Morgunblaðið - 16.01.2001, Blaðsíða 58

UMRÆÐAN
58 ÞRIÐJUDAGUR 16. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
göngu nefndar tekjur
bótaþega, ekki er
minnst á tekjur maka
bótaþega. Texti
ákvæðisins er skýr að
þessu leyti. Það sjón-
armið hefur verið orð-
að varðandi lögskýr-
ingu, að gild rök þurfi
til að víkja frá skýru
orðalagi ákvæðis. Í al-
mannatryggingalög-
gjöfinni er kveðið á um
ákveðin réttindi þegn-
anna, þ. á m. lágmarks
lífeyri til handa þeim
sem hafa skerta
starfsorku. Ef skerða
á slík réttindi verða
skerðingarákvæðin að vera skýr og
hafa stoð í lögum.
Gildissvið jafnræðisreglu
Spurning er hvort framkvæmd
þessi samræmist jafnræðisreglu
stjórnarskrárinnar og skuldbind-
ingum þeim sem Ísland hefur gert
samkvæmt alþjóðlegum mannrétt-
indasáttmálum. Í 65. gr. stjórnar-
skrár nr. 33/1944, sbr. 3. gr. laga nr.
97/1995 felst jafnræðisregla eða
með öðrum orðum reglan um bann
við mismunun. Talin eru sérstak-
lega upp nokkur atriði sem er
óheimilt að byggja mismunun á.
Þar segir: „Allir skulu vera jafnir
fyrir lögunum og njóta mannrétt-
inda án tillits til kynferðis, trúar-
bragða, skoðana, þjóðernisuppruna,
kynþáttar, litarháttar, efnahags,
ætternis og stöðu að öðru leyti.“
Með orðunum „stöðu að öðru leyti“
er ljóst að ekki er um tæmandi taln-
ingu að ræða í ákvæðinu. Í athuga-
semd með 3. gr. frumvarpsins segir
að undir þessi orð geti fallið fjöl-
breytilegustu atriði, svo sem heilsu-
far manna og líkamlegt ástand.
Í LOKARITGERÐ
minni til embættis-
prófs í lögfræði vorið
1998 fjallaði ég um
réttarstöðu fatlaðra
samkvæmt gildandi
rétti á Íslandi og um
þær þjóðréttarlegu
skuldbindingar sem
Ísland er bundið af,
sérstaklega með tilliti
til reglna um bann við
mismunun, þ.e. jafn-
ræðisreglna. Eitt af
umfjöllunarefnum
mínum var hvort
ákvæði 17. gr. laga nr.
117/1993 og ákvæði 2.
mgr. 4. gr. reglugerð-
ar nr. 485/1995, stæðust hin nýju
mannréttindaákvæði stjórnarskrár,
sem sett voru með lögum nr. 97/
1995, sérstaklega 65. og 76. gr., og
hvort þau (skerðingarákvæðin)
samrýmdust ákvæðum mannrétt-
indasáttmála þeirra sem Ísland hef-
ur fullgilt eða lögfest.
Vegna þeirrar miklu umræðu
sem orðið hefur í kjölfar nýgengins
dóms Hæstaréttar í máli nr. 125/
2000, þ.e. öryrkjadómsins, ætla ég
grípa niður á nokkrum stöðum í
þann kafla ritgerðar minnar er
fjallar um ákvæði 17. gr. almanna-
tryggingalaga.
Skerðingarákvæði verða að vera
skýr og hafa heimild í lögum.
Tekjutrygging, skv. 17. gr. al-
mannatryggingalaga, öðru nafni líf-
eyrisuppbót eða uppbót á örorku-
bætur einstaklings eru tengdar
launum maka hans. Þetta hefur ver-
ið gert með því að setja í reglugerð
reglur um skerðingu tekjutrygging-
ar vegna tekna maka. Sú reglugerð
sem nú er í gildi er reglugerð nr.
486/1995 og er skerðingarákvæðið í
4. gr. hennar. Í ákvæðinu eru ein-
Fötlun fellur þannig undir niður-
lagsorð ákvæðisins. Auk þessa segir
m.a. að mikilvægi jafnræðisregl-
unnar felist ofar öllu í því að vera
almenn leiðbeiningarregla um bann
við mismunun sem beri ávallt að
hafa að leiðarljósi og að jafnræð-
isreglan geti að sjálfsögðu haft bein
og ótvíræð áhrif ef t.d. ákvæði í al-
mennum lögum feli í sér mismunun
sem brjóti í bága við regluna.
Rétturinn til að ganga
í hjónaband
Í 12 gr. mannréttindasáttmála
Evrópu segir að karlar og konur á
hjúskaparaldri hafi rétt til að ganga
í hjónaband og stofna fjölskyldu í
samræmi við landslög um þessi
réttindi. Enn ítarlegra ákvæði um
réttinn til að ganga í hjónaband er í
23. gr. alþjóðasamnings um borg-
araleg og stjórnmálaleg réttindi.
Í VII. kafla hjúskaparlaga nr. 31/
1993 kemur fram að hjón séu fram-
færsluskyld gagnvart hvort öðru.
Framfærsluskyldan virkar ekki að-
eins í aðra áttina, heldur í báðar átt-
ir, sem þýðir að hinn makinn (ófatl-
aði) á líka framfærslurétt á hendur
hinum fatlaða. Í hjúskaparlögunum
kemur ekkert fram um það að
heimilt sé að skerða lífeyristekjur
né aðrar tekjur einstaklings vegna
tekna maka hans. Annað mál er svo
hvernig yfirvöld skattleggi tekjur
hjóna, sem ekki má rugla saman við
skerðingu almannatryggingabóta.
Tekjur annarra einstaklinga eru
ekki tengdar launum maka. Með
öðrum orðum getur vinnuveitandi
ekki miðað laun einstaklings sem er
í vinnu hjá honum við þau laun er
maki hans hefur. Lífeyristekjur/
bætur frá Tryggingastofnun ríkis-
ins eru skattlagðar á sama hátt og
aðrar tekjur, um sama frítekjumark
er að ræða og ættu lífeyristekjur
Rétturinn til að ganga
í hjónaband – lögvarin
mannréttindi
Lára Helga
Sveinsdóttir
ÞAÐ er staðreynd að
við veljum okkur ekki
foreldra eða ættingja.
Mörg börn alast upp
við góðar fjölskylduað-
stæður og fá allt það
sem þau þurfa á að
halda á meðan þau eru
að vaxa úr grasi.
En ekki eru öll börn
svo heppin.
Skortur veldur oft-
ast skerðingu! T.d
veldur D-vítamínskort-
ur í fæðu hjá börnum
því að beinin vaxa ekki
eðlilega og þau fá bein-
kröm, sem þau hafa
einkenni af alla ævi.
Það er hægt að loka augunum fyrir
því, en beinkrömin er áfram til stað-
ar.
Eins er með það að ef mikið vant-
ar á í uppeldinu, hvort sem það er
efnislega, tilfinningalega, félagslega
eða annað, þá er ólíklegra að til verði
alheill fullorðinn einstaklingur!
Það er löngu orðið ljóst, að margir
koma mikið skaddaðir á sálinni úr
fjölskyldum þó að ekkert virðist vera
að – utan frá séð. Þar er þá um að
ræða sálarkreppur og andleg vanda-
mál af ýmsu tagi inni á heimilinu.
Þetta er líklega oft mest áberandi
í fjölskyldum þar sem um vímuefna-
misnotkun/alkóhólisma, er að ræða.
En þar sem engin neysla er, er oft
miklu erfiðara að átta sig á því að
eitthvað sé, eða hafi verið að í upp-
eldinu. Oft er það fólk ekkert síður
skaddað inni í sér en þeir sem hafa
alist upp við alkóhólisma og líður oft
mjög illa – en það sækir sér sjaldnar
hjálp.
Hér er rétt að undirstrika að það
er ekki verið að koma „sök“ á nokk-
urn mann eða foreldra. Hvaða for-
eldrar vildu ekki gefa og gera barni
sínu allt hið besta, – ef þeir bara
gætu? Það er tilgangslaust og rangt
að ásaka endalaust aðra ef okkur
gengur ekki eða líður ekki nógu vel í
tilverunni.
Það þarf að vinna sjálfur í mál-
unum og þroskast þannig. Annars
taka menn ekki ábyrgð á sjálfum sér
og verða þar með aldrei fullorðnir
einstaklingar.
Hér koma nokkur dæmi um að-
stæður, sem börn í „vanhæfum fjöl-
skyldum“ alast upp við:
1. Ást/höfnun: „Ég elska þig, en ekki
trufla mig, ég er upptekin(n).“
Á fullorðinsárum er þetta fólk oft í
samböndum þar sem því er hafnað –
vegna þess að það leggur að jöfnu
ást og höfnun.
2. Þú getur treyst mér/vonbrigði:
Foreldrið segir: „Ég verð tiltækur
næst“. En er ekki tiltækt þegar
raunverulega þarf á að halda.
Vanhæfir foreldrar vilja fá viður-
kenningu fyrir sínar góðu fyrirætl-
anir en vilja ekki taka við öllum þeim
vonbrigðum sem þeir valda. Barnið
lærir því að vænta einskis, það af-
neitar þörfum sínum til að verða
ekki fyrir vonbrigðum. Og það lærir
að treysta ekki öðru fólki.
3. Segðu alltaf satt/Ég vil ekki vita
það.
Barninu er kennt að segja alltaf
satt – svo lengi sem það er eitthvað
sem foreldrarnir vilja heyra. Sann-
leikurinn verður að hugsjón en raun-
veruleikinn er lifandi lygi. Á fullorð-
insárum lýgur þessi einstaklingur
oft alveg sjálfkrafa því að honum
hefur verið kennt að það er einfald-
lega nauðsynlegt að segja ósatt á
köflum.
4. Allt er í besta lagi/vonleysistilfinn-
ing:
Barninu er sagt í orðum að allt sé í
besta lagi, eða verði það, en and-
rúmsloftið á heimilinu er fullt af von-
leysi þunglyndi og kvíða og barnið
finnur vel að það er ekki allt í besta
lagi. Barnið fer þá að vantreysta
dómgreind sinni, rangtúlka raun-
veruleikann og verður gjarnan
þunglynt.
Algeng mynd af fullorðnu
barni úr vanhæfri fjölskyldu:
1. Það þekkir ekki hvað „eðlilegt“
er? „Hvað er „normalt“?“
Þekkir ekki landa-
mærin milli einstak-
linga, og ekki heldur
milli raunverulegra til-
finninga og stundar-
langana. Þannig lærir
það að taka ekki mark
á eigin tilfinningum og
þar með líka að taka
ekki mark á sjálfu sér,
og bera ekki virðingu
fyrir sjálfu sér. Slík
manneskja væri vís til
að þekkja ekki sanna
ást þegar hún loksins
birtist, en velja þess í
stað einhvern til sam-
búðar sem enga ást
hefur að gefa, en er
nógu stjórnsamur eða eftirgefanleg-
ur svo að hægt sé að stjórna honum.
Jafnræði verður sjaldnast með slík-
um hjónum.
Þessu má líkja við það að því hafi
ekki verið kennt að lesa eða skrifa,
en samt ætlast til að það gerði hvort-
tveggja. Þannig stendur það aug-
ljóslega höllum fæti gagnvart þeim
sem „heppnari“ hafa verið í sínu
uppeldi.
Fullorðna barnið á oft erfitt með
að beina athyglinni lengi að einu
verkefni í einu, og ljúka því áður en
hafist er handa við annað. Oft eru
mörg verkefni í gangi í einu, öll hálf-
kláruð.
Það hefur oft góðar hugmyndir en
veit ekki hvernig á að koma þeim í
framkvæmd, og kann ekki að sækja
sér aðstoð og tilsögn, þar sem það
hefur aldrei vanist því eða upplifað
að aðstoð sé yfirhöfuð að fá.
2. Það dæmir sjálft sig miskunnar-
laust og miklu harðar en allir aðrir
og miklu harðar en það dæmir
aðra. Sama hversu mörgum
gullmedalíum í íþróttum, háum
einkunnum eða frábærum starfs-
frama er náð finnst því það aldrei
gera nógu vel. Það ert alltaf jafn
tómt að innan, þrátt fyrir stans-
lausa baráttu.
Hér læt ég staðar numið, enda
ábyggilega komið meira en nóg fyrir
flesta að hugsa um.
Finni menn sjálfa sig fyrir í þess-
um línum er hjálp að finna hjá sál-
fræðingum, geðlæknum og öðru fag-
fólki. Einnig er til mikið af sjálfs-
hjálparbókum um svona mál. Galli
við margar þeirra þykir mér vera að
þær líta margar á reiðina sem eitt-
hvað til að þroska með sér og njóta,
líkt og æxli, í stað þess að losa sig við
ófögnuðinn og læknast þannig.
Það eru líka til 12 spora samtök
sem heita „fullorðin börn alkóhól-
ista“ „FBA“ Nafnið er til komið
vegna þess að þannig byrjuðu sam-
tökin. Vandamálin voru mest áber-
andi í fjölskyldum og hjá börnum
alkóhólista og auk þess höfðu þau
fyrir sér 12 spora kerfi AA-samtak-
anna til að móta sig að miklu leyti
eftir. Eins og er er eina starfandi
FBA-deildin í Reykjavík, í félag-
heimili Bústaðakirkju „Bústaðir“,
baka til. Fundirnir eru á sunnudög-
um kl. 11–13, með hléi um kl 12. Allir
sem óska sér andlegs bata eru vel-
komnir, þó að þeir komi ekki frá
alkóhólískum heimilium. Eina inn-
gönguskilyrðið er að vilja þroskast.
Ath.: Ef þér hitnar í hamsi: verður
pirraður, reiður, glaður eða dapur,
við lestur þessarar litlu greinar þá er
mjög líklegt að hún eigi einmitt er-
indi við þig! Og að þú þurfir að vinna
betur úr þínum málum – núna!
Leiðin út
Jón Tryggvi
Héðinsson
Geðheilbrigði
Hver sem saga ykkar
nákvæmlega er, segir
Jón Tryggvi Héðinsson,
þá finnur hún mjög
líklega hljómgrunn
í FBA-hópnum.
Höfundur er læknir á geðdeild
Landspítalans.
NÝUPPKVEÐINN
dómur Hæstaréttar í
máli Öryrkjabanda-
lagsins gegn íslenska
ríkinu hefur vakið
mikla athygli. Þar
komst Hæstiréttur að
þeirri niðurstöðu að
skerðing örorkubóta
vegna tekna maka væri
andstæð jafnræðis-
reglu stjórnarskrárinn-
ar.
Námslán stúdenta
skerðast einnig vegna
tekna maka og Vaka
hefur lengi bent á það
óréttlæti sem felst í því
að skerða námslán með
þessum hætti. Námsmenn eru með
þessari skerðingarreglu LÍN gerðir
fjárhagslega háðir maka sínum og
Vaka álítur að brotið sé gegn rétti
einstaklingsins með því að tengja
fjárhæð námslána við tekjur maka.
Hvað segja þingmennirnir?
Vaka heldur í dag í samvinnu við
Orator, félag laganema, hádegisfund
þar sem Öryrkjadómurinn og þýðing
hans fyrir stúdenta verður rædd.
Fundurinn verður haldinn í Lög-
bergi, stofu 101, og hefst klukkan
12:15.
Þingmenn fjögurra stjórnmála-
flokka munu halda framsögu um
málið en þeir eru Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir, Sjálfstæðisflokki,
Lúðvík Bergvinsson, Samfylking-
unni, Jónína Bjartmarz, Framsókn-
arflokki, og Ögmundur Jónasson,
Vinstri – Grænum. Að loknum fram-
sögum þingmannanna verður opnað
fyrir umræðu.
Vaka hefur ætíð lagt á það áherslu
að ræða málin á uppbyggilegan og
málefnalegan hátt. Því var boðað til
þessa fundar í dag, svo þingmenn og
stúdentar gætu komið saman og
rætt dóminn og hvort hann hafi þýð-
ingu fyrir okkur námsmenn.
Vaka leggur mikla áherslu á að
hugað sé að fjölskyldumálum stúd-
enta. Núverandi fyrirkomulag er
ekki einasta óréttlátt heldur hefur
það þá óheppilegu hliðarverkan að
stúdentar forðast að skrá sig í sam-
búð vegna fjárhagslegra ástæðna.
Vaka telur að róa þurfi öllum árum
að því að tryggja að stúdentar þurfi
ekki að beita slíkum aðferðum til að
tryggja fjárhagslega afkomu sína.
Vaka opnar umræðuna
Ljóst er að sitt sýnist hverjum um
dóm Hæstaréttar í máli Öryrkja-
bandalagsins. Umræða um það hvort
umræddur dómur geti haft þýðingu
fyrir þann málstað sem Vaka hefur á
undanförnum árum barist fyrir er
enn umdeildari og um leið áhuga-
verðari. Það er því mjög mikilvægt
að heyra sjónarmið sem flestra og að
stúdentar hefji umræðuna.
Vaka vill með því að boða til þessa
hádegisfundar opna þessa umræðu
og það er von okkar að sem flestir
stúdentar mæti á fundinn og taki
þátt í málefnalegri umræðu um Ör-
yrkjadóminn og þýðingu hans fyrir
námsmenn.
Vaka hefur í vetur haldið fjöl-
marga sambærilega fundi þar sem
málefni sem varða stúdenta, beint og
óbeint, eru reifuð. Það er mikilvægt
að stúdentum gefist tækifæri til þess
að viðra sjónarmið sín um leið og þeir
kynnast af fyrstu hendi. Vaka trúir
því að háskólasamfélagið og stúdent-
ar séu mikilvæg stoð í samfélaginu
og hefur því lagt mikla áherslu á að
halda fundi um hin ýmsu mál.
Við hvetjum stúdenta, og aðra
áhugasama, til þess að mæta og
fylgjast með umræðum um þetta
mikilvæga mál.
Vaka boðar til fundar
Arnar Þór
Stefánsson
Soffía Kristín er formaður Vöku
félags lýðræðissinnaðra stúdenta
og Arnar Þór er ritari Vöku.
Stúdentapólitík
Við hvetjum stúdenta,
segja Soffía Kristín
Þórðardóttir og Arnar
Þór Stefánsson, til þess
að mæta og fylgjast með
umræðum um þetta
mikilvæga mál.
Soffía Kristín
Þórðardóttir