Morgunblaðið - 04.04.2001, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FYRIRTÆKIN þrjú semsamkeppnisráð hefursektað fyrir ólöglegt sam-ráð um verð og markaðs-
skiptingu eru Sölufélag garðyrkju-
manna og tengd fyrirtæki, ásamt
Ágæti og Mata. Sölufélaginu er gert
að greiða 40 milljóna króna sekt í
ríkissjóð, Ágæti er gert að greiða 35
milljónir og Mata 30 milljónir. Ber
fyrirtækjunum að greiða sektina
fyrir júnílok en þau hafa fjórar vikur
til að áfrýja ákvörðun samkeppnis-
ráðs til áfrýjunarnefndar sam-
keppnismála.
Samkeppnisráð segir í ákvörðun
sinni að samkomulag milli fyrir-
tækja um verð og skiptingu mark-
aða sé með alvarlegustu samkeppn-
ishömlum fyrirtækja. „Að mati
samkeppnisráðs felur slík hegðun í
raun í sér samsæri gegn neytend-
um, sem veldur þeim tjóni, þar sem
þeir þurfa að greiða hærra verð en
ella fyrir viðkomandi vörur,“ eins og
segir í ákvörðuninni.
Einokunarhringur
til að hækka verð
Samkeppnisstofnun hóf hinn 24.
september 1999 rannsókn á mark-
aðnum fyrir framleiðslu, innflutning
og dreifingu á grænmeti og ávöxtum
til Íslands. Rannsókn Samkeppnis-
stofnunar hefur aðallega beinst að
því hvort framleiðendur og dreifing-
araðilar hafi með samningum eða
samstilltum aðgerðum brotið gegn
ákvæðum í 10., 11. og 12. greinum
samkeppnislaga. Í því skyni að afla
upplýsinga um mál þetta fram-
kvæmdi Samkeppnisstofnun á
grundvelli dómsúrskurðar húsleit
hjá Bananasölunni hf., ( nú Fengur
hf.), Banönum ehf., Sölufélagi garð-
yrkjumanna svf., Ágæti hf. og Mata
hf. Lagði stofnunin hald á ýmis gögn
og fór jafnframt fram á ýmis fleiri
gögn síðar frá umræddum fyrir-
tækjum og öðrum.
Ákvörðun samkeppnisráðs grein-
ist í þrennt í tæplega 140 blaðsíðna
skýrslu, í fyrsta lagi varðandi meint
ólögmætt samráð Ágætis, Mata og
Sölufélags garðyrkjumanna, í öðru
lagi ólögmætt samráð og samkeppn-
ishömlur innan Sölufélagsins og í
þriðja lagi um ólögmætt samráð og
samkeppnishömlur innan Ágætis.
Samkeppnisráð kemst að þeirri
niðurstöðu að rannsókn Samkeppn-
isstofnunar hafi leitt í ljós að á árinu
1995 hafi Sölufélag garðyrkju-
manna, ásamt Ágæti og Mata, náð
samkomulagi sín á milli um víðtækt
ólögmætt verðsamráð og markaðs-
skiptingu í viðskiptum með græn-
meti, kartöflur og ávexti. Sam-
keppnisráð segir að fyrirtækin hafi
myndað með sér nokkurs konar ein-
okunarhring með það að markmiði
að draga úr samkeppni sín á milli og
hækka verð á þessum vörum. „Í
brotum fyrirtækjanna felst meðal
annars að þau sömdu um að hafa
áhrif á og jafnvel stjórna heildsölu-
verði hvers annars á tilteknum teg-
undum grænmetis og ávaxta og
miða við svokölluð „rauð strik“ sem
verðið mátti ekki fara undir. Með
þeim hætti var verðsamkeppni á
milli fyrirtækjanna í umræddum
tegundum í raun útrýmt. Auk þess
hefur t.d. verið sýnt fram á að fyr-
irtækin hafi skuldbundið sig til þess
að keppa ekki hvert við annað á til-
teknum sviðum og var meðal annars
samið um sérstakar greiðslur milli
fyrirtækjanna ef staðið var við þær
skuldbindingar.“
Samráð haft í öllum verð-
ákvörðunum og ýmsu öðru
Samkeppnisráð segir að í gögnum
sem samkeppnisyfirvöld hafi aflað í
málinu, og innihaldi m.a. fundar-
gerðir fyrirtækjanna, minnisblöð af
fundum þeirra, bókanir og ýmis
samningsdrög, komi tilgangurinn
með samráði fyrirtækjanna skýrt
fram og í hverju það hafi falist. Þar
komi m.a. fram að rétt fyrir upphaf
samstarfsins hafi framkvæmda-
stjóri Ágætis talið „einu færu leiðina
til verðhækkana að ná samningum“.
Þá hafi verið bókað í fundargerð
Sölufélags garðyrkjumanna að
„beita yrði öllum ráðum til að hysja
verðin upp“. Á stjórnarfundi Ágætis
í janúar 1995 hafi verið bókað að
aðalmarkmið með samstarfi við
Sölufélagið „yrði að vera að ná
hærri verðum og minnka spennuna
á markaðnum vonandi til hagsbóta
fyrir fyrirtækin og ekki síður fram-
leiðendur“. Samkeppnisráð segir að
á grundvelli þessa hafi fyrirtækin
gengið til samstarfs samkvæmt
þeim sönnunargögnum sem liggi
fyrir í málinu. Stjórnarformaður
Sölufélags garðyrkjumanna hafi út-
skýrt inntak samstarfsins við Ágæti
á þann hátt á aðalfundi í mars 1995
„að samstarfið fælist í því að samráð
yrði haft í öllum verðum og ýmsu
öðru“. Þá hafi verið bókað að Sölu-
félag garðyrkjumanna og Ágæti
hefðu „bundist trúnaðarböndum“.
Samkeppnisráð segir að í málinu
liggi einnig fyrir að framkvæmda-
stjórar keppinautanna Sölufélags-
ins og Mata hafi náð samkomulagi
um að „Mata drægi sig út af Suð-
urnesjum með banana“. Einnig hafi
komið fram að Mata hafi þegið
greiðslur af Sölufélaginu gegn því
að Mata byði ekki banana í tilteknar
verslanir í samkeppni við Sölufélag-
ið. Sölufélagið hafi einnig greitt
Ágæti fé fyrir að hefja ekki sam-
keppni í innflutningi og þroskun á
banönum.
Verðhækkanir
langt umfram áætlanir
Í niðurstöðum samkeppnisráðs
kemur fram að þannig hafi fyrirtæk-
in með ýmiss konar samráði sam-
stillt aðgerðir sínar á markaði fyrir
heildsölu og dreifingu á grænmeti,
kartöflum og ávöxtum og skaðað
þannig alvarlega hagsmuni neyt-
enda og þjóðfélagsins alls. Ráðið
segir að hvort sem samkomulagi
fyrirtækjanna þriggja hafi verið
fylgt í smáatriðum eða ekki, sé ljóst
að skortur á samkeppni milli þeirra
og samráð þeirra á milli um verð á
afurðum hafi gert þeim kleift að
hækka verð á vörum sínum umtals-
vert á þessum tíma og séu forsvars-
menn þeirra afar ánægðir með þá
verðhækkun og tekjuaukningu sem
fylgir í kjölfar þess. Þá segir að
framkvæmdastjóri Sölufélags garð-
yrkjumanna hafi gert grein fyrir
miklum verðhækkunum á stjórnar-
fundi á árinu 1995. Bókað er eftir
framvæmdastjóranum „að mikil
söluaukning í peningum hefði orðið
frá því í fyrra og væri það aðallega
vegna hærra verðs. Tekjuaukning í
tómötum er 35,2%, aukning í gúrk-
um er 41%, paprika græn 36%,
paprika rauð 113%. Í gögnum máls-
ins komi einnig fram að forsvars-
menn Ágætis hafi litið svo á að
geysimikil verðhækkun á kartöflum
hafi náðst árið 1995, jafnvel langt
umfram markmið fyrirtækisins. Af
gögnunum virðist ljóst að forsvars-
menn Ágætis hafi stefnt á allt að
30% hækkun á kartöfluverði á árinu
1995 en á síðari hluta árs 1995 hafi
fyrirtækið hins vegar náð að hækka
verð á kartöflum langt umfram þá
áætlun, eða um 85%.
Samkomulag um banana
Samkeppnisráð greinir í áliti sínu
frá samkomulagi Ágætis og Sölu-
félagsins um viðskipti með banana. Í
samkomulaginu hafi falist að Ágæti
kaupi þá banana, sem fyrirtækið
þarfnist, af Sölufélaginu og fari þar
af leiðandi ekki sjálft út í innflutning
og þroskun á banönum. Í staðinn
hafi Sölufélagið lofað að halda sig
frá kartöflumarkaðinum og Ágæti
fengið verulegan afslátt af banana-
viðskiptum sínum við Sölufélagið,
jafnvel fyrirframgreiddan afslátt án
tengingar við umfang viðskipta milli
fyrirtækjanna. Við húsleit hafi fund-
ist samningur um afslátt vegna
bananaviðskipta, undirritaður af
framkvæmdastjórum fyrirtækj-
anna. Það segir meðal annars að af-
slátturinn greiðist með fjórum mán-
aðarlegum kreditnótum í fyrsta sinn
15. febrúar 1997.
Fram kemur í niðurstöðum sam-
keppnisráðs að Samkeppnisstofnun
hafi fundið skjal á skrifstofu Mata
með fyrirsögninni „Bananahækk-
un“. Í því skjali kemur m.a. fram að
Sölufélagið og Mata geti sameinast
um hækkun bananaverðs auk fleiri
atriða sem „hver fyrir sig hækka
sölu og heildarframlegð hjá okkur“.
Þá hafi fundist hjá Sölufélaginu
skjal þar sem fram kemur að Mata
dragi sig úr af Suðurnes
banana og „Lágmarksverð
aði verði 100“.
Umboðslaun fyrir að
við að flytja inn ban
Samkeppnisráð segir frá
árinu 1997 hafi nýr fram
bæst við hjá Mata og að vi
framboð fyrirtækisins í t
tegundum grænmetis, m.a
aukist. Þegar Mata hafi a
sína á íslensku grænmeti
þessa virðist Sölufélagið
svo á að með því væri því
ógnað sem stefnt hafi veri
samkomulagi fyrirtækjan
keppnisráð segir ljóst að Sö
hafi reynt að stöðva aukið
Mata á íslensku grænmet
aðnum á þessum tíma. Með
megi benda á að starfsma
félagsins hefði haft sam
stafsmann Mata í apríl 19
„segja honum að hætta
gúrkur og sveppi í Nett
megi sjá af tölvupósti sta
Sölufélagsins til framkvæm
félagsins í aprí 1998.
Þá segir að Mata hafi á á
gert samning við Nóatún u
öllum ávöxtum þangað, m.
um. Einhvern tímann á
1996/1997 hafi Nóatún g
um að fá Chiquita-banana
sínum verslunum. „Mata f
vegar ekki inn umrædda
heldur var með annað vör
segir í niðurstöðum sam
ráðs. „Bananar ehf. fl
Chiquita-banana og gera e
kvæmt skýrslu framkvæm
Mata töldu forsvarsmenn
isins sig eiga þrjá kosti
stöðu: Í fyrsta lagi að f
Chiquita-banana í samke
Banana og selja í Nóatú
taldi þennan kost ekki óm
þó að sú leið kynni að mati
isins að vera nokkrum vand
háð. Í öðru lagi var mög
kaupa þroskaða banana
félaginu (Banönum) og se
túni og í þriðja lagi að gefa
in frá sér. Í stað þess
einhverja þessara leiða ge
og Sölufélagið með sér sam
um að Sölufélagið mynd
Mata þóknun fyrir að M
ekki inn Chiquita-banan
tækin ákváðu að Söluféla
anar) myndi sjá um sölu á
banönum í Nóatún, en myn
Mata ákveðna þóknun af
skiptum.“ Samkeppnisráð
framkvæmdastjóri Mata
þessu þannig að fyrirtæ
verið boðin umboðslaun
hætta við að flytja inn ban
ir.
Fundur í Öskjuhl
Fram kemur í skýrslu sa
isráðs að fyrir liggi gögn a
forsvarsmanna fyrirtækja
ekki hafi alltaf verið hal
formlegum hætti. Þannig
mynda komið fram minnisb
að eftir fund sem fram
stjórar Mata og Sölufélags
Öskjuhlíð. Að sögn fram
stjóra Mata var umræddu
haldinn að beiðni Söluféla
Samkeppnisráð sektar grænmetis- og áv
Sa
n
Samkeppnisr
sem annast ha
króna, fyrir að
ráði og mark
keppnis
BRJÓTUM UPP
EINOKUNARHRINGINN
Samkeppnisstofnun kemst aðþeirri niðurstöðu í forsendumákvörðunar sinnar um ólöglegt
samráð og samkeppnishömlur á græn-
metis- og ávaxtamarkaðnum, sem birt
var í gær, að grænmetis- og ávaxta-
dreifingarfyrirtæki, sem í sameiningu
hafi yfir 90% af veltu á markaðnum,
hafi gerzt sek um „samsæri þessara
fyrirtækja gegn hagsmunum neyt-
enda“. Þetta virðist sízt ofmælt í ljósi
þeirra gagna, sem fyrir liggja í mál-
inu; samþykkta, minnisblaða og fund-
argerða, sem stjórnendur og starfs-
menn þessara fyrirtækja hafa sjálfir
skráð og þræta ekki fyrir að séu til.
Þessi gögn hafa nú verið birt al-
menningi í skýrslu samkeppnisráðs,
sem m.a. má nálgast í heild í gegnum
netútgáfu Morgunblaðsins. Þau veita
neytendum, almenningi í landinu, ein-
staka innsýn í starfshætti framleið-
enda og dreifenda þeirra hollu og vin-
sælu neyzluvara, sem um ræðir, en
þær vega um 15% í matarreikningi ís-
lenzks meðalheimilis. Það er því óhætt
að hvetja fólk til að kynna sér þessar
upplýsingar af eigin raun.
Í gögnunum kemur skýrt fram ein-
dreginn ásetningur grænmetisfram-
leiðenda og dreifingarfyrirtækja á
grænmetis- og ávaxtamarkaðnum til
að hafa með sér samráð um verð,
skipta með sér markaði, stýra fram-
leiðslu til að hafa áhrif á framboð og
hækka verð.
Að mati fyrirtækjanna sjálfra skil-
aði þetta því að verð hækkaði stórlega
á afurðunum. Samkeppnisstofnun
sýnir sömuleiðis fram á það hvernig
verð á grænmeti til neytenda hefur
hækkað verulega umfram almenna
verðlagsþróun eftir að grænmetis-
dreifingarfyrirtækin sömdu „frið“,
tóku upp verðsamráð og leituðust við
að skipta markaðnum bróðurlega á
milli sín. Um leið stórjukust tekjur
grænmetisframleiðenda og dreifing-
arfyrirtækja og hagnaður þeirra síð-
arnefndu hækkaði verulega, sam-
kvæmt skýrslu Samkeppnisstofnunar.
Grænmetisframleiðendur hafa
stundum látið í það skína að markaðs-
lögmálin ráði verðmyndun á grænmeti
hér á landi, m.a. þegar þeir hafa svar-
að gagnrýni Morgunblaðsins á hátt
grænmetisverð hér á landi. Eftir lest-
ur skýrslu Samkeppnisstofnunar, þar
sem vitnað er orðrétt til samþykkta
samtaka grænmetisframleiðenda
sjálfra, ættu allir að geta dæmt um
það hversu frjáls þessi markaður hef-
ur verið.
Samkeppnisráð hefur brugðizt hart
við í þessu máli, enda telur það að ein-
hver mikilvægustu ákvæði samkeppn-
islöggjafarinnar hafi verið brotin, þ.e.
þau sem banna samráð um verð, af-
slátt eða álagningu og um skiptingu
markaða. Mat löggjafans á alvarleika
slíkra brota er líka skýrt; í athuga-
semdum við frumvarp til samkeppn-
islaga kom fram að vart væri „að finna
alvarlegri samkeppnistakmarkanir en
þegar fyrirtæki koma sér saman um
verð, álagningu eða hvaða afslættir
skulu veittir“. Í því ljósi er varla að
furða að samkeppnisráð skuli grípa til
þess að leggja hæstu leyfilegu sektir á
eitt fyrirtækjanna, þ.e. SFG-sam-
steypuna, og háar sektir á Ágæti hf.
og Mata ehf. Auk þess grípur sam-
keppnisráð m.a. til þess ráðs að lýsa
ógild ýmis samkeppnishamlandi
ákvæði í samþykktum Sölufélags
garðyrkjumanna og innleggssamning-
um framleiðenda hjá Ágæti hf.
Dreifingarfyrirtækin munu áfrýja
ákvörðun samkeppnisráðs. Hver svo
sem niðurstaða áfrýjunarnefndar
samkeppnismála eða dómstóla verður;
jafnvel þótt hinar háu fjársektir verði
lagðar á dreifingarfyrirtækin og
samningar og samþykktir framleið-
enda ógilt, verður staða neytenda
áfram vonlítil gagnvart einokunartil-
burðum og ótrúlega ósvífnum við-
skiptaháttum grænmetisframleiðenda
og dreifingarfyrirtækjanna nema ann-
að komi til. Þessi fyrirtæki ráða ein-
faldlega öllum þorra grænmetis- og
ávaxtamarkaðarins og hafa markvisst
reynt að drepa af sér keppinautana.
Hvert annað geta neytendur þá beint
viðskiptum sínum? Eina leiðin er að
stjórnvöld geri það, sem í þeirra valdi
stendur til að brjóta upp þennan rétt-
nefnda einokunarhring með því að af-
leggja tollvernd á innlendu grænmeti
og opna fyrir samkeppni frá útlönd-
um.
Álit samkeppnisráðs, sem beint er
til landbúnaðarráðherra, um innflutn-
ing á grænmeti er afar athyglisverð
lesning. Ráðið telur landbúnaðarráðu-
neytið hafa tekið einhliða tillit til
hagsmuna innlendra grænmetisfram-
leiðenda og því ekki lækkað tolla á
grænmeti, eins og ráð hafi þó verið
gert fyrir er GATT-samkomulagið tók
gildi. Ráðuneytið hafi ekki haft að
leiðarljósi það markmið GATT að
draga úr viðskiptahömlum til að örva
milliríkjaviðskipti og auka valfrelsi
neytenda. Þetta er í stórum dráttum
samhljóða þeirri gagnrýni, sem Morg-
unblaðið hefur sett fram á fram-
kvæmd GATT-samkomulagsins allt
frá því skömmu eftir að það tók gildi.
Samkeppnisráð bendir á hvernig
grænmetisdreifingarfyrirtækin hafi
með miðlun samræmdra upplýsinga til
stjórnvalda getað haft áhrif á inn-
flutningsverndina, sem stjórnvöld hafi
ákveðið. Um leið hafi innflutnings-
verndin stuðlað að því að fyrirtækin
hafi náð að verða markaðsráðandi,
ekki aðeins í dreifingu á íslenzkri
vöru, heldur einnig í innflutningi á
grænmeti.
Allra augu beinast nú að Guðna
Ágústssyni landbúnaðarráðherra og
viðbrögðum hans í málinu. Það er
ánægjulegt, sem ráðherrann lýsir yfir
í Morgunblaðinu í dag, að hann vilji
með hraði grípa til aðgerða, sem auki
samkeppni og lækki verð. Það á að
vera liðin tíð að landbúnaðarráðherr-
ann, hver svo sem gegnir því embætti,
sé fyrst og fremst hagsmunagæzl-
umaður framleiðenda í landbúnaði.
Það er löngu orðið tímabært að horfa á
hagsmuni neytenda og auka úrval og
lækka verð með því að afnema toll-
verndina og innleiða samkeppni á
grænmetismarkaðnum. Samkeppnin
er líka hollust fyrir innlenda framleið-
endur og dreifingaraðila og í raun eina
leiðin til að þeir geti unnið traust neyt-
enda á ný.
Þau fyrirtæki, sem hér eiga hlut að
máli, hafa freklega misboðið trausti
viðskiptavina sinna og almennings í
landinu. Þau munu ekki eiga auðvelt
með að endurheimta það traust og sízt
af öllu með viðbrögðum af því tagi,
sem fram til þessa hafa borizt frá for-
ráðamönnum þeirra.