Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Qupperneq 6

HÚSAVÍKURKIRKJA, vígð 1907, eitt bezta verk Rögnvaldar Ólafssonar og
mikil bæjarprýði fyrir Húsavík.
Ljósm.Lesbók/GS
ingar fengu ráðherra og heimastjórn þetta
ár, örvað bjartsýnina til mikila muna eins
og Ijóð aldamótaskáldanna sýna. Nú færð-
ist ákvarðanatakan inn í landið og það var
sannarlega mikill vorhugur í mönnum. Um
allt voru verkefni sem hrópuðu á að hafist
væri handa; það vantaði svo sem allt; sjálf-
sagða hluti eins og vita, brýr. vegi, opin-
berar byggingar, skóla, sjúkrahús og kirkj-
ur. Maður sem gat teiknað hús var ekki
á flæðiskeri staddur.
Það hlaut að verða leitað til Rögnvald-
ar, enda fór það svo. Hann flutti til Reykja-
víkur og bjó á Hólavelli, í húsi dr. Jóns
Þorkelssonar þjóðskjalavarðar, sem nefnd-
ur var „fomi“. En Rögnvaldur var alla tíð
ókvæntur og bamlaus. í samantekt Bjöms
G. Bjömssonar vegna sjónvarpsþáttarins
um Rögnvald, vitnar hann í klausu úr
Ofvitanum eftir Þórberg Þórðarson. Þar
kemur fram að Þórbergur hefur farið í
heimsókn til dr. Jóns, sem hann lýsir og
bætir síðan við: „ Við suðurendann gegnt
honum sat maður, sem ég þekkti í sjón.
Það var Rögnvaldur Ólafsson bygginga-
meistari. Það er andlaust verk að vera
byggingameistari, hugsaði ég. En hann
fékk líka orð fyrir að vera mikill lífsspek-
ingur, og ég horfði heillaður á hann. Hann
var fallegur maður. Lífsspekingar eru allt-
af fallegir rnenn..."
Ráðurnautur
Um Húsagerð
Eftir heimkomuna hélt Rögnvaldur þeim
styrk sem hann hafði áður fengið til náms
og varð ráðunautur landsstjórnarinnar um
húsagerð. Því starfi gegndi hann á meðan
hann lifði og er í raun og veru fyrsti
Húsameistari ríkisins eins og embættið var
síðar nefnt. Hallgrímur biskup Sveinsson
er sérstaklega nefndur sem stuðningsmað-
ur þessa styrks og segir svo um þátt Hall-
gríms í minningargrein um Rögnvald í
Morgunblaðinu 1917:
„Mun það í öndverðu hafa verið að
undirlagi Hallgríms biskups Sveinssonar,
sem var bæði hagleiksmaður og smekk-
maður, og var fullkunnugt um hvílíkt hrófl
og handaskömm flestar kirkjubyggingar
hér á landi voru og höfðu lengi verið
...Þessi fjárveiting var þá þegar beint ætl-
uð Rögnvaldi, og var hún aukin síðar á
þinginu 1909..“
Það fer varla milli mála, að Hallgrímur
biskup ætlaði þessum unga manni sérstakt
hlutverk við kirkjuteikningar og þar er að
finna skýringu á því hversu viðamikið
verkefni þetta varð hjá Rögnvaldi.
Þegar Rögnvaldur hefst handa er ríkj-
andi hér það tímabil timburhúsa, sem nefnt
hefur verið íslenzka bárujárnshúsatímabil-
ið. Glæsileg innflutt timburhús í svonefnd-
um sveiser-stíl, kenndum við Suður-Þýzka-
land og Alpana, höfðu risið í Reykjavík, á
Akureyri, vestur á Flateyri og kannski
umfram allt austur á Seyðisfirði. Við þann
stíl juku menn bárujárnsklæðningu, sem
reyndist frábær veðravöm og þetta tíma-
bil stóð þar til steinsteypan tók við sem
algengasta byggingarefnið.
Það er í rökréttu samhengi við hina ríkj-
andi tízku uppúr aldamótunum, að bæði
Hjarðarholtskirkja frá 1904 og Húsavíkur-
kirkja frá 1906 eru fullkomlega í anda
þessa sveiser-stíls að bárujáminu við-
bættu. En það er ótrúlega skammt í að
Rögnvaldur snúi sér að steinsteypunni.
Fyrsta steinsteypta hús hans er kirkjan á
Bíldudal, byggð einnig árið 1906.
I fyrmefndri samantekt sinni segir
Bjöm G. Björnsson svo um stíl Rögnvald-
ar: „Rögnvaldur Ólafsson hafði vissulega
sinn eigin stíl sem arkitekt, hús hans eru
sviphrein, samsvara sér vel, eru glæsileg
í einfaldleika sínum, allt að því hátíðleg.
En hann var einnig „sögustílsmaður“ því
hann starfaði á þeim tíma þegar menn litu
svo á að stíltegundir fortíðarinnar væru
til þess að velja úr þeim og nota eftir
þörfum; gotneskan stíl á kirkjur, klassísk-
an á banka o.þ.h. Þessi sjónarmið áttu sér
hljómgrunn langt fram á þessa öld og
raunar allt þar til „fúnkisstefna“ gekk
endanlega af þeim dauðum um 1930.
Rögnvaldur Ólafsson var eini arkitektinn
sem aldrei komst í snertingu við „fúnkis-
stíl“, til þess féll hann of fljótt frá.“
Ennfremur er í samantekt Bjöms þessi
athyglisverða ábending:
„Fljótlega fann ég að sáralítið hefur
verið skrifað um Rögnvald, nafni hans
hefur lítið verið haldið á lofti og mér fannst
hans hvergi getið að verðleikum. Sem
dæmi um þetta má nefna, að í bók eftir
l'AT
C■ í - « • 1 at ’ f 0 I il 1 '111 í?
. ? 11
y ^ - i !)![!]! ■ Oéi|
; 1' rr,lrjOLÍÍ y * % 1
SÉÐ INN í kór Húsavíkurkirkju. Altaristaflan er eftir Svein Þórarinsson
og skreytingarnar gerði Freymóður Jóhannesson. Heildin er fjölbreytt en
þó samræmd.
Ljósm.Lesbók/GS.
HÚSA VÍKURKIRKJA að
innan. Oddboginn sem
Rögnvaldur notar á glugga
í timburkirkjunum, er hér
endurtekinn á enda kirkju-
bekkjanna. Tréverkið, lit-
imir og birtan skapa ein-
stæða stemmningu íþessari
kirkju.
Ljósm.Lesbók/GS.
Gils Guðmundsson um SÍBS 50 ára er
ekki minnst einu orði á Rögnvald, þótt
hönnun og bygging Vífilstaðahælisins hafí
verið hans stóra lífsverk. í bók eftir Lýð
Björnsson um steinsteypu gegnir sama
máli, var Rögnvaldur þó einn af boðberum
hins nýja byggingarefnis í aldarbyrjun og
teiknaði sitt fyrsta steinsteypta hús, kirkj-
una á Bíldudal, þegar árið 1906. Og í hinu
viðamikla verki Guðjóns Friðrikssonar,
„Bærinn vaknar“,um sögu Reykjavíkur,
er Rögnvaldar einu sinnigetið, ogþá rang-
lega, sem höfundar spennistöðva eftir
Guðjón Samúelsson frá 1921. Hinsvegar
teiknaði Rögnvaldur líklega ein 12hús sem
setja svip sinn á umhverfí Tjarnarinnar,
auk annars. “
Kirkjan í
Hjarðarholti
Þessari samantekt um Rögnvald Ólafs-
son er ætlað að bregða sérstaklega ljósi á
kirkjur hans og hefur tekizt að ljósmynda
þær flestar á síðastliðnu sumri. Naut Les-
bók þar góðrar aðstoðar frá fréttariturum
Morgunblaðsins, sem eru vel verki famir
á þessu sviði. Þar fyrir utan verður fjallað
nánar um þijár kirkjur Rögnvaldar, þá
fyrstu sem hann teiknaði og reis í Hjarðar-
holti í Dölum og tvær aðrar, sem höfund-
ur þessarar greinar telur að séu sérstakar
perlur í lífsverki Rögnvaldar. Þar er ann-
arsvegar kirkjan á Húsavík og hinsvegar
kirkjan á Stóra-Núpi í Gnúpveijahreppi,
sem er miklu minni en engu síður með
fegurstu kirkjum landsins.
Séra Ólafur Ólafsson, prestur í Hjarðar-
holti í Dölum, hafði kynnst Rögnvaldi þeg-
ar hann var ungur námsmaður og fékk
sumarvinnu á prestsetrinu Lundi í Lundar-
reykjadal. Séra Ólafur skrifaði Rögnvaldi
til Kaupmannahafnar og bað hann „að
teikna fallega kirkju í þeim stfl sem hann
hugsaði sér heppilegastan og best við eiga
þar sem um sveitakirkju væri að ræða,
en jafnframt ekki margbrotnari né íburðar-
meiri en svo að kleift væri fyrir meðalsöfn-
uð að koma henni upp.“ Hin gamla Hjarð-
arholtskirkja var þá að niðurlotum komin;
„Bæði fennti inn í hana í byljum og renna
mátti sér á skautum um kirkjugólfið er
frost gerði uppúr þíðum.“
Rögnvaldur varð við þessum tilmælum
og sendi séra Ólafi teikninguna vorið 1903.
Leizt mönnum vel á, enda þótt um algert
fráhvarf væri að ræða frá hefðbundnum
og að sumum fannst „hinum eina sanna“
íslenzka kirkjustíl, sem var einfalt hús
með risi og lágum turni uppúr framgaflin-
um.
Töluverðar umræður urðu um staðarval
fyrir hina nýju kirkju. Sumir úr söfnuðin-
um vildu sjá hana rísa í Búðardal, en niður-
staðan varð sú, að kirkjan var byggð í
Hjarðarholti, en færð úr kirkjugarðinum
þangað sem bærinn hafði áður staðið.
Séra -Ólafur tók síðan að sér að kaupa
allt efni í kirkjubygginguna og þijá smiði
réði hann. Það hafa verið röskleikamenn,
því hafizt var handa í júlíbyijun 1904 og
kirkjan fullgerð og tvímáluð að utan sem
innan um miðjan nóvember.
Ekki hefur tíðkast í aldarbyijun að gera
ráð fyrir upphitun og má nærri geta hversu
óvistlegt það hefur verið fyrir kirkjugesti,
bæði við messur og jarðarfarir að vetrar-
lagi að setjast inn í jökulkalt hús. Þegar
Jón Helgason biskup vísiteraði Hjarðar-
holtskirkju, segir hann kirkjuna vera „eitt