlverkun
innlána og útlána. Bankakerfið hefur milli-
göngu á milli þeirra sem spara og þeirra sem
fjárfesta og tengir efnahagslífið saman í einu
greiðsluneti. Þetta stig bankaviðskipta er
forsenda fyrir nútímavæðingu hagkerfisins
- kapítalískum framleiðsluháttum.
3. Tilkoma millibankamarkaðar
Eftir að viðskiptabankar hafa vaxið og
myndað fjármagnskerfi er yfirleitt næsta
skref að mynda millibankamarkað þar sem
stunduð er heildsala á fjármagni, en bank-
amir sjá sér sameiginlegan hag í því að lækka
lausafjáráhættu hver annars með skammtíma-
lánum. Þetta leiðir til mun meiri hagkvæmni
og skilvirkari verðmyndunar í bankarekstri
þar sem bankamir komast af með minna
lausafé og geta einnig komið fjármunum
sínum í skammtímageymslu. Slík heildsala
með lausafé á millibankamörkuðum er einnig
forsenda fyrir virkum eignamörkuðum og að
Seðlabankinn geti haft áhrif á skammtíma-
vexti með markaðsaðgerðum.
4. Tilkoma lánveitanda til
þrautavara
Allir bankar eiga við óbrúaðan tímavanda
(maturity mismatch) að etja á milli eigna og
skulda. Skuldimar-innlánin-em til skamms
h'ma og laus til útborgunar hvenær sem er.
Eignimar - útlánin - em til lengri tíma og lítt
seljanlegar. Lausafjárforði bankanna er yfir-
leitt aðeins brot af heildarskuldbindingum.
Bankamir geta því ekki á neinum tíma staðið
skil á skuldum sínum sé eftir þeim kallað. Af
þeim sökum hlýtur þróað bankakerfi að kalla
eftir Seðlabanka eða sambærilegri stofnun er
hefur það hlutverk að veita lán til þrautavara
þegar kerfisbundin lausafjárskortur skapast.
Fyrir lítil, opin hagkerfi skiptir einnig miklu
máli að tryggja öryggi í gjaldeyrisviðskiptum
með viðhaldi gjaldeyrisforða og gjaldeyris-
viðskiptum á reikning ríkisins. Síðar hefur
yfirleitt fylgt áhersla af hálfu Seðlabankans á
eitthvert þjóðhagslegt jafnvægi eða peninga-
legt ítkkeri, t.d. gullfót, fastgengi, verðbólgu-
markmið o.s.ffv.
5. Skulda- og fjárstýring
Fimmta stigið í þróun bankaviðskipta er þegar
bankarnir færa út kvíamar frá hefðbundinni
greiðsluþjónustu og yfir í fjölhliða fjármála-
þjónustu, svo sem öíluga eigna- og lausa-
ljárstýringu fyrir aðila utan bankans. Enn-
fremur færa bankamir sig frá hefðbundnum
lánaviðskiptum fjármögnuðum með innlánum
BRÚN AST AÐ AB ANKINN
Arið 1926 lést Jóhann P. Pétursson á Brúnastöðum í Skagafirði og var þar með bund-
inn endir á lánaviðskipti „Brúnastaðabankans” svokallaðs sem Jóhann hafði rekið á jörð
sinni um rúmlega hálfrar aldar skeið. Jóhann kom upphaflega sem fátækur vinnumaður
í Skagfjörð árið 1850 með tvo hesta, sat sjálíúr á öðrum en aleiga hans var reidd á hinum.
Jóhann var góður bóndi en megin uppspretta auðæva hans voru samt lánaviðskipti.
Jóhann lánaði raunar allt á milli himins á himins jarðar - hvort sem um var að ræða sauða-
tað, hey, kom, tóbak eða brennivín. En lang umfangsmest vom þó peningalán hans.
Jóhann lánaði ekki aðeins sveitungum sínum fé heldur einnig utanhéraðsmönnum,
þeim sem vom í hæfilegri reiðlengd frá Brúnastöðúm. En bændur og búalið vom ekki
einu viðskiptavinir Jóhanns. Hann lánaði einnig kaupmönnum og embættismönnum í
Skagafirði og var um talsverðar summar að ræða á þeirra tíma mælikvarða. Jóhann lán-
aði einnig töluverða fjármuni til stofnunar pöntunarfélags og verslunar og Sauðárkróki
en tapaði þeim fjármunum öllum þegar fyrirtækið varð gjaldþrota. Alla jafna vom þó
lánaviðskipti Jóhanns flest í fremur smáum lánum og til skamms tíma, til fólks sem þurfti
að brúa bil á milli neyslu og tekna í búskapnum. Hann nýtti oft verslunarreikning sinn í
verslununum á Sauðárkróki tíl þessa að millifæra fjárrmini. Þá fékk fólk að taka út vömr
á hans reikning í versluninni og borgaði síðan aftur til baka með því að leggja aftur afurðir
sínar á reikning Jóhanns í sömu verslun.
Jóhann tók upphaflega 4% vextí af lánum sínum fyrir aldamótín 1900 en hækkaði
vexti sína upp í 5-6% eftír aldamótin. Á sama tíma hefði Jóhann getað fengið 4% innláns-
vextí í Landsbankanum þannig að útlánavafstur hans skilaði um 1-1,5% premíu ofan á
þá sem vexti sem hefðu átt að teljast fúllkomlega ömggir og þættí fremur lágt áhættuálag
á einstaklingslán hjá bankastofnunum í dag. Jóhann virðist reyndar oft hafa tekið veð í
bústofúi og jafúvel jarðapörtum þegar hann lánaði út en framlegð hans af lánaviðskiptum
virðist samt hafa byggst á mjög góðum upplýsingum um þá sem hann lánaði tíl, enda var
yfirleitt um héraðsmenn að ræða. Þá verður að hafa í huga að í gamla bændasamfélaginu
var litið á það sem hina mestu skömm að greiða ekki skuldir sínar og því komu vanskil
sjaldan upp nerna í ýtmstu neyð. Loks skaðaði það ekki lánaviðskipti Jóharms að hann
varð einnig hreppstjóri í Lýtingstaðahreppi og hafði því góðar fjárhagslegar upplýsingar
um sveitunga sína auk þess að þjóna sem hálfgert lögregluyfirvald.
J S
' , .... .
Brúnastaðabankinn var að rnörgu leytí dæmigerður fyrir þá „óformlegu" lánastarfsemi
sem tíðkaðist á nítjándu öld og raun langt frameftir þeirri tuttugustu. SLíkar heimabankar
vom í hverri sveit og vom bankastjóramir mjög misþokkaðir af almenningi, þótt Jóhann
hafi alla jafúa fengið góð eftírmæli. Slíkir bankar réðu tíltölulega vel við þarfir gamla
bændasamfélagsins sem snerist um skammtímaneyslulán - sem sést glögglega af þeim
hagstæðu útlánavöxtum sem Brúnastaðabankinn bauð. Þannig virðist Jóhann ekki hafa
stafað nein ógn af stofúun Landsbankans né íslandsbanka eða sparisjóðanna Qóhann
var einn af stofúendum Sparisjóðs Sauðárkróks árið 1886). Brúnastaðabankinn virðist
hafa haft hreina og klára yfirburði í lánaviðskiptum tíl sinna héraðsmanna svo lengi sem
Jóhann lifði sökum þekkingar hans og stöðu í samfélaginu. Hins vegar gat hvorki Brúna-
staðabankinn né aðrar slíkar óformlegar bankastofnanir komið í stað fonnlegrar banka-
starfsemi þegar kom að nútímavæðingu atvinnulífs og stórvirkari framleiðsluháttum.
Það er af Jóhanni sjálfum að segja að hann naut ekki jafú mikillar giftu í einkalífi og
í viðskiptum. Hann missti fyrstu konu sína og böm, og sagt er að hann kvænst tíl fjár í
annað skiptí. Hann og seinni konan lifðu í 60 ár á Brúnastöðum í firemur “þurrlegum
samskiptum” að sögn sveitunga og vom bamslaus. Við dauða þeirra árið 1926 rann
stærstí hlutinn af höfuðstóli Brúnastaðabankans í Sparisjóði Sauðárkróks með stofiiun
styrktarsjóða sem áttu að skila vaxtatekjum til ýmissa framfaramálefna í Skagafirði, s.s.
að styðja við fátæk böm í Lýtingsstaðahreppi.
- 23-