Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Page 29

um Önfirðingum og þar að auki rak hann
verzlun ásamt með Hjálmari Jónssyni, sem
lært hafði skipasmíðar í Danmörku og Torfi
fékk með sér til Elateyrar. Sá Hjálmar um
innkaup á erlendum vörum og sölu á því
sem flutt var út.
Dugmiklir sjósóknarar og forsjálir út-
vegsmenn gátu efnast af útgerð á skútuöld-
inni. Torfi mun hafa komizt í allgóðar áln-
ir, en söluafurðirnar voru einkum hákarla-
lýsi og saltfískur. Aðstaða til fiskverkunar
var góð á Flateyri og vöruvöndunar var
gætt. Þeir félagar, Torfi og Hjálmar, komu
upp fyrstu gufubræðslu á landinu, en við
það varð lýsið til muna verðmætara. Jafn-
framt ýtti lýsisverðið undir hákarlaveiðarn-
ar, ekki sízt í Önundarfirði. í vestfirzkri
aflaskýrslu frá 1887 kemur fram þegar
vertíðin er hálfnuð, að heildarmagnið er
1200 tunnur lýsis; þar af 885 frá Flateyri.
Þótt Torfi væri talinn fyrir útgerðinni og
verzluninni er hitt eins víst, að María Össu-
arardóttir, kona hans, var engin meðal-
manneskja. Bæði voru þau þess konar
kraftmiklir brautryðjendur sem ungt pláss
þurfti á að halda, enda tók Flateyri miklum
framförum í þeirra tíð og heimili þeirra var
svo fjölmennt að þar voru stundum 20-30
manns.
Eftir fyrstu árin á Flateyri hætti Torfi
að stunda sjóinn sjálfur, en sá um útgerðina
og vezlunarstörfin. Öll þessi athafnasemi
hafði í för með sér aukna atvinnu og aðflutn-
ing fólks, svo íbúatalan var orðin nær 100
um 1890 og tíu árum síðar hafði hún tvö-
faldast.
SÓLBAKKASTÖÐIN
Árið 1889 leigði Torfi ungum Norð-
manni, Hans Ellefsen, allstóran hlut af landi
Eyrar, innanvert við Flateyri. Þar byggði
Ellefsen hvalveiðistöð og nefndi hana Sól-
bakka. Stöðin dró enn fleiri í atvinnuleit til
Flateyrar og margir fengu þar vinnu á sumr-
in. Fyrst voru þar einkum útlendingar en
Islendingum fjölgaði með árunum. Ellefsen
gerði út sjö hvalveiðibáta, enda var þetta
þá stærsta hvalveiðistöðin á landinu. Það
var mikið áfall fyrir byggðarlagið og at-
vinnulífið þegar stöðin brann til kaldra kola
1901. Ellefsen tók sig upp með allt sitt
hafurtask; setti það niður fyrst um sinn á
Austjörðum en flutti síðan til Suður Afríku.
Eftir stóðu brunarústirnar á Sólbakka og
mikill reykháfur hjá Hóli í Önundarfirði, sem
Ellefsen hafði látið byggja og mun hann
enn sjást.
Ellefsen skildi samt eftir sig góð verð-
mæti: Sjóð til að efla menntun í Ónundar-
firði og innflutta, norska íbúðarhúsið sitt á
Sólbakka gáfu þau hjón Hannesi Hafstein,
sem þá var orðinn ráðherra eftir að hafa
verið sýslumaður í ísafjarðarsýslu. Ekki nóg
með það; þau létu flytja húsið suður til
Reykjavíkur á eigin kostnað. Því var valinn
staður við Tjarnargötu og þjóðin þekkir nú
þetta hús sem Ráðherrabústaðinn.
En önnur hús sem eftir stóðu á Sól-
bakka, svo og landið, keypti Kristján sonur
Torfa og rak þar síðar síldarverksmiðju og
fleira. Meðan Sólbakkastöð Ellefsens starf-
aði og dró að sér vinnuafl, tókst Torfa samt
að halda úti óskertri þilskipaútgerð frá Flat-
eyri og naut þar ungra Önfirðinga, sem
hann hafði kennt sjómannafræði.
Ásgeirsverzlun eignaðist hluta í verzlun
Torfa eftir 1883; Torfi þá farinn að eldast.
Samstarfíð við nýja og mun yngri meðeig-
endur varð ekki eins og Torfi hafði vænst,
en hann var ekki af baki dottinn; sneri sér
þá að því með öðrum yngri mönnum að
mynda nýjan félagsskap, sem lét smíða þrjú
skip í Noregi; þau voru síðan gerð út frá
Flateyri. Jafnframt stofnaði Torfi með öðr-
um gufulýsisbræðslu á Önundarfirði.
Þessi merki brautryðjandi og „faðir Flat-
eyrar“ eins og hann hefur oft verið nefnd-
ur, lézt á heimili sinu, 83 ára gamall, haust-
ið 1906 og var jarðsettur í Holti. í bók
Óskars Einarssonar héraðslæknis, (1951)
„Aldarfar og örnefni í Önundarfirði", segir
svo um þau hjón og heimilið í Torfahúsi:
Þau María og Torfi bjuggu allan sinn
búskap í Torfahúsi með hinni mestu sæmd.
Ráku bú, útgerð og verzlun um skeið. Áttu
mörg mannvænleg börn og höfðu fjölda
hjúa. Oft voru þar tugir heimamanna. Mar-
ía stjórnaði hinu mannmarga heimili með
glæsilegum skörungsskap, enda talin flug-
gáfuð og hugmyndarík. Torfi var aftur á
móti sérlega hægur í dagfari, þéttur á velli
ogþéttur í Iund ogtalinn laus viðhugmynda-
flug húsfreyjunnar og sumra sona þeirra.
Hjónaband þeirra var hið besta og heimilið
orðlagt fyrir gestrisni og myndarskap. “
Framfarir Um Aldamótin
Athafnasemi brautryðjendanna á Flateyri
varð til þess að ýmsir dugandi menn fengu
áhuga á búsetu þar. Fyrstur þeirra byggði
HEYSKAPUR á Flateyri 1898. Greinilegt er að heyöflun hefur verið í verkahring kvenna, enda flestir karlmenn á sjó.
TORFAHÚS á Flateyriþarsem þau Torfi ogMaría bjuggu.
HJÁLMARSBÚÐ, elzta húsið á Flateyri, síðast Kaupfélag Önfirðinga.
Sveinn Rósinkransson (1880), annað hús
var kennt við bræðuma Eyjólfssyni, síðan
hús Gunnlaugs Oddsonar bókara og Helga
Andréssonar skipstjóra. Um aldamótin voru
um 200 íbúar á Flateyri.
Vélaöld var á næsta leiti. Fljótlega uppúr
aldamótunum var farið að gera tilraunir með
mótorbáta í Önundarfirði. Fyrsta vélknúna
fleytan á Vestfjörðum mun vera bátur, sem
Kristján Torfason á Flateyri setti í eins og
hálfs hestafls vél árið 1901. Báturinn var
aðeins til skemmtiferða inni á firðinum. Það
gerðist hins vegar samtímis árið 1904, að
fanð var að veiða á vélknúnum smábátum
á ísafírði og á Flateyri; þar stóðu fyrir því
synir Torfa Halldórssonar. Um svipað leyti
var togaraútgerð að hefjast á íslandi. Á Flat-
eyri var stofnað hlutafélagið Stígandi og var
markmið þess togaraútgerð. Félagið eignað-
ist að minnsta kosti hlut í botnvörpungnum
Frey, sem gerður var út 1908-10 frá Flat-
eyri og með önfírskri áhöfn, en eitthvað er
á huldu um eignarhaldið og þessi togari lenti
síðar í gjafdþroti Milljónfélagsins.
En menn héldu samt ótrauðir áfram á
þessari nýju braut. Árið 1911 voru tveir
þýzkir togararar teknir á leigu og ári síðar
aðrir tveir. Þeir voru að mestu leyti mannað-
ir með áhöfnum úr Önundarfirði. Þessir tog-
arar lögðu afla sinn upp á Flateyri og jafn-
framt var atvinna í landi aukin til muna
með því að keyptur var fiskur af erlendum
togurum. Varð þá að sækja fólk víða að
vegna vinnslunnar.
A Flateyri voru framæknir menn búnir
að koma auga á það sem nú þykir torfeng-
ið en mjög eftirsóknarvert; nefnilega erlent
fjármagn. Leiga erlendu togaranna, sem
framlengja átti til 5 ára, og fiskikaup af
erlendum skipum mun hafa verið undirbún-
ingsþáttur þess að byggja upp við Önundar-
fjörð fullkomna útgerðarmiðstöð með aðstoð
erlends fjármagns.
Fyrir það var hins vegar brugðið fæti af
þeim er sízt skyldi. Löngum hafa pólitíkusar
verið glámskyggnir og músarholusjónarmið-
in verið látin ráða ferðinni. Á Alþingi settu
menn ný fiskveiðilög sem lögðu blátt bann
við því að íslendingar tækju á leigu erlend
fiskiskip og annað sem verra var: Það var
einnig bannað samkvæmt þessum lögum
að kaupa og vinna afla úr erlendum físki-
skipum. Örstutt, er síðan það var heimilað
á nýjan leik og enginn veit hvað búið er
að hafa af þjóðinni með þessum vanhugsuðu
lögum. Þau brugðu ekki aðeins fæti fyrir
þróunina á Flateyri. Uppgangurinn á Seyðis-
fírði var beinlínis stöðvaður með þeim. Á
bak við þessa lagasetningu var einhver
hagsmunagæzla, en umfram allt landlægur
KRISTJÁN Torfason, athafna- og
hugsjónamaður, sem sá tækifærin
víða. Ver gekk hinsvegar að koma
í kring hinum stóru áformum.
ótti við að útlendingar ásælist hér alla skap-
aða hluti.
NÝ UMSVIF Á SÓLBAKKA
Nokkru áður, árið 1911 hafði Kristján
Torfason sett upp fiskimjölsverksmiðju þar
sem hvalstöðin var á Sólbakka og var þar
í samvinnu við þýzkt firma í Bremerhaven
og með aðstoð frá þýzkum banka. Þar voru
gerðar merkar tilraunir með fóðurbæti, sem
unninn var úr þara og grút og fékk Kristján
konunglegt einkaleyfi til þessarar fram-
leiðslu. En svo skall fyrri heimsstyrjöldin á
og þýzk sambönd voru úr sögunni.
Það leið svo og beið fram til ársins 1924
að félagið Andvari var stofnað og hóf rekst-
ur árið eftir. Meðal eigenda voru togarafé-
lögin Alliance og Sleipnir, en Kristján Torfa-
son á Flateyri lagði til fiskimjölsverksmiðj-
una á Sólbakka. Markmiðið var að breyta
henni í fullkomna síldarverksmiðju og
tryggja henni nægt hráefni með samvinnu
við togarafélögin og með „bættri flutnings-
tækni“. Enn fóru „hjól atvinnulífsins" í gang
og var mikið um að vera á Sólbakka 1925;
umsvifín m.a. fjármögnuð með einnar millj-
ón króna láni frá íslandsbanka.
Líklega má kenna þekkingar- eða
reynsluskorti um að illa fór. Keypt voru tvö
barkskip til síldarflutninga Utan af miðun-
um, en gufuskip tekið á leigu til að draga
barkana til skiptis frá síldveiðislóðunum til
verksmiðjunnar. Það sem menn sáu ekki
fyrir var, að síldin fór í kássu á leiðinni og
varð óhæf til vinnslu. Svo fór að lokum að
bankinn yfirtók eignirnar.
Síldarverksmiðjan komst síðar í eigu Síld-
arverksmiðja ríkisins; var þar brædd síld,
síðan karfí sem var merkilegt brautryðj-
andastarf og að lokum aftur síld. En 1945
var þessi verksmiðja lögð niður. Hún hafði
þó reynzt Flateyringum góð búbót, ekki sízt
á kreppuárunum.
Á árunum 1930-32 féll verð á helztu
útflutningsvörum Islendinga um 43% og
mikil sölutregða varð, einkum í saltfiski.
Síldarafurðir stóðu sig betur, en þetta tvennt
voru burðarásarnir. Víða um land hrundi
rekstur fyrirtækja og einstaklinga í saltfísk-
verkun og í kjölfarið fylgdi atvinnuleysi.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓKMORGUNBLAÐSINS 18. DESEMBER1995 29