Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Side 16

„í fornöld á jörðu
var frækorni sáð“
Skáldið á Stóra-Núpi, séra Valdimar Briem
Snemma vors 1859 riðu tveir menn — einir sér —
suður fjöll — allt úr Eyjafirði í ofanverða Ámes-
sýslu. Annar var Sigurður bóndi á Jórunnarstöð-
um, alkunnur ferðagarpur. Hinn var sveinn á
12. ári: Valdimar Briem að nafni. Frásögn úr
Séra Valdimar var dáður
prestur í Hreppunum.
Eftir hann liggja
geysimörg kvæði,
biblíuljóð og sálmar, sem
til dæmis eru alltaf
sungnir um jól og áramót
og flestir fullorðnir
íslendingar kunna.
Vinsældir séra Valdimars
og nægjusemi urðu þó til
þess að hann knúði aldrei
Ijóðhörpu sína svo sem
efni stóðu til.
Eftir ÓLAF BRIEM
þessari ferð hefur Þórhallur biskup Bjamason
fært i letur eftir Páli sagnfræðingi Melsteð:
„Sögulegast í þeirri ferð var það, að þegar
þeir Sigurður voru komnir suður af Kjalvegi
þurftu þeir yfir vont vatnsfall að fara áður
en komið væri í Hreppana. Leist Sigurði ill-
reitt og bað sveininn að verða eftir á bakkan-
um meðan hann reyndi, en þá lagði Valdimar
svo fast að Sigurði að taka sig strax með;
og gerði hann það og famaðist vel.
Umrætt vor var sveinninn Valdimar bæði
föður- og móðurlaus. Hann er fæddur á
Grand í Eyjafirði 1. febrúar 1848. En á ell-
efta aldursári missti hann báða foreldra sína
með rúmlega hálfs árs millibili. Þá var heim-
ilið leyst upp og Valdimar tekinn í fóstur
af föðurbróður sínum, Jóhanni Briem, presti
í Hrana. Tii að koma sveininum á áfanga-
stað var valinn Sigurður á Jórannarstöðum,
sem „var um mörg ár eini leiðsögumaðurinn
um Eyfírðingaveg“.
Eftir að suður kom ól Valdimar allan aldur
sinn í Hreppunum. Jóhann, fósturfaðir hans,
kostaði hann til náms, bæði í Lærða skólanum
og Prestaskólanum. Vorið 1873 gekk Valdi-
mar að eiga Ólöfu, dóttur Jóhanns, og gerð-
ist prestur í Hrepphólum. Nokkram áram
síðar vora prestaköll Hrepphóla og Stóra-
Núps sameinuð — og vorið 1883 fluttist
Valdimar að Stóra-Núpi. Þar átti hann síðan
heima til dauðadags, 3. maí 1930.
Valdimar undi hag sínum vel í þessu
umhverfí og gerði ekki víðreist um ævina —
fór til að mynda aldrei til útlanda. En fjarri
fór því að hann byggi við einangran, þótt
heimili hans væri langt uppi í sveit. Sóknar-
böm Valdimars bára hann á höndum sér
og vora vinir hans og kunningjar. Og sér
til hugarhægðar ræddi hann við þau löngum
stundum, jafnt í gamni sem alvöra. En nán-
ast andlegt samfélag átti Valdimar við Ólöfu
konu sína, sem hann missti 1902-. Einnig
stóð Valdimar í stöðugum bréfaskiptum við
ýmsa helstu andans menn þjóðarinnar, m.a.
Matthías Jochumsson. A Stóra-Núpi var og
jafnan gestkvæmt, bæði af nágrönnum og
þeim, sem komu lengra að. Síðustu árin
hafði Valdimar hægt um sig á ritvellinum,
en gamansemi sinni og kímnigáfu hélt hann
til æviloka.
I. Frá Skólaárum
Sæll ég þá þættist
ef ég þykjast mætti
hljóðminnsti strengur
hðrpu þinnar.
Með þessu ávarpi til fóstuijarðarinnar lýk-
ur Valdimar Briem fyrsta kvæðinu í Ijóða-
syrpu sinni frá skólaáram. Markið, sem hann
setti sér hér, var honum allt of auðvelt.
Hann átti ótrúlega létt með að yrkja. Á
skömmum tíma gat hann ort frambærilegt
kvæði án fyrirhafnar, en í lífí hans skorti
þau innri átök til þess að knýja fram alla
þá krafta, sem bjuggu í skáldeðli hans. Það
er því engin tilviljun, að hann hóf feril sinn
með þeim orðum, sem vitnað er til hér að
framan.
Kvæði Valdimars frá skólaáram era í
hárómantískum 19. aldar stíl. Greinilegust
áhrif era frá Bjama Thorarensen, Jónasi
Hallgrímssyni, Benedikt Gröndal og Krist-
jáni Jónssyni. Stór hluti kvæðanna er með
fomyrðislagi eða skyldum bragarháttum, en
hrynjandin í mörgum þeirra minnir meir á
Bjama Thorarensen og Kristján Jónsson en
Eddu. Algengustu yrkisefni Valdimars á
þessum áram era konur og ástir. Næst koma
svo ýmis fyrirbæri náttúrannar eins og dag-
ur og nótt, sumar og vetur o.s.frv.
Bestum tökum nær Valdimar í æskuljóð-
um sínum, þegar hann dregur athugasemda-
laust upp myndir úr náttúranni til að sýna
mannlífíð. Hæst ber tvö kvæði, sem nefnt
era Lindirnar og Huggunin. Það fyrrnefnda
hefst svo:
Lindimar
Undan háum hamratind,
hlíðar upp í brúnum,
rennur niður lítil lind
Ijósum eftir túnum.
Gullin brosa bökkum á
blóm og fagrar rósir,
svölun af þér sæta fá
sveita blíðar drósir.
Eitt ritverk Valdimars frá skólaáram hef-
ur verið gefíð út. Það er skopleikurinn íjóla-
leyfínu, saminn 1866, prentaður 1972 með
formála eftir Tómas Guðmundsson. Leiknum
var aldrei ætlað annað hlutverk en vekja
hlátur skólapilta og annarra bæjarbúa
nokkrar kvöldstundir seinna um veturinn.
í leikritinu er allmikið af vísum og
kvæðum, en mest kemur á óvart orðræða
vofunnar, sem birtist í 1. þætti. Hún talar
allt í bundnu máli og mælir fram ljóð með
bragarhætti Shakespeares, blank verse, sem
á íslensku hefur verið kallaður stakhenda.
Það er í fyrsta sinn, sem ljóð í þessu formi
heyrist á íslensku leiksviði. Ekkert af leikrit-
um Shakespeares hafði þá séð dagsins ljós
í íslenskum búningi. Steingrímur og Matthí-
as vora að vísu í kyrrþey byijaðir á þýðing-
SÉRA VALDIMAR Briem í kantarakápu Jóns biskups Arasonar 1917. Tilefnið
var vígsla Jóns Helgasonar í embætti biskups, en Valdimar var þá
vígslubiskup.
MINNISVARÐI eftir Helga
Gíslason, myndhöggvara, um séra
Valdimar Briem stendur á fallegum
stað í brekku neðan við gamla
íbúðarhúsið á Stóra-Núpi.
um sínum á Lear konungi, Macbeth og Ot-
helló. En þær vora ekki prentaðar fyrr en
löngu síðar. Shakespeare hefur Valdimar
sennilega lesið á dönsku, því að hann var
tæplega nógu vel að sér í ensku til að geta
lesið framritin sér að fullu gagni. Þess má
geta um leið, að í bókasafni hans vora harm-
leikir Shakespeares til í danskri þýðingu, en
ekki á frammálinu.
Ef leita skal að tilteknum fyrirmyndum
frá Shakespeare að ljóðum vofunnar í skop-
leiknum detta mér fyrst í hug: Vofa föður
Hamlets í samnefndu leikriti og lokaatriðið
í Rómeó og Júlíu, sem gerist í grafreit.
Hér er þó ólíku saman að jafna. Yfír síð-
ast nefndu atriði hvílir ljóðræn, tregablandin
fegurð, en inni á milli era þar hrollvekjandi
myndir. Svo er einnig í þeim ræðum, sem
vofa föður Hamlets mælir fram. Og það era
aðeins hinar hrollkenndu myndir, sem Valdi-
mar hefur haft að leiðarljósi. Til að sýna
þennan hugblæ skulu hér tilfærð tvö erindi
úr skopleik Valdimars:
Ó, hefurðu aldrei heyrt til okkar vein
og náhljóð dimmt á niðamyrkum kveldum?
Hefurðu aldrei bleikar beinagrindur
við tunglskin litið líða fram hjá þér,
eða hefurðu aldrei glamra heyrt
um dimma nótt í dauðra manna beinum
eins og þá kvörn í holum hausi glamrar?
Þú heldur vera hræddur eigi þarft,
komdu með mér til kaldra og bleikra drauga
um dimmar nætur, vertu í vorum flokki,
og svífum heim þá sofa halir aðrir;
um daga máttu í myrkri búa gröf,
maðkamir verða þér að skemmta þá.
Á skólaáram sínum var Valdimar í nánum
félagsskap við þá námsmenn, er helst
hneigðust að skáldskap. Til að mynda var
hann lengst af ritstjóri að handskrifuðu blaði,
sem „Fjölsvinnur" hét og nokkrir skólapiltar
héldu út. Blaðið er merkast fyrir þá sök, að
þar er varðveitt flest það, er Kristján Jóns-
son Fjallaskáld kvað á skólaáram sínum, en
Kristján var einn af nánustu vinum Valdi-
mars í skóla. Einnig kynntist Valdimar á
námsáram sínum Matthíasi Jochumssyni og
fleiri andans mönnum.
II. SÁLMAR
Einhvem tímann á fyrstu prestskapará-
ram sínum í Hrepphólum lét Valdimar þau
orð falla í bréfi að ef til vill hafi hugur hans
stefnt að víðari verkahring, en ef hann
gæti gert eitthvert gagn í söfnuði sínum,
mundi hann vel við una. Valdimar þurfti
ekki að bíða lengi eftir því, að starfssvið
hans færðist út. Arið 1878 var hann skipað-
ur í nefnd til undirbúnings nýrri sálmabók
handa íslensku kirkjunni. Valdimar stóð þá
á þrítugu og var langyngstur þeirra manna,
sem að bókinni stóðu. Er sálmabókin kom
út, 1886, var hlutur Valdimars í henni mjög
stór, alls 141 sálmur.
í fljótu bragði kann það að vekja nokkra
furðu hve mjög yrkisefni Valdimars hafa
breyst síðan á skólaáram hans. í „skóla
kvæðum“ Valdimars er ekkert, sem bendir
til upprennandi trúarskálds. Sumir kynnu
að ætla, að einhver gagnger trúarhvörf hafí
orðið í lífí Valdimars á þessum árum. Öðram
gæti dottið í hug, að sálmar Valdimars
væru fremur kveðnir af embættisskyldu en
innri köllun. Hvoragt er rétt. Engin ástæða
er til að ætla annað en Valdimar hafi alla
tíð verið sannfærður um innsta kjarna
kristindómsins og ekki er að efa, að
sálmakveðskapur hefur verið honum kær-
16