Morgunblaðið - 04.04.2001, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 2001 11
ALLT AÐ helmingur ofvirkra barna
heldur sumum eða jafnvel öllum ein-
kennum ofvirkninnar fram á fullorð-
insár, að því að kemur fram í rann-
sóknum dr. Susan Young á ofvirkni
fullorðinna. Ofvirkni einkennist af
hvatvísi, athyglisbresti og hreyfiof-
virkni og er talið að á milli 3 og 6%
barna séu ofvirk. Samkvæmt því þjá-
ist rúm milljón Breta af þessari hegð-
unarröskun sem almennt er tengd
börnum.
Þetta fólk er að mati Susan Young
ekki að fá rétta meðferð við sjúkdómi
sínum þar sem margir geðlæknar og
sálfræðingar telji að ofvirkni hrjái að-
eins börn sem sjúkdómurinn eldist af.
„Það sem hefur gerst er að við 16
ára aldur sleppa heilbrigðiskerfið og
skólayfirvöld höndinni af börnum –
þau eru álitin fullorðin og það þarf
ekki lengur að takast á við vandamál
barnæskunnar. En ofvirkniseinkenn-
in hverfa ekki eins og fyrir einhverja
töfra á sextán ára afmælinu og ofvirk-
ir krakkar reka sig á að kerfið gerir
hvergi ráð fyrir þeim. Sjúkdómurinn
eldist ekkert af þeim heldur breytast
einkennin,“ segir dr. Young og bendir
á að mikil hreyfivirkni sem einkennir
ofvirk börn – þau geta ekki setið kyrr
og eru á stanslausu iði – sé ekki sterkt
einkenni á ofvirku fullorðnu fólki og
eitt mest áberandi ofvirkinseinkennið
því farið.
„Fullorðni einstaklingurinn hefur
oft lært að hemja hreyfihvötina og
hefur öðlast meiri sjálfsstjórn út á við.
Inn á við er einstaklingurinn enn jafn-
eirðarlaus og fyrr en hefur öðlast
meiri stjórn á hegðun sinni en þegar
hann var t.d. sjö ára. Hann finnur
samt enn fyrir einbeitingarskorti og
er mjög hvatvís.“
Fjórðungur í fangelsi
Rannsóknir dr. Young sýna fram á
mikil tengsl milli ofvirkni og glæpa en
25% fullorðinna sjúklinga hennar
höfðu setið í fangelsi þegar rannsókn-
in var gerð. Þeirri tölu ber saman við
sambærilegar rannsóknir sem gerðar
hafa verið í Bandaríkjunum og Sví-
þjóð. Glæpirnir hafa spannað allt frá
smáglæpum upp í morð.
„Já, mönnum með ofvirkni er mun
hættara við að komast í kast við lögin
og lenda almennt í vandræðum. Ferl-
ið hefst strax í barnæsku þegar hegð-
unarbresta verður vart, mörg
barnanna sýna árásarhneigð og aðra
andfélagslega hegðun og þegar þau
eldast leiðast mörg út í eiturlyfja-
neyslu. Það er hvatvísin sem er
stærsti áhættuþátturinn hjá ofvirkum
einstaklingum. Ofvirkur maður á t.d.
seint eftir að fremja hinn fullkomna
glæp því hann hefur ekki þolinmæði
til að hugsa verknaðinn til enda.
Glæpur hans er framinn án umhugs-
unar eða skipulags – í hita augna-
bliksins. Ef við skoðum ofbeldisglæp
eins og t.d. líkamsárás þá endurspegl-
ar hann skipulagsleysið og árásar-
hneigðina, fórnarlamb ofvirks manns
hefur líklega fjölmörg stungusár um
allan líkamann en ekki eitt „snyrti-
legt“ skotsár,“ segir dr. Young. Fleira
til marks um ofvikrni er að verknað-
urinn er framinn án hugsunar um af-
leiðingar og litíð ef nokkuð er sinnt
um að fela slóðina. Ofvirkir glæpa-
menn sinna t.d. engu um sjónarvitni
að atburðinum heldur hlaupa af vett-
vangi og skilja eftir greinileg verks-
ummerki sem gera lögreglu auðvelt
fyrir að ná þeim.“
Spurð hvort hún telji að yfirfæra
megi töluna yfir á fangelsi almennt,
svarar hún játandi.
„Fjórðungur allra fanga er gríðar-
stór hópur og málefni sem ég sé ekki
hvernig hægt er að líta fram hjá. Of-
virkni og glæpahneigð tengjast
greinilega og þegar ofvirkur einstak-
lingur er fangelsaður verða einkenni
hans enn augljósari – þetta eru erfiðir
fangar sem taka ekki tilsögn. Ég get
nefnt sem dæmi ungan mann sem ég
kynntist í starfi mínu sem réttarsál-
fræðingur. Fangelsisyfirvöld höfðu
komist að þeirri niðurstöðu að hann
væri óforbetranlegur siðblindingi
sem tæki engri meðhöndlun. Þessi
maður var svo greindur ofvirkur og
fékk rétta meðhöndlun og lyf. Í dag er
hann á batavegi og er t.d. ekki lengur
í hámarksgæslu. Það þýðir ekkert að
líta fram hjá áhrifum ofvirkni heldur
verður að takast á við þau.“
Rítalín enginn töfrasproti
Meðferð ofvirkni byggist á sam-
settri meðferð þar sem bæði koma til
atferlismótandi þættir og lyfjagjöf ef
nauðsyn krefur. Ofvirkni fullorðinna
getur verið meðhöndluð með rítalíni –
lyfi sem hefur hlotið gagnrýni jafnt
sem lof vegna áhrifa þess á ofvirk
börn, en fullorðnir sjúklingar finna
auk framangreindra einkenna oft fyr-
ir þunglyndi, kvíða og persónuleika-
truflunum og þarfnast frekari sál-
fræðimeðferðar.
„Rítalín læknar einkennin, en eitt
og sér bætir það ekki líf einstaklings-
ins, þetta er ekki töfrasproti sem læt-
ur vandamálið hverfa á einni nóttu.
Lyfið gerir sjúklingnum hins vegar
kleift að sækja frekari aðstoð – hvern-
ig ætti annars að vera hægt að hjálpa
manneskju sem mætir ekki í viðtals-
tíma, getur ekki setið kyrr og hlustar
ekki á sálfræðinginn.“
Í rannsókn dr. Young var notaður
samanburðarhópur sem samanstóð af
30 fullorðnum einstaklingum sem
höfðu greinst með ofvirkni seint á æv-
inni, 30 manns sem höfðu aðrar hegð-
unarraskanir en ofvirkni og 30 manna
hópi „venjulegra“ einstaklinga. Allir
sem tóku þátt í rannsókninni voru frá
millistéttarheimilum og mældust með
meðalgreind. Þrátt fyrir sambæri-
legan bakgrunn viðfangsefna sýndi
rannsóknin fram á mikinn mun á lífs-
stíl og hegðun fólksins. Um þriðjung-
ur þeirra ofvirku hafði verið sendur í
sérskóla fyrir börn með námsörðug-
leika þegar þeir voru börn á móti að-
eins 7% þeirra sem höfðu önnur hegð-
unarvandamál. Enginn hinna
„venjulegu“ hafði farið í sérskóla.
Atvinnuleysi reyndist einkenna þá
ofvirku þar sem tveir þriðju voru at-
vinnulausir miðað við 3% „venjulega“
hópsins. Erfiðleikar með að halda
vinnu voru einnig áberandi hjá of-
virku einstaklingunum auk mikilla
annarra félagslegra vandamála. Þeir
voru andfélagslegir og reyndust eiga
erfitt með að tengjast öðru fólki og
eignast vini.
„Algengt einkenni er að vera ein-
mana og einangraðir frá umhverfinu
og eiga í eilífri baráttu bara við að
komast af í samfélaginu. Það eru samt
til ofvirkir einstaklingar sem hefur
gengið vel og eru virkir í samfélaginu
en því miður er útkoman miklu oftar á
verri veg. Á vinnustað finnur sá of-
virki fyrir vanmáttarkennd og verður
vonsvikinn með frammistöðu sína því
hann getur ekki einbeitt sér að starf-
inu og sinnt því vel. Ofvirkir hafa
mjög lágan þolinmæðisþröskuld, leiða
fljótt hugann frá því verkefni sem
þeir eru að vinna að og fer fljótt að
leiðast. Einhæf störf eru t.d. eitur í
beinum ofvirkra – ekki að okkur hin-
um finnist þau mikið skárri en við
kunnum að takast á við leiðindin. Þeg-
ar ég var t.d. að mæla athygli sjúk-
linganna í rannsókn minni þá tók það
stundum alla fagkunnáttu og færni
mína bara að fá fólkið til að vera út
tímann í prófherberginu og halda sig
við verkið.“
Þeir einstaklingar sem voru aldrei
greindir ofvirkir sem börn heldur að-
eins álitnir óþekkir og á skjön við
samfélagið takast á við tvær megintil-
finningar þegar þeir greinast á full-
orðinsaldri. Fyrri viðbrögðin eru að
sögn dr. Young gleði og léttir yfir að
hafa loks fengið rökræna skýringu á
hegðun sinni. Seinni viðbrögðin eru
hins vegar reiði yfir að hafa ekki
greinst fyrr og þar af leiðandi þurft að
berjast við skilningsleysi og vöntun á
umburðarlyndi frá samfélaginu.
„Þetta fólk hefur oft fengið að
kynnast öllum kimum heilbrigðis-
kerfisins og félagslega geirans án
þess að nokkur hafi sett fingurinn á
vandamálið. Sem börn hafa þessir
einstaklingar farið á milli heimilis-
lækna, barnasérfræðinga og félags-
fræðinga og verið greind og með-
höndluð við ótal mismunandi kvillum
s.s. kvíða og þunglyndi – en ofvirknin
var aldrei greind. Reiðin sem fólkið
finnur fyrir byggist því á þeirri hugs-
un hvað lífið hefði orðið öðruvísi og
auðveldara ef ofvirknin hefði verið
greind fyrr. Ofvirkni er auðmeð-
höndluð með lyfjanotkun svo þessi
hugsun fólks er afar réttmæt – það er
staðreynd að líf þess hefði farið á ann-
an veg ef það hefði verið greint strax í
barnæsku.“
Í Bretlandi er aðeins eitt sjúkrahús
sem býður upp á meðferð fyrir of-
virknisjúklinga. „Það er hvergi nærri
nóg þar sem tilvísanir frá læknum
aukast jöfnum skrefum en það eru
engir staðir til að taka á móti þessu
fólki. Þörfinni er hvergi mætt og stór
hluti þjóðfélagsþegna er því að takast
á við vandamál sem nýtur hvergi
skilnings eða lausnar. Ofvirkni full-
orðinna er nýgreindur sjúkdómur
sem samfélagið hefur ekki tekist á við
og heilbrigðiskerfið vart farið að við-
urkenna.“ Dr. Young segir vinnu
næstu ára byggjast á þeirri vitneskju
sem nú er fengin auk aukins skilnings
frá samfélaginu og frekari rannsókn-
um – ekki eingöngu á ofvirknirösk-
unum barna heldur einnig fullorð-
inna.
Fjórðungur
fanga ofvirkur
Rannsóknir breska réttarsálfræðingsins dr.
Susan Young benda til að fjórðungur
dæmdra fanga sé haldinn hegðunarrösk-
uninni ofvirkni, sjúkdómi sem áður hefur
aðeins verið tengdur börnum.
Dr. Susan Young
Ofvirkni fullorðinna – gleymdur sjúkdómur
eins og í Kringlunni eða á Laugaveg-
inum. Fjölmennið hér er oft slíkt,“
segir Þórir.
Sá siður hefur skapast hjá sátta-
semjara á síðustu árum að fagna
samningsundirskrift með vöfflu-
bakstri. Þórir segir þetta skemmti-
legan sið sem hafi skapað létt and-
rúmsloft eftir langar og strangar
samningalotur. Hann segir það ekki
hafa verið verra í síðustu viku þegar
einn daginn var bakað þrisvar sinn-
um.
„Vandinn við vöfflurnar er að hér
nær maður ekki mikilli hreyfingu og
þær vilja bæta við aukakílóin sem
maður bíður eftir að losna við,“ segir
ríkissáttasemjari og tekur um sig
miðjan!
Skrifstofustjóri í 18 ár
Elísabet S. Ólafsdóttir heldur utan
um aðra starfsemi embættisins en
sjálfa sáttagerðina og hefur gegnt
störfum skrifstofustjóra í 18 ár. Hún
sér um fjármálin, gagnavinnsluna,
skipulag funda og margt fleira.
Elísabet starfaði hjá kjararann-
sóknanefnd þegar henni bauðst skrif-
stofustjórastarfið hjá sáttasemjara
sem hún segist hafa ætlað að prófa í
nokkur ár. Síðan hafi aðeins teygst úr
reynslutímanum.
Hún segir marga undrast það
hversu fáir starfa hjá embættinu.
„Við fáum oft að heyra það að við
séum ein af fáum ríkisstofnunum sem
eru undirmannaðar. Það er mikið til í
því en starfsemin er bara svo óreglu-
leg. Við höfum frekar leyst þetta með
mikilli vinnu tímabundið og það getur
verið erfitt að fá inn nýtt fólk í þess-
um törnum. Þetta byggist mikið á því
að vera vel inni í málum. Hér er oft
leitað í gamla samninga og gögn enda
eigum við mikið af gömlum gögnum
sem hvergi eru til annars staðar, t.d.
sáttmál alveg frá upphafi. Mikill tími
fer í að afla gagna og veita þessar
upplýsingar. Hingað hringja fjölmiðl-
arnir að sjálfsögðu og einnig sagn-
fræðingar og háskólanemar, samn-
ingsaðilar og margir aðrir,“ segir
Elísabet.
Hún segir marga spyrja hver séu
eiginlega verkefni þeirra á milli þess
sem samið er. Þá skapast loks vinnu-
friður að sögn Elísabetar og þá gefst
tími til að vinna samantektir og skrá
öll gögn, s.s. fundargerðir og kjara-
samninga.
750 vöfflur á árinu
Ásamt ritaranum Sesselju sér El-
ísabet líka til þess að vöfflur séu til-
búnar með tilheyrandi meðlæti þegar
búið er að skrifa undir nýjan kjara-
samning. Hún segir baksturinn orð-
inn ómissandi lið við lok samnings-
gerðar, nokkuð sem engan hafi órað
fyrir þegar fyrst var farið að baka
vöfflur af þessu tilefni fyrir um fjór-
um árum. Til að gefa hugmynd um
umfang vöfflubakstursins þá hefur
embættið notað um 25 kíló af vöfflu-
dufti á árinu sem gróflega má áætla
að hafi dugað í 750 vöfflur. Ógetið er
þá sultunnar og rjómans sem fylgt
hefur með.
Elísabet segist vera ánægð með til-
högun starfseminnar í nýjum húsa-
kynnum. Hún finnur einnig fyrir
ánægju samningafólks með aðstöð-
una í nýja Karphúsinu. Þar sem nær
allar kjaraviðræður í landinu fara
þarna fram segir Elísabet nálægðina
við sáttasemjara gera það að verkum
að trúlega sé færri deilumálum vísað
formlega til embættisins. Þannig hafi
aðeins 10 málum verið vísað á þessu
ári og rúmlega 40 á síðasta ári. Til
samanburðar var rúmlega 100 málum
vísað til sáttasemjara í síðustu törn.
Elísabet segir starfið skemmtilegt
og líflegt og það sé alveg ljóst að hún
hefði ekki verið í þessu starfi allan
þennan tíma ef henni leiddist. Álagið
sé oft á tíðum mikið og vinnudagurinn
langur.
„Ef manni líður vel innan um fólk
og hefur ánægju af mannlegum sam-
skiptum þá er þetta alveg kjörið
starf. Hér er oft fullt hús af fólki og
mikið fjör. Ég hef líka verið svo hepp-
in að fá að starfa með góðum yfir-
mönnum og samstarfsfólki og maður
getur nú ekki farið fram á mikið
meira,“ segir Elísabet.
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
Meðal „verkfæra“ sáttasemjara eru forláta fundahamar, sem slegið er í
borðið að lokinni undirskrift samnings, og gömul kúabjalla, en henni
hefur verið hringt til að boða samningamenn í vöfflukaffi.
’ Annríkið hjá emb-ætti ríkissáttasemj-
ara hefur aldrei ver-
ið meira en nú. ‘
bjb@ mbl.is
Á MILLI 70 og 80 manns mættu á
ljóðakvöld sem haldið var í Patreks-
fjarðarkirkju á mánudagskvöld til
styrktar Benadikt Þór Helgasyni,
11 mánaða gömlum dreng sem
fæddist með hinn afar sjaldgæfa
sjúkdóm Pfeiffer-heilkenni. Bena-
dikt fór til Svíþjóðar til læknismeð-
ferðar ásamt fjölskyldu sinni í gær.
Á ljóðakvöldinu las Hjalti Rögn-
valdsson leikari ljóðabálkinn Þorp-
ið eftir Patreksfjarðarskáldið Jón
úr Vör.
Að sögn Hauks Más Sigurðar-
sonar, eins skipuleggjanda ljóða-
kvöldsins, var gríðarlega góð
stemmning á kvöldinu. „Enda var
upplesturinn hrein snilld og stundin
meiriháttar,“ segir hann.
Tekið var á móti frjálsum fram-
lögum við inngang kirkjunnar.
Söfnunarbaukurinn var svo afhent-
ur ömmu Benadikts þar sem fjöl-
skyldan var í Reykjavík að búa sig
undir utanferðina.
Haukur Már segist einnig vita til
þess að margir hafi lagt beint inn á
söfnunarreikning Benadikts auk
þess sem allir þeir sem komu að
ljóðakvöldinu á einhvern hátt gáfu
vinnu sína. Númerið á söfn-
unarreikningnum er 1118-05-
101000 og er kennitala eiganda
160566-5669.
„Meiriháttar
stund“