Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 38

Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1995, Blaðsíða 38
„KATLA“ fermd í Reykjavíkurhöfn, 1935. Úr hitmi ófullgerðu og misheppn- uðu Islandkvikmynd Fiskimálanefndar. SALFISKBREIÐSLA í nágrenni Reykjavíkur. Hvítar ilmandi saltfiskbreiðurn- ar og kvennamergðin sem vann við saltfiskverkunina hlýtur að hafa verið mikilfengleg sjón. myndarinnar. Þetta var í fyrsta skiptið í sögu íslenskrar kvikmyndagerðar, sem þess- ari aðferð var beitt. Fáeinum árum síðar bjó Loftur til fyrstu auglýsinguna til sýning- ar í kvikmyndahúsi (Smárasmjörlíki). Bíó- Petersen, forstjóri Gamla Bíós, tók frétta- mynd á hátíðinni en kvikmynd hans mun hafa misheppnast og þar með lagðist frétta- kvikmyndagerð á vegum Gamla Bíós niður. Alþingishátíðin var atburður, sem menn vildu sýna umheiminum og því voru þama franskir kvikmyndagerðarmenn, sem tóku viðamikla mynd af hátíðarhöldunum, auk þess sem nokkrar verðmætar þjóðlífsmyndir t.d. úr Reykjavík fylgdu með. Vestur-íslend- ingar sem komu á hátíðina höfðu meðferðis 16mm kvikmyndatökuvélar til myndatöku á ferðalagi sínu frá Kanada til íslands og á hátíðinni. Hér er um eins konar ferðamynd- ir að ræða. Ein þessara mynda, Alþingishá- tíðarmynd Vestur-íslendingsins, Haraldar V. Johnson, er merkileg fyrir þá sök að hluti hennar er í lit, skv. frumstæðri tækni og er líklega fyrsta litkvikmyndin, sem tek- in hefur verið á íslandi. Ferðamyndir (Travellogues, TRAVELTALKS) Allan íjórða áratuginn er það eftirtektar- vert, hve mikið er um kvikmyndatökur á vegum útlendinga á íslandi. Þetta skýrist að nokkru leyti af vaxandi áhuga á íslandi sem ferðamannalandi og afskekktri legu þess á jaðri siðmenningarinnar. Jafnvel þótt Guðmundur Kamban, Bjami Jónsson frá Galtafelli og fleiri hafi sýnt fram á að þess- ar myndir eigi til að gefa ranga mynd af landi og þjóð, þá er hvort tveggja áhuga- vert fyrir okkur í dag að meta þessa gagn- iýni samtíðarmanna í ljósi liðins tíma og skoða heimildagildið, sem þessar myndir hafa fyrir okkur nú. Enn er eftir mikið óunnið starf hjá Kvikmyndasafni íslands við að reyna að hafa upp á týndum myndum og útvega eintök af þeim myndum, sem þegar er vitað um í söfnum erlendis en þegar allt er talið saman, þá er íjórði áratug- urinn sennilega það tímabil sem við eigum ríkulegustu landssýnina af í lifandi myndum fyrir daga sjónvarps. Ferðamyndir útlend- inga eiga sinn stóra þátt í því. Ferðamynd- in, sem Guðmundur Kamban gagnrýndi í Alþýðublaðsgrein sinni, var tekin sumarið 1932 og var kvikmyndatökumaðurinn far- þegi með skemmtiferðaskipinu „Carinthia", sem hafði viðdvöl í Reykjavíkurhöfn. Um svipað leyti var annað skemmtiferðaskip „Kungsholm" þar á ferð með kvikmynda- tökumann frá Griffíth-félaginu innanborðs. Sá fór einnig í land með myndavél sína og kvikmyndaði m.a. glímu á Austurvelli og böm að dansa víkivaka i tijágarði Hressing- arskálans. Það fylgdi fréttinni að þessi mynd, eins og MGM-myndin, yrði sýnd út um allan heim. Tveimur mánuðum síðar var sýnd íslandskvikmynd á íslandsviku í Stokk- hólmi, þar sem Guðmundur Kamban var meðal annarra með fyrirlestur. Ekki er Ijóst hvaða íslandsmynd þetta hefur verið en þama er vísir að því að Islendingar fari að nota kvikmyndina til að kynna ísland erlend- is. „Atlantshafsflug Italo Balbo“, 1933, sem lýsir hnattflugi flugsveitar ítalska flugliðs- foringjans Balbo með viðkomu á íslandi sver sig kannski ekki alveg í flokk ferða- mynda, heldur stendur nær áróðursmyndun- um, sem raddu sér nú til rúms. ísland kem- ur við sögu í þýsku „vikufréttayfírliti" (Woc- henschau) frá 1935 og 1938, sem varðveitt er í Bundesarchiv í Koblenz í Þýskalandi. Við vitum ekki enn hvaða myndir þessar fréttasyrpur hafa að geyma. I þessu kvik- myndasafni era einnig varðveittar íslands- kvikmyndir, sem gætu verið ferða- eða kennslumyndir („Auf Islándische Vogel- bergen", „Ein Ritt zum Grofien Geysir auf Island" og „Vulkanische Erscheinungen af Island“). íslandsmynd dr. Victor Hoffmans frá áranum 1935 - 1938 virðist skv. frétt Morg- unblaðsins vera dæmigerð ferðamynd. Hinn 27. júlí 1938 héldu dr. Hoffmann og Joach- im sonur hans sýningu á íslandsmynd sinni í Gamla Bíói, sem var tekin á 16 mm fílmu og þar af sumt í Iit en fram kemur í frétt- inni að myndin hafí verið sýnd í Berlín og Prag með fyrirlestram og að með henni hafí verið „vakin athygli á Iandi og þjóð“. Þessi mynd er týnd en nafn dr. Hoffmanns kemur upp síðar í sambandi við kostuleg mál dr. Burkerts sem vann að gerð „menn- ingarmynda" á íslandi um miðjan áratuginn og nánar verður vikið að. Fleiri myndir mætti nefna eins og „íslandsmynd Onnu Weber“, kvikmynd um heimsókn krónprins- hjónanna dönsku til íslands 1938 (týnd), „Islandsmynd Mark Watson (týnd), „ís- landsmynd" Tage Nielsen, forstjóra Pallad- ium (varðveitt í danska kvikmyndasafninu), „íslandsleiðangur Nielsens á Vatnajökul" 1936, „íslandsmýnd Nissen", 1939 (varð- veitt hjá danska sjónvarpinu) og „íslands- myndir Knudsens greifa" (týndar). Við þessa myndaflóra bætast síðan kennslu- myndir um afmarkaðra efni. Kennslumyndin Gerð kennslumynda efldist mjög víða um lönd á fjórða áratugnum og verða Þjóðveij- ar stórveldi á því sviði. Árið 1935 kom þjóð- veijinn dr. Erik Daudert hingað til lands á vegum eins helsta framleiðslufyrirtækis kennslumynda í Þýskalandi, Reichsstelle fur den Unterrichtsfílm. Daudert gerði kennslu- mynd um fuglalíf í Vestmannaeyjum, „Auf Isíándische Vogelbergen", og aðra mynd um saltfiskverkun, „Klippfíschgewinnung auf Island", 1935. Þorsteinn Einarsson íþróttafulltrúi aðstoðaði Daudert við mynda- tökur í Vestmannaeyjum og minnist þess að Daudert hafí einnig kvikmyndað uppi á landi. Seinna gaf Daudert kvikmyndir sínar hinu ört vaxandi Fræðslumyndasafni ríkis- ins, sem beitti sér fyrir notkun kennslu- mynda í skólum. „MENNINGARMYNDIN" (KULTURFILM) - DR. Burkert Svonefndur doktor Paul Burkert er áreið- anlega kostulegasta persónan í hópi þeirra útlendinga, sem voru við kvikmyndatökur á íslandi á fjórða áratugnum. Margt er enn á huldu í sam.bandi við kvikmyndagerð hans og önnur áform en ævintýraleg saga hans og tengsl við Himmler, lögreglustjóra Hitl- ers, er rakin í bók Þórs Whiteheads sagn- fræðings sem fyrr er getið. Burkert ferðað- ist um ísland sumrin 1934 og 1935. Skv. fyrstu ferðabókinni, sem hann skrifaði um íslandsferðir sínar og út kom árið 1935, var tilgangur þessara leiðangra hans (Der Dr. Paul Burkert Island Expedition) vísindaleg- REYKJA VÍK í kreppunni miklu á fjórða áratugnum. Kvikmyndagerð í miðri kreppunni á vegum opinberra aðila varð að tæki í höndum pólitísks ævintýra- manns, sem átti sér það takmark, að koma íslandi undir þýskt vald. GUÐMUNDUR Kamban, skáld og rithöfundur. Hann átti að baki gerð tveggja leikinni kvikmynda, þegar hann tók að sér að skrifa handrit og stjórna gerð tslands- kvikmyndar Fiskimálanefndar. ar athuganir, öflun þjóðháttalegrar þekking- ar og framleiðsla „menningarkvikmynda" (Kulturfilm). í ferðabók sinni harmar Burk- ert þverrandi áhuga á „menningarkvik- myndinni" sem í hans huga er sjálf „sann- leikskvikmyndin" (Wahrheitsfilm), þ.e. kvik- myndagrein, sem fæst við að sýna líf fólks og það sem fólk er að fást við sannleikanum samkvæmt. Það hafi gengið illa að fá fé til framleiðslu slíkra mynda en þetta sé hins vegar að breytast með nýjum valdhöfum. Fólk muni smám saman komast að raun um að hægt sé að njóta slíkra kvikmynda, þótt þær byggist ekki á æsingi leiknu mynd- anna. Þegar Burkert kom aftur til íslands 1935 sýndi hann óklippt efni úr íslandsmynd sinni í Nýja Bíói og má skilja frásögn blaða- manns svo að um sé að ræða eina íslands- mynd, sem enn eigi eftir að taka viðbótar- efni í, einkum af atvinnuvegum þjóðarinn- ar. Sagt er frá myndinni eins og Burkert hafi sjálfur tekið hana, sem er rangt en hefur getað þjónað hagsmunum hans þá. Fjórar kvikmyndir, merktar Burkert leið- angrinum, hafa varðveist en heimildir Þórs Whiteheads segja raunar að þær hafí orðið fímm talsins og vantar þá eina í safnið. Mestar líkur era samt á því að enn séu ekki öll kurl komin til grafar í þessum efn- um. Kvikmyndir þær, sem hér um ræðir era: Schiffahrt und Fischfang auf Island (Sjósókn og fískveiðar við ísland), Sommer auf Island (Sumar á íslandi), Islandssomm- er (íslandssumar), Unheimliche Erde (Ógn- vekjandi jörð). Fram kemur í þessum mynd- um að framleiðandi allra þeirra nema Is- landssommer sé Tobis Kulturfilm, sem heyrði á þessum tíma undir áróðursmála- ráðuneyti Goebbels. Ýmislegt gæti samt bent til þess að Tobis hafí ekki komið við sögu þessarar kvikmyndagerðar í upphafi. Kvikmyndatökumaður var Frank Albrecht og geymir ferðabók Burkerts lýsingu á sam- starfí þeirra við kvikmyndatökur á saltfisk- reit. Þetta er skemmtileg samtímaheimild um þau vandamál sem mættu kvikmynda- tökumönnum hér á landi á þessum tíma. Þeir glíma við forvitni verkafólksins, sem horfír beint inn í vélina og duttlunga sólar- innar, sem kemur og fer o.fl. Frásögnin gefur til kynna hvemig fólkið, sem smám saman venst kvikmyndagerðarmönnunum og ilmandi hvítar saltfískbreiðurnar koma útlendingunum fyrir sjónir. Frank Albrecht, sem tók prýðilegar myndir, virðist ekki hafa verið með í för Burkerts árið 1935, þótt ekki sé það útilok- að en á því ári segir eingöngu af kvikmynda- töku Burkerts sjálfs. Hins vegar eru heimild- fr um að dr. Burkert hafí lítt eða ekkert kunnað fyrir sér í kvikmyndatöku. Sá lodda- raskapur gæti helgast af því að hann er þá með stórbrotnar pólitískar ráðagerðir á pijónunum, sem áttu eftir að draga dilk á eftir sér og flækja Guðmund Kamban, boð- bera íslenskrar kynnisstarfsemi, í net hins þýska ævintýramanns og stórsvindlara, sem nú kynnti sig sem doktor í ljósmyndun, illu heilli fyrir Guðmund eða öllu heldur hina nýstofnuðu Fiskimálanefnd, sem tók til starfa þetta vor og hafði það meginverkefni að fínna nýjar leiðir í markaðsmálum.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.