Morgunblaðið - 13.02.2001, Síða 35

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 13. FEBRÚAR 2001 35
FYRIRTÆKI sem framleiðaog selja tóbak eru vísvit-andi að blekkja ungt fólk tilþess að hefja reykingar,
þrátt fyrir þann bitra sannleika og
vitneskju um að helmingur þeirra
sem reykja deyr af völdum sjúkdóma
sem rekja má til reykinganna.
Þannig hljóðar boðskapur Alans
Landers, hins svokallaða Winston-
manns, sem nú er staddur hér á landi
á vegum tóbaksvarnanefndar til að
flytja fyrirlestra í framhaldsskólum,
þar sem hann upplýsir ungt fólk um
hættuna af reykingum og hvernig
þau geti séð í gegnum þá blekking-
armynd sem tóbaksfyrirtækin draga
upp af reykingum.
Í gær hélt Landers fyrirlestur fyr-
ir nemendur Verslunarkólans og
Kvennaskólans, auk þess sem hann
sótti forseta Íslands heim og ræddi
við hann um ógnina sem tóbakinu
fylgir og til hvaða ráðstafana sé best
að grípa í baráttunni gegn reyking-
um.
Landers var sjálfur til margra ára
tákngervingur þess hve reykingar
væru stórkostlegar og birtist á þann
hátt í tóbaksauglýsingum R.J. Rey-
nolds, þar sem hann auglýsti Win-
ston-vindlinga og Tiparillo-vindla
með það að markmiði að laða ungt
fólk til tóbaksreykinga. Í kjölfar þess
að hann fékk krabbamein í lungu hef-
ur hann snúið við blaðinu og vinnur
nú af kappi gegn sínum fyrrverandi
vinnuveitendum.
Landers, sem er 56 ára gamall,
fékk fyrst krabbamein í hægra lung-
að árið 1987 en tókst að vinna bug á
því eftir skurðaðgerð, þar sem stór
hluti lungans var fjarlægður.
Árið 1992 var hann einnig kominn
með krabbamein í vinstra lungað og
var stór hluti þess jafnframt fjar-
lægður með skurðaðgerð.
Aðgerðirnar voru erfiðar og í
seinni uppskurðinum skarst í sundur
taug til raddbandanna, sem olli því að
hann varð næstum
mállaus og þurfti að
byggja upp raddbönd-
in á nýjan leik.
Árið 1996 þurfi
Landers síðan að fara í
hjartaaðgerð þar sem æðar höfðu
skaddast af völdum reykinga og í dag
þjáist hann af lungnaþembu og
þreytist mjög fljótt.
Tóbak eina varan sem beinlínis
er ætlað að drepa fólk
Í samtali við Morgunblaðið sagði
Landers að í raun væri það ekkert
nema kraftaverk að hann væri enn þá
á lífi, sem væri mikil heppni með til-
liti til þess að báðir þeir aðilar sem
auglýstu Marlboro áður séu dánir úr
lungnakrabba. Landers segir að ung-
lingar séu dásamlegir og taki vel við
boðskap sínum. „Það sem ég geri er
að draga fram blekkinguna sem tób-
aksfyrirtækin búa til.
Ég sýni þeim auglýsingu, þar sem
ég sat fyrir, og auglýsingin er mjög
falleg og full af kynþokka. Tóbaks-
fyrirtækin vilja að unglingarnir sjái
þá mynd en ég segi þeim sannleikann
um þessa vöru. Ég fletti ofan af
blekkingunni með því að sýna þeim
raunveruleik-
ann og stað-
reyndir um
reykingar og
læt þeim síðan
eftir að ákveða
hvort þau hafi
ennþá áhuga á
því að reykja
eftir það.“
Hann segir
að sannleikur-
inn sé sá að tób-
ak sé eina varan
á markaðinum
sem beinlínis sé
ætlað að drepa
þann sem notar
hana. „Og reyk-
ingar drepa á
fimmtu milljón
manna árlega í
heiminum og
um milljón manns látast af völdum
óbeinna reykinga.“
Landers segir að í fyrirlestrum
sínum dragi hann fram staðreyndir
um öll þau lífshættulegu efni sem eru
í tóbaki, sem hann segir að megi líkja
við efni sem notuð eru til að hreinsa
naglalakk, rottueitur, blásýru og
önnur efni sem drepi fólk.
„Ég lýsi einnig fyrir þeim hvaða
efni þau draga að sér sem óbeinir
reykingamenn. Það eru 1.000 efni
sem þau draga að sér sem eru jafn
banvæn þeim og reykingamönnunum
sjálfum. Ef þú vinnur í átta tíma á
dag í reykmettuðu her-
bergi má líkja því við að
reykja einn og hálfan
pakka af sígarettum á
dag. Þau fá að heyra
sannleikann um að 50%
af þeim sem reykja deyja ótímabær-
um dauða af völdum sjúkdóma sem
rekja megi til reykinga.“
Að sögn Landers er helsta ástæð-
an fyrir því að krakkar byrja að
reykja sú að þau gleypi við þeirri
blekkingu, að það sé spennandi og
eftirsóknarverður stíll að reykja, sem
tóbaksframleiðendur beri á borð.
„Þeir eyða 6 milljörðum Banda-
ríkjadala á ári í að segja þér að reyk-
ingar séu töfrandi og að þú ættir að
reykja ef þú vilt hafa flottan stíl, ná
árangri og verða vinsæll. Þau gleypa
við þessu og byrja því að reykja á
unga aldri en þegar þau verða háð
tóbakinu er of seint að snúa við og
nánast ómögulegt að hætta að
reykja.“
Sat reykjandi nóttina
fyrir lungnauppskurð
Sjálfur byrjaði Landers að reykja
aðeins níu ára gamall. Þá voru engin
merki á vindlingapökkum sem vör-
uðu við tób-
aksnotkun og
reykingar
ekki taldar
óheilsusam-
legar. Á árun-
um í kringum
1970 vann
Landers fyrir
J.C. Reynolds
og birtist í
fjölda auglýs-
inga þar sem
reykingar
voru lofaðar
sem glæsileg-
ur, ánægjuleg-
ur og eftir-
sóknarverður
lífsmáti.
„Þegar ég
vann við Win-
ston-auglýs-
ingarnar var mér aldrei sagt að fyr-
irtækið hafi búið yfir þeirri þekkingu
frá 1940 að reykingar valdi lungna-
krabba. Þeir sögðu mér ekki hversu
vanabindandi tóbakið er, þó þeir hafi
vitað það frá 1952. Ef þeir hefðu sagt
mér frá því, hefði ég aldrei samþykkt
að taka þátt í að auglýsa tóbak.“
Reykingar eru mjög vanabindandi
og því erfitt að hætta, að sögn Land-
ers. Hann segist fara hjá sér að þurfa
að viðurkenna að hann hafi ánetjast
þessu fíkniefni svo mikið, að hann
hafi setið nóttina fyrir fyrsta lungna-
uppskurðinn og reykt í setustofu
spítalans.
„Læknirinn hafði sagt
mér að reykja ekkert í
tíu daga til þess að gefa
lungunum tækifæri á að
hreinsa sig og ég taldi að
það væri lítið mál. Nóttina fyrir að-
gerðina sat ég í setustofunni á
sjúkrahúsinu og reykti sígarettu
þegar læknirinn sá mig og kallaði til
mig: Þú ert að reykja, ertu brjálaður?
Ég fór að gráta, það var svo svekkj-
andi að sitja þarna reykjandi kvöldið
fyrir aðgerðina. En eftir þessa að-
gerð tókst mér síðan að hætta að
reykja.“
Í Kaliforníufylki í Bandaríkjunum
gildir alls staðar bann við reykingum.
Ekki er leyfilegt að reykja á veitinga-
stöðum eða börum, opinberum bygg-
ingum eða utan við þær og segir
Landers að eini staðurinn sem reyk-
ingamenn geti reykt á og framið sitt
langdregna sjálfsmorð sé eigið heim-
ili. Að sögn Landers kom í ljós að við-
skiptin blómguðust þegar reykingar
voru bannaðar á veitingastöðum og
að tekjur veitingamanna hafi tvöföl-
dast þegar reykingum var útrýmt af
veitingastöðum, sem var þvert gegn
því sem tóbaksframleiðendur héldu
fram. Enda hafi fólk verið mjög
ánægt með að geta borðað án þess að
hafa tóbaksreyk fyrir vitunum.
„Auk þess eru börn á veitingastöð-
um og af hverju ætti barnið þitt að
þurfa að anda að sér þúsund efnum
vegna óbeinna reykinga?“
Reykingamenn
hafa engan rétt!
Landers segir að ekki sé hægt að
líta svo á að verið sé að ganga á rétt-
indi reykingamanna með því að
banna reykingar á veitingastöðum.
„Hvaða rétt geta þeir átt? Þeir
reykja og helmingur þeirra deyr
ótímabærum dauða sem hægt hefði
verið að koma í veg fyrir. Þú sem
skattgreiðandi þarft að borga fyrir
meðferð þeirra, annað fólk dregur að
sér reykinn og verður veikt án þess
að reykja. Hvaða rétt hafa þeir?“
Landers segist telja reykingar
mestu eigingirni í heiminum og það
sé ekki til meiri sjálfselska en að
reykja og leggja síðan fjölskylduna í
rúst þegar viðkomandi fái banvæna
sjúkdóma af völdum reykinga. „Allir
þjást þegar reykingamaður er í fjöl-
skyldunni,“ segir Landers.
Hann segir að í framtíðinni verði
tóbaksfyrirtækjum stefnt í meira
mæli, eins og nú sé að gerast, og að
fólk fái stórar upphæðir í bætur.
Landers segist hafa þá trú að það
takist að lokum að ná stjórn á tóbaks-
vandamálinu og að heilbrigðisyfir-
völd í hverju landi skilgreini nikótín
sem banvænt efni, sem
það sé í raun og veru.
Hann segist vilja
benda fólki á að taka
þátt í að leysa vand-
ann, í stað þess að fest-
ast í honum sjálft. Fólk þurfi að vera
ófeimið við að sækja rétt sinn til að
vera án tóbaksreyks og benda reyk-
ingamönnum hiklaust á að drepa í
vindlingnum á stöðum þar sem reyk-
ingar séu bannaðar, sérstaklega þar
sem börn eru.
„Ef einhver er að reykja á stað þar
sem að reykurinn getur borist til
barnsins, vertu ekki feiminn við að
benda viðkomandi á að hætta reyk-
ingum. Sá sem er feiminn getur end-
að dáinn.“
Winston-maðurinn segir tóbaksfyrirtækin vísvitandi tæla ungt fólk til reykinga
Unglingar þurfa að sjá
í gegnum blekkinguna
Alan Landers með tvær af þeim aug-
lýsingum sem draga upp mynd af
tóbaksreykingum sem spennandi og
eftirsóknarverðum lífsstíl.
Morgunblaðið/Kristinn
Winston-maðurinn, Alan Landers, sýnir nemendum Verslunarskólans ör eftir skurðaðgerðir vegna lungnakrabbameins.
Reykingar
mesta eigingirni
í heimi
Reynir að bjarga
lífum barna og
unglinga
r muni
n skjól-
nn beri
ð kom-
rtveiki,
átt við
m mat-
egt í líf-
kemur
uð með
um og
d sjúk-
r Barb-
hinson-
daríkj-
jum og
leggja.
gar og
r frum-
g valdi
auka-
rmissi,
ytu, en
verði
eita sér
rumum
ar með
m. Hún
erði að
a hvers
f HIV-
r ekki.
erði að
dum til
gn geð-
gena-
leift að
erfða-
gs kon-
eitur-
um til
segir
r geð-
lækningadeildar Texasháskóla í
Dallas. „Öflugar vísbendingar eru
um að um 50% hættunnar á því að
einstaklingur verði fíkill séu erfða-
fræðilegar,“ bætir hann við. Mjög
er þó umdeilt hvort hægt verði að
greina líffræðilegar orsakir glæpa-
hneigðar og lækna hana með lyfj-
um. Einnig er bent á að erfitt verði
að koma í veg fyrir misnotkun á
slíkum aðferðum og mat á glæpum
og orsökum þeirra sé ávallt bundið
stað og tíma. Um sé að ræða félags-
legt atferli en ekki læknisfræðilegt.
„Erfðafræðileg
ímyndunarveiki“
Svante Paabo, sem er prófessor
við mannfræðistofnun Max Planck-
vísindastofnunarinnar í Leipzig í
Þýskalandi, segist vera vongóður
um að aukin þekking á genameng-
inu muni auka félagslegt umburð-
arlyndi og samkennd. Hann bendir
á að margbreytileiki genamengis-
ins sé mestur í Afríku.
„Í þeim skilningi eru allir menn
þannig Afríkumenn, annaðhvort
búsettir þar í álfu eða nýfarnir í út-
legð.“ Á hinn bóginn varar Paabo
mjög við ofmati á erfðafræðilega
þættinum í mótun mannsins og
minnir á að erfðafræðileg þekking
sé tvíeggjað sverð. Tryggingafélög
og fyrirtæki geti misnotað vitn-
eskju um áhættuþættina og einnig
geti komið upp „erfðafræðileg
ímyndunarveiki“ þar sem sumir
muni verja lífinu í að búast við sjúk-
dómi sem síðan láti aldrei á sér
kræla.
Erfðafræðingurinn J. Craig
Venter segir að með genakortinu
og nýrri tölvutækni verði hægt að
leita uppi ákveðið gen á 15 sekúnd-
um, leit sem áður hafi tekið mörg
ár. Hann leggur áherslu á að vís-
indagreinin og nýjar uppgötvanir
hennar sýni að mannverur séu
þrátt fyrir útlitsmun næstum eins í
líkamlegu tilliti og munurinn milli
tveggja einstaklinga með svipuð út-
litseinkenni sé oft meiri en milli
kynþátta. „Enginn alvarlega þenkj-
andi vísindamaður á þessu sviði lít-
ur lengur á hugtakið kynþátt sem
raunvísindalegt fyrirbæri. Það er
það ekki,“ segir hann.
Sameiginlegur
blaðamannafundur
Lýsing á niðurstöðum fyrstu
rannsókna á genamenginu var gef-
in úr samtímis í gær á blaðamanna-
fundum í Washington, London,
París og Berlín. Kynnt voru drög
að genamenginu í júní í fyrra en
tveir aðilar hafa unnið að skráningu
mengisins. The Human Genome
Project (HGP) eða Genameng-
isáætlunin er samstarf nokkurra
opinberra stofnana og háskóla í
mörgum löndum, fyrst og fremst þó
Bandaríkjunum og Bretlandi, sem
hóf að raðgreina genamengið um
1990. Fyrir þrem árum hóf einka-
fyrirtækið Celera Genomics undir
stjórn áðurnefnds Venters einnig
að greina mengið og notaði aðrar
aðferðir. Rígur er á milli keppinaut-
anna og kom hann enn fram í gær
en liðsmenn HGP saka Celera um
að leyna sumum niðurstöðum sín-
um og meina mönnum að sann-
reyna þær.
Í fyrra höfðu þeir Bill Clinton,
þáverandi Bandaríkjaforseti og
Tony Blair, forsætisráðherra Bret-
lands, að því frumkvæði að sverðin
voru slíðruð og gefin út sameiginleg
tilkynning um að drög að gena-
menginu væru tilbúin. Samvinna
var einnig um yfirlýsingu að þessu
sinni og í vikunni verða niðurstöður
Celera birtar í vísindaritinu Science
en niðurstöður HGP í Nature. Að
sögn talsmanna beggja aðila er
þegar ljóst að niðurstöðurnar eru
svipaðar í meginatriðum.
engi mannsins
fjöldi
inga
na-
un
nú
hlut-
 %
*
%

  *
  5

*

%