Morgunblaðið - 16.01.2001, Blaðsíða 60

UMRÆÐAN
60 ÞRIÐJUDAGUR 16. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
AÐ undanförnu hef-
ur átt sér stað um-
ræða, m.a. á síðum
þessa fjölmiðils, um
hvort leyfa eigi eldi á
(norskum) laxi í kvíum
hér við land. Að mínu
mati hefur umræðan
ekki verið uppbyggi-
leg og í flestum tilvik-
um borið á miklum
fordómum í garð fisk-
eldis. Menn sjá hættur
sem stafa af fiskeldi í
hverju skoti en virðast
horfa algerlega
framhjá þeirri stað-
reynd að skv.
skýrslum Veiðimála-
stofnunar (1) hefur laxveiði í ám á
Íslandi á síðustu 26 árum, minnkað
um allt að 40%. Erfitt er að sjá að
fiskeldi hafi haft nokkuð með það
að gera. Ekki er laust við að maður
fái á tilfinninguna að hér sé verið
að fara þá alkunnu leið „að hengja
bakara fyrir smið“.
Undirritaður hefur vegna starfs
síns kynnst fiskeldi og komið í fisk-
eldistöðvar í um 20 löndum. Und-
irritaður hefur einnig stundað
stangveiði á Íslandi og tengst lax-
veiðiám víða um heim vegna bún-
aðar sem sem Vaki DNG hf. fram-
leiðir.
Það er mitt mat að fiskeldi sé
með umhverfisvænni starfsemi sem
völ er á jafnvel þótt samanburð-
urinn sé við laxveiði í ám, svo ekki
sé minnst á fiskveiðar eða stóriðju.
Af ofangreindum kynnum mínum
af fiskeldi víða um heim er ég sann-
færður um að fiskeldi geti staðist
ströngustu umhverfiskröfur okkar
Íslendinga vegna þess að það
stenst mjög strangar kröfur er-
lendis nú þegar. Sem dæmi má
nefna að Norðmenn hafa nýverið
hafnað frekari vatnsaflsvirkjunum
og álverum vegna umhverfis-
ástæðna en við fögnum hvoru
tveggja. Hins vegar hafa Norð-
menn lagt milljarða í rannsóknir,
þróun og uppbyggingu á fiskeldi
sem við Íslendingar fordæmum (2)
og (3).
Í mínum huga er einungis ósann-
að hvort hætta sé á erfðamengun af
völdum eldislaxa sem sleppa út í
náttúruna þótt ýmis-
legt bendi til að svo sé
ekki, m.a. að villtur lax
í laxveiðiám í Noregi
hefur ekki borið skaða
af 400 þúsund tonna
árlegu fiskeldi þar í
landi. Engu að síður
tel ég að á meðan það
er ósannað eigi að fara
varlega í fiskeldi hér
við land og gera allt
sem hægt er til að lág-
marka þessa hættu
skyldi hún vera til
staðar. M.a. mætti
velja staðsetningu
fiskeldisins m.t.t.
þessa, setja strangar
kröfur um búnað og vinnubrögð til
að koma í veg fyrir að fiskar sleppi
úr kvíum, o.fl.
Ef við víkjum aftur að þeirri
staðreynd að laxveiði hafi minnkað
um 40% á síðustu 26 árum þrátt
fyrir verulega aukið veiðiálag,
auknar seiðasleppingar, bann við
netaveiði í sjó, verulega minnkun
netaveiða í ám og betri búnað veiði-
manna, þá hljóta að vakna spurn-
ingar um hvers vegna.
Í því ljósi langar mig að kasta
fram nokkrum spurningum til frek-
ari umræðu eða ef einhver skyldi
geta upplýst um:
1) Hvers vegna hefur laxveiði í ís-
lenskum laxveiðiám minnkað um
30%?
2) Hvers vegna er veiðiálagi í ís-
lenskum laxveiðiám ekki stýrt
miðað við áætlaða stofnstærð á
hverjum tíma líkt og í sjónum við
landið?
3) Hefur verið byggt á niðurstöðum
vísindalegra tilrauna þegar veiði-
menn hafa verið hvattir til að
sleppa fiskum sem þeir veiða í
mörgum ám hérlendis (catch and
release).
4) Eru laxveiði í ám, laxastigar og
aðrar framkvæmdir við laxveiði-
ár háðar umhverfismati?
5) Hvers vegna mega menn veiða í
íslenskum laxveiðiám með búnaði
sem þeir eru e.t.v. nýkomnir með
úr veiði í erlendum ám? Hvers
vegna er einungis veiðistöng
sótthreinsuð? Hvernig er háttað
forvörnum á smiti milli áa á Ís-
landi.
6) Eru seiðasleppingar í laxveiðiár
(eldisseiði!) háðar faglegum
reglum eða eftirliti eða umhverf-
ismati?
7) Er ádráttur undaneldisfiska í
laxveiðiám gerður skv. ákveðinni
aðferðafræði þar sem tekið er til-
lit til stofnerfðafræði?
Að lokum vil ég benda á að þótt
fiskeldi hafi vaxið ævintýralega á
undanförnum árum, m.a. í ná-
grannalöndum okkar, þá er fiskeldi
ekki ævintýramennska nokkurra
fégráðugra manna eins og látið hef-
ur verið að liggja hér á þessum síð-
um. Fiskeldi er fagleg atvinnugrein
sem hefur þróast út í að vera ein
mikilvægasta atvinnugreinin í m.a.
Noregi, Chile, Færeyjum, Skot-
landi og víðar. Fiskeldi er einnig
skv. FAO að verða ein mikilvæg-
asta atvinnugreinin í fæðuöflun
jarðarbúa og hefur m.a. mætt auk-
inni eftirspurn sjávarfangs á móti
fiskveiðum sem standa í stað að
magni til (5) og (6).
Það er mín skoðun að fiskeldi sé
eitt af vænlegustu tækifærum okk-
ar Íslendinga ef tekið er tillit til
umhverfissjónarmiða, byggðasjón-
armiða, menntunarstigs, viðskipta-
sjónarmiða, o.fl. Vil ég því hvetja
menn til fordómalausrar umræðu
um málið sem slíkt. Einnig vil ég
hvetja til aukinna rannsókna og
þekkingarleitar í fiskeldi, sem og í
veiðimálum, til að hafa traustari
grunn við ákvarðanatökur í fram-
tíðinni.
Fiskeldi blóraböggull
Hermann
Kristjánsson
Höfundur er rafmagnsverkfræð-
ingur og framkvæmdastjóri Vaka
DNG hf .
Fiskeldi
Norðmenn hafa lagt
milljarða í rannsóknir,
þróun og uppbyggingu á
fiskeldi, segir Hermann
Kristjánsson, sem við
Íslendingar fordæmum.
Í LÖGUM félagsins
er tilgreint að tilgang-
ur þess sé að styðja og
efla í hvívetna barátt-
una gegn krabba-
meini. Þessum tilgangi
hyggst félagið ná með
því að stuðla að þekk-
ingu á krabbameini,
efla krabbameinsrann-
sóknir, m.a. með söfn-
un og úrvinnslu upp-
lýsinga, ennfremur að
beita sér fyrir leit að
krabbameinum á byrj-
unarstigi og styðja
framfarir í meðferð og
umönnun krabba-
meinssjúkra.
Allt frá upphafi hefur það verið
rauði þráðurinn í starfsemi
Krabbameinsfélagsins að brydda
upp á og reyna nýmæli í baráttunni
við krabbamein á Íslandi. Stuðning
til þess starfs hefur félagið sótt til
þjóðarinnar, sem með fórnfýsi og
örlæti hefur gert félaginu kleift að
ná árangri, sem aftur hefur skilað
sér til fólksins í landinu. Þannig
eru ýmis tilraunaverkefni Krabba-
meinsfélagsins nú orðin að rót-
grónum þáttum í íslenzku heil-
brigðiskerfi og þjóðlífi.
Fræðslu- og
forvarnastarf
Um miðja 20. öldina fóru menn
að gera sér ljóst að samband kynni
að vera á milli lífsstíls og sjúk-
dóma, ekki sízt krabbameina og
hjartasjúkdóma. Ótrúleg aukning
krabbameina í öndunarfærum
beindi athygli lækna að reykingum
og þegar á sjötta áratugnum fór
Krabbameinsfélagið að vekja at-
hygli á þessari staðreynd og berj-
ast gegn reykingum. Skipulögðu
fræðslustarfi í skólum var komið á
með útgáfu fræðsluefnis og heim-
sóknum í bekkjardeildir þar sem
stefnt var að því að öll börn á Ís-
landi fengju reglulega fræðslu í
grunnskólum um skaðsemi tóbaks.
Síðustu árin hafa skólarnir tekið á
sig meiri ábyrgð á þessu verkefni.
Eftir sem áður sér Krabbameins-
félagið, í samvinnu við tóbaks-
varnanefnd, um samskipti við
skólana, aðstoð við þá og gerð
fræðsluefnis. Á þessu tímabili hafa
reykingar landsmanna minnkað
um nær helming og farið er að
draga úr tíðni sjúkdóma sem rekja
má til reykinga.
Krabbameinsfélagið hóf snemma
útgáfu fræðslurita fyrir almenning
og gefur út tímaritið Heilbrigðis-
mál, sem áður hét Fréttabréf um
heilbrigðismál, og er virt tímarit á
sínu sviði. Undanfarin ár hefur
verið lögð aukin áhersla á miðlun
upplýsinga á Internetinu. Á vefsíðu
félagsins (www.krabb.is) er nú
mjög mikið af fræðsluefni og dag-
lega er bætt við nýjum fréttum
sem tengjast krabbameini.
Til þess að unnt sé
að takast markvisst á
við sjúkdóma er nauð-
synlegt að gera sér
sem gleggsta grein
fyrir tíðni þeirra og
hegðun. Því var á
fyrstu árum Krabba-
meinsfélagsins ráðizt í
að gera nákvæma
skrá um öll krabba-
mein, sem greindust á
Íslandi, í samráði við
Landlæknisembættið.
Jafnframt því að vera
mjög nákvæmt tæki
fyrir heilbrigðisyfir-
völd til að fylgjast
með heilsufari þjóðar-
innar hefur skráin, sem er ein sú
vandaðasta sinnar tegundar í heim-
inum, reynzt mjög vel til ýmissa
faraldsfræðilegra athugana og ver-
ið hátt skrifuð í alþjóðlegu sam-
starfi á þeim vettvangi. Með aðstoð
Krabbameinsskrárinnar er unnt að
sýna fram á að meðal þeirra, sem
greindust með krabbamein á ár-
unum 1956–1960 voru um 20% á lífi
fimm árum síðar, en af þeim sem
nú greinast geta meira en 50%
vænst þess að vera á lífi eftir 5 ár.
Hópleit að
krabbameinum
Lítill ágreiningur er um það að
því fyrr á ferli sjúkdómsins, sem
unnt er að greina krabbamein þeim
mun betri líkur eru á því að vel
takist til með lækningu. Krabba-
meinsfélagið hefur gert tilraunir
með hópleit að leghálskrabba-
meini, brjóstakrabbameini, maga-
krabbameini og ristilkrabbameini
auk þess, sem boðið hefur verið
upp á aðstoð við leit að krabba-
meini í húð. Skipulögð leit að
krabbameinum í leghálsi og brjóst-
um er nú orðin fastur liður í heil-
brigðisþjónustu við íslenzkar kon-
ur og sér Krabbameinsfélagið um
leitarstarfið samkvæmt sérstökum
samningi við stjórnvöld, sem
standa straum af kostnaði ásamt
konunum sjálfum að hluta. Er nú
svo komið að sjaldgæft er að konur
hér á landi veikist af legháls-
krabbameini, sem er mikil breyting
frá því sem var áður en leitarstarf-
ið hófst. Enn eru á döfinni nýj-
ungar, sem stuðla eiga að því að út-
rýma þessum sjúkdómi og mun
Krabbameinsfélagið taka þátt í
þeirri þróun.
Rannsóknir á tilurð
og eðli krabbameina
Langt er síðan menn gerðu sér
ljóst að á Íslandi eru að mörgu
leyti kjöraðstæður til grunnrann-
sókna í líf- og læknisfræði. Rann-
sóknastofa Krabbameinsfélagsins í
sameinda- og frumulíffræði hefur
nú starfað í 15 ár og hafa vísinda-
menn þar byggt vinnu sína á efni-
viði, sem aflað hefur verið með
Hugsjóna-
starf í
hálfa öld
Sigurður
Björnsson
Senn eru liðin 50 ár frá stofnun Krabba-
meinsfélags Íslands. Áður höfðu verið
stofnuð krabbameinsfélög í Reykjavík,
í Vestmannaeyjum og í Hafnarfirði og
síðan voru stofnuð aðildarfélög víðs vegar
um landið. Sigurður Björnsson, formaður
Krabbameinsfélags Íslands, fjallar um
félagið, en nú eiga 30 svæðafélög og
stuðningsfélög sjúklinga aðild að félaginu.
DÓMUR Hæstarétt-
ar í máli Öryrkja-
bandalagsins olli slíku
írafári hér á landi að
við lá að það yfir-
skyggði helgi jólanna
hjá landsmönnum. Svo
virðist sem mesti móð-
urinn sé runninn af al-
menningi eftir að lög-
skýrendur, óháðir
málsaðilum, hafa feng-
ið tækifæri á að skýra í
fjölmiðlum hvaða álita-
mál fólust í dómi
Hæstaréttar og hvers
vegna stjórnvöld
brugðust við með þeim
hætti sem raun er á.
Fram hefur komið að um viðurkenn-
ingardóm hafi verið að ræða en ekki
dóm um einstakar kröfur örorkulíf-
eyrisþega. Það sé því nauðsynlegt að
setja lög þar sem m.a. kveðið er á
um hvernig og hversu mikið á að
leiðrétta bætur tiltekins hóps ör-
yrkja og hvernig eigi að fara með
greiðslur bóta framvegis.
Setning slíkra laga hefur að
geyma tillögu stjórnvalda og ákvörð-
un löggjafans á þeim álitaefnum sem
í dómi Hæstaréttar fólust og er eðli-
legt að ekki verði allir jafn sáttir
með þá niðurstöðu. Það er hins veg-
ar ljóst að það er hlutverk stjórn-
valda og löggjafans að skera úr þess-
um álitaefnum en ekki dómstóla. Að
öðrum kosti er hætt á að réttarríkið
færi að snúast upp í andhverfu sína.
Fyrirhuguð lagasetning í kjölfar
dóms Hæstaréttar hefur í för með
sér verulega aukin út-
gjöld hins opinbera.
Þeim útgjaldaauka
verður mætt með því
að auka skatta, draga
úr útgjöldum til ann-
arra málaflokka eða
auka skuldir ríkissjóðs.
Fjárhæðin er það há að
undan mun svíða þar
sem niðurskurðurinn
lendir verði sú leið val-
in. Líklegra er því að til
skamms tíma aukist
skuldir ríkissjóðs sem
þessum útgjöldum
nemur en skattar síðan
hækkaðir þegar fram
líða stundir.
Athyglisvert er að fjórir af hverj-
um fimm öryrkjum sem njóta bóta
úr ríkissjóði, þeir sem verst eru sett-
ir, njóta engra viðbótagreiðslna af
þessum dómi. Frekari málaferli í
kjölfar dómsins munu í engu bæta
þeim neitt þó svo að þau öll ynnust.
Þeir öryrkjar einir hafa hagsbætur
af niðurstöðu dóms Hæstaréttar,
þar sem heimilistekjur eru á bilinu
200–300 þús. kr. á mánuði. Öryrkjar
sem hafa lægri heimilistekjur eru í
reynd verr settir, því að það mun
reynast stjórnvöldum framvegis erf-
iðara en áður að bæta kjör þeirra,
þegar jafnt þarf yfir alla að ganga.
Því víst er að þeir skattgreiðendur
sem nú fagna með öryrkjum munu
ekki fagna jafn innilega þegar
hækka þarf skatta síðar meir, jafn-
vel þó að tekjurnar eigi að fara til að
rétta kjör öryrkja. Því miður virðist
sem svo að sá sigur sem forsvars-
menn öryrkja fagna nú sé eins konar
Pyrrhosar-sigur.
Forsætisráðherra, Davíð Oddsson
hefur á síðustu vikum verið persónu-
gerður sem ósvífinn og óforbetran-
legur óvinur örykja. Kannske er það
þakkarvert að forsvarsmenn öryrkja
og stjórnarandstöðu á Alþingi skuli
hafa valið Davíð sem óvininn mesta
því fáir aðrir en hann hefðu setið
undir þeim fúkyrðum sem raun ber
vitni án þess að bogna hið minnsta.
Það er ekki í fyrsta sinn sem hann
sýnir slíkan eigin styrk og hyggjuvit
þegar leiða þarf til lykta erfið mál
sem skiptir heill margra. Það kæmi
mér ekki á óvart að hann risi hæst
þegar frá líður og menn taka að rifja
upp það moldviðri sem þyrlað var
upp í skammdeginu um árþúsunda-
mót.
Pyrrhosar-sigur
Halldór
Árnason
Öryrkjadómur
Það er ekki í fyrsta sinn,
segir Halldór Árnason,
sem Davíð sýnir slíkan
eigin styrk og hyggjuvit
þegar leiða þarf til
lykta erfið mál sem
skiptir heill margra.
Höfundur er framkvæmdastjóri
hjá Hafnarfjarðarbæ.
KRABBAMEINSFÉLAGIÐ 50 ÁRA