Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Page 18

VALDIMAR Bríem á yngrí árum VALDIMAR Bríem á efri árum. Mörg-
sínum. um fannst hann hafa það „postullega “
útlit sem sæmdi sálmaskáldi.
inni. Þau eru öll hugleiðingar manns frá
þeim árum, sem ísland var vínlaust að lög-
um.
Skammdegisvísur
Vetrar-nóttin norðurstranda
neyð og ótta mörgum býr;
Gýmis Ijótt er ginið þanda,
gleypir skjótt öll ljósin hýr.
Stormur ærist, titra tindar,
trylldur særir freðinn svörð.
Kári hlær að kulda lindar,
króknuð nær er gödduð jörð.
Nauðga tekur ógnar-afíi
ofur-frekur bera slóð
snær, og þekur skýja-skafli,
skelfmg vekur allri þjóð.
Sjórinn æðir, sundin drynja,
sífellt mæðir högg á strönd,
siglur bæði’ og hamrar hrynja,
hafið flæðir yfir lönd.
Sviptur öli í rómi rámur
raunatölur þurr eg syng,
hími fölur, grár sem Glámur,
geispa / kvöl og örvænting.
Þýðingin er með sama bragarhætti og
frumkvæðið að öðru leyti en því, að Valdi-
mar skreytir allar ljóðlínumar með miðrími,
en í latneska kvæðinu er það aðeins á stöku
stað.
Þegar hér er komið sögu var Valdimar
að mestu hættur allri alvarlegri ljóðagerð.
En bragleikni sinni hélt hann alla ævi. Til
marks um það skal nefnd ein bragþraut, sem
hann Ieysti sér tii gamans í elli sinni. Honum
barst í hendur vísa, sem gerð var til að
skopast að því fyrirbæri, sem á fræðimáli
er kallað tmesis. Það er þegar orð eru slitin
sundur og öðmm skotið inn í þau — oftast
rímsins vegna. Aðsenda vísan var um
Alexander mikla og hljóðaði svo:
Arkipela - yfir - gus
öðling sigla náði,
fjöllum - Káka - frammi í - sus
fólkorustu háði.
Valdimar fannst vísan ekki nógu dýrt
kveðin og orðin ekki nægilega sundurslitin.
Hann gerði því þessa bragarbót:
Arki - sjáinn yfir - pela -
öðling frá ég sigla - gus
Hann við Gága - harða - mela
hosti - máir líf af - bus.
V. „ÉG VAR SOLDIÐ MÓÐINS
ElNU SlNNI"
Einhvern tímann þegar við sonarböm
Valdimars leiddum talið að skáldskap hans
lét hann þessi orð falla: „Eg var soldið
móðins einu sinni.“ Þetta sagði hann ofur
eðlilega og án allrar beiskju.
Það leikur ekki á tveim tungum, að skáld-
hróður Valdimars var langmestur fyrsta
áratuginn eftir að Sálmabókin 1886 kom
út. Útkoma þeirrar bókar var mikill persónu-
legur sigur fyrir Valdimar. Fram að þeim
tíipa var hann lítt kunnur að Ijóðagerð, en
nú flugur sálmar hans í einu vetfangi um
allt land. Sumir þeirra urðu strax mjög vin-
sælir og hlutu ömggan sess við guðsþjón-
ustur, bæði í kirkjum og heimahúsum, og
fjöidi fólks lærði þá utan að.
Ekkert þeirra ritverka, sem síðar komu
út eftir Valdimar, fékk neitt svipaðar undir-
tektir eða viðurkenningu. Skáldhróður hans
hlaut því að fara dvínandi.
Hér kom fleira til. Síðustu ár aldarinnar
sem leið urðu eins konar kynslóðaskipti með
skáldum á íslandi. Flest skáld 19. aldar
vom þá dáin eða farin að syngja sitt síðasta
vers — utan Matthías einn, sem stóð af sér
allar stefnur og strauma. í staðinn var risin
upp ný skáldakynslóð — með ólík sjónarmið
og viðhorf og þá Einar Benediktsson og
Þorstein Erlingsson í fararbroddi. En
Valdimar var að sjálfsögðu bam eldri
kynslóðarinnar.
Einnig verður sú breyting á þjóðlífinu
smám saman, að sálmar skipa ekki sama
rúm í huga fólks og þeir höfðu áður gert
og almennur áhugi á löngum söguljóðum fór
minnkandi á næstu ámm eftir að Biblíuljóð
komu út.
Allt þetta vissi Valdimar ofur vel. En
hann vissi líka, að hann sjálfur var vinsæll
og vel metinn maður í þjóðfélaginu — og
sálmar hans nutu sömu vinsælda og áður
hjá því fólki, sem á annað borð unni sálm-
um. Honum fannst því engin ástæða tii
annars en vera ánægður með tilvemna.
Skáldskapur Valdimars frá skólaárum er
að vísu óþroskaður, en ber þó á pörtum vitni
um óvenjulega hæfileika ungs manns — ekki
síst kvæðin í skopleiknum I jólaleyfinu, sem
hann samdi átján ára gamall. I sálrrium sínum
var Valdimar um of háður því starfi að sinna
margvíslegum þörfum kirkjunnar og í
Biblíuljóðum sneið hann sér allt of víðan stakk.
En bestu sálmar hans og bestu kvæðisbrot í
Biblíuljóðum sýna hvað í honum bjó.
Máli mínu til stuðnings set ég hér um-
mæli tveggja höfuðskálda, sem honum vora
samtíða. Einar Benediktsson segir í gagn-
rýni á Biblíuljóðum: „En áður en lengra er
farið út í það að dæma kveðskap þessa
höfundar, skal það tekið skýrt fram að
glöggur munur er hér gjörður á því hveija
gáfu og kunnáttu til skáldskapar höfundar
hafi og hinu hvernig ýmis af ljóðum hans
eru gjörð. Enginn, sem les sálma hans eða
„Biblíuljóð", getur efast um, að hann gæti
ort mikið betur, ef hann léti sér nógu annt
um að láta ljóðin sín heldur vera færri og
betri."
Einar hafði að sjálfsögðu engin skilyrði
til að þekkja óprentaðan skáldskap Valdi-
mars frá æskuáram. Hins vegar þekkti
Matthías Jochumsson eitthvað til hans og
segir i andsvari sinu til Einars: „Frá því
séra V.B. var unglingur vakti hann mér sem
mörgum öðrum bæði von og gleði; vér áttum
þá fáa jafn efnilega menn að útliti, gáfum
og framkomu allri, og fyrsti vísir hans
málsnilldar og kveðskapar, sem ég sá, lofaði
mér stórmiklu. Reyndar sá ég smám saman
fram á, að vængir hans mundu trauðlega
ná þeim þroska, sem vonimar vöktu í fyrstu.“
Matthías kennir um einangmn og slæmri
aðstöðu við búskaparbasl og prestskap í
afskekktri sveit. Þetta kann að hafa valdið
einhveiju, en það er ekki aðalatriðið. Mörg
islensk skáld hafa náð mjög miklum þroska
við miklu verri skilyrði en Valdimar. Höfuð-
orsökin liggur í skapgerð hans sjálfs; nægju-
semi hans og rólyndi.
Venjulega er talið sjálfsagt, að markmið
manna sé óralangt á undan getunni. Þetta
bil hlýtur að mynda spennu, sem stundum
getur leitt til mikilla afreka. Þessa spennu
skorti Valdimar. Þvert á móti komst hann
miklu lengra en að því marki, sem hann
setti sér í fyrsta kvæði sinnar fyrstu ljóða-
syrpu; að verða „hljóðminnsti strengur" á
hörpu fóstuijarðarinnar.
Höfundurinn var frá Stóra-Núpi, bróðursonur
séra Valdimars. Hann var í marga áratugi kenn-
ari við Héraðsskólann og Menntaskólann á
Laugarvatni og lézt 'i994. Ritgerðin er verulega
Stytt.
Lýsing úr fornu írsku handríti.
ÓÞEKKTUR ÍRSKUR HÖFUNDUR (UM 1175)
Svignir f snjónum
Karl Guðmundsson þýddi
Því að þá nótt var fannkoma, mjöllin fraus jafn
harðan og hún féll á jörðina... og þá kvað
Svignir um raunir sínar þetta Ijóð:
1. Þunga reyni ég þraut í nótt;
þrýstir að brjósti vindur hreinn;
fölur er vangi, fótur sár;
forsjón og drottinn, þú veizt einn.
2. Að kveldi í gær fór ég Kvígufell;
kalt regn mig sló við Agðavöll;
í tijéklofa hátt yfir Hrímguslóð
hlaut ég meiðsl og lemstur ill.
3. Allt síðan fíður á mér spratt,
ýmsan ég rataði þrautar veg;
með hverjum degi og hverri nótt
harðari mótgang reyni ég.
4. Bitinn af frosti (bág er tíð);
bylur æddi um Kólgusal;
í nótt hefur vöndinn vindur reitt
víðsfjarri skjóli í Bálkadal.
5. Eirðarlaust flökt úr sveit í sveit;
sæl hefur skynsemd kvatt minn hug;
frá Móasléttu að Miklugrund
frá Miklugrund yfír um Lífárbug.
6. Yfír Teiga og Funafell;
fímn þó um síðir Grænareit;
handan við Gljúfrin og Gráasand
gleður mig hlíð í Vestursveit.
7. Um Sultarijöll ég fór, og barst
að fljótsins mikla straumi í Gál.
Frá Gálará (þótt leið sé löng)
laðar mig Brokfells tónamál.
8. Hælislausum er heimsvist köld;
hart er það líf, ó Jesú minn;
fæðukosturinn karsinn grænn;
kalda bergvatnið drykkurinn.
9. Úr efstu greinum feysknum fell;
feta um þyrna (leiktu það!)
forðast mann; kýs fyigd við úlf;
fráu rauðdýri hef ég við.
10. Að eyða nóttu efst í tré
í úfnum skógi, fjaðralaus,
og nema hvorki hljóð né mál,
herra, son guðs, sú mikla þraut.
11. Upp undir Ijallstind flýg ég ær;
fáan á ég mér keppinaut;
ásýnd mín fögur öll er misst;
einkason guðs, sú mikla þraut.
Fornkonungurinn Sweeney verður Seamus Heaney löngum yrkis-
efni. Sweeney (í. Suibhne - Svignir hér), var þjóðsagnakonungur
írskur á sjöundu öld. S. hegndist fyrir að brjóta af sér gagnvart
helgum manni, Ronan, sem leggur á hann að hann breytist í fugl-
menni og hrekist um fjöll og firnindi. Ljóðin, sem hann yrkir á
hrakningum sínum, lýsa raunum hans. Próf. Einar ÓI. Sveinsson
hefur ritað um sögur og kvæði af Suibhne í Skírni, 1952.
Seamus Heaney
Sweeney Redivivus1)
Ég hrærði við rökum sandi og sótti í mig veðrið
að klífa snarbrattan hólinn,
höfuðið votur hörhnykill
þungur af bleytunni, en farinn
að rakna.
Aðra angan
lagði utan af ánni, ramma
sem nætur-eim í línspunasal.
Gömlu trén voru hvergi,
limgerðin gisin eins og pennariss
og bæjarlandið allt horfið
undir harða stíga og hvassmænd hús.
Og þarna var ég, ótrúlegur mér sjálfum,
hjá fólki, trúþyrstu í mig, og mína sögu
jafnvel þótt vildi til að hún væri sönn.
Úr Ijóðatxíkínni Station lstand (1984) (Krossgönguhólmi).
1) Svignir endurvakinn.
Seamus Heany er írskt skáld og hlaut bókmenntaverðlaun Nóbels í ár.
Þýðandinn er leikari.
H
i
18