Morgunblaðið - 04.04.2001, Blaðsíða 58

FÓLK Í FRÉTTUM
58 MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SAMÚRÆJAR koma fram á 10. öld
og þá þegar er þeirra getið í skráð-
um heimildum. Þetta voru verðirnir í
keisarahöllinni í Kyoto. Samúræjar
voru sérstök tegund hermanna og í
upphafi töldust þeir allir til að-
alsmanna. Staðan gekk í erfðir og
það var afar erfitt fyrir utanaðkom-
andi að komast inn í raðir þeirra og
fá þennan virðingartitil, hvort held-
ur var með mægðum eða öðrum
tengslum.
Samúræjarnir voru málaliðar,
launaðir hermenn, og börðust fyrir
ríkisstjórnina við að bæla niður upp-
reisnir. Með tímanum varð þó breyt-
ing á þessari tilhögun. Samúræj-
arnir hurfu smám saman úr
þjónustu við ríkisstjórnina og herinn
og gengu á mála hjá landeigendum,
sem yfirleitt voru af aðalsættum.
Landareignir þeirra voru langt frá
höfuðborginni Kyoto og þeir voru
lausir við afskipti keisarans og hans
manna. Landeigendur þessir áttu í
höggi við aðra landeigendur,
frumbyggja og alls kyns
glæpagengi.
Það er svo á 12. öld sem
samúræjarnir gera sér grein
fyrir hernaðarlegu afli sínu
og þá fara þeir að skipta sér
æ meira af stjórnmálum.
Á þessum tíma voru tvær
afar ríkar og voldugar ættir í
landinu, annars vegar Taira-
ættin, sem bjó í Kyoto og
naut stuðnings stjórn-
arinnar, og hins vegar
Minamoto-ættin, sem bjó
utan borgarinnar. Árið
1160 braust út stríð milli
þeirra, sem stóð í 20 ár.
Það fór svo, að Minamoto-
ættin bar sigur af hólmi.
Herstyrkur ættarinnar
kom henni til valda og
með herstyrknum hélt
hún um stjórnvölinn.
Keisarinn var nú nánast
valdalaus, þótt hann sæti
áfram, og varð að beygja sig
undir vald „shogunsins“ Minamoto
Yoritomo, sem valdi sér bústað langt
frá Kyoto, á Edo-sléttunni, þar sem
Tokyo stendur nú.
Árið 1333 varð Kyoto aftur mið-
stöð stjórnmálanna þegar Ashikaga-
ættin komst til valda og flutti sig yfir
til borgarinnar og ríkti þar allt fram
á 15. öld. Þá þótti hinum samúræja-
ættunum nóg komið af þeirra stjórn-
artíð, ættunum laust saman og bar-
ist var til síðasta manns. Meðan
þessu fór fram sáu minni höfðingjar
úti á landsbyggðinni sér leik á borði
og hófust til valda, því að stjórn-
arherrarnir voru uppteknir í eigin
valdabaráttu og stríði. Þetta varð til
þess að Japan skiptist niður í mörg
smáríki, sem áttu í sífelldum erjum
og stríði hvert við annað.
Þetta tímabil frá 1467 til 1615 er
þó mikilvægt í sögu samúræjanna,
því á þessum tíma náði hernaðarlist
þeirra hátindi sínum. Samúræja-
herinn skiptist niður í deildir, þá
sem voru á hestum og fótgönguliðið,
og voru þeir ýmist vopnaðir bogum,
spjótum eða skotvopnum. Þar voru
fánaberar og svo hershöfðinginn
sjálfur með sína eigin lífvarðasveit.
Eftir 1615 var allt með kyrrum
kjörum í Japan og þar voru frið-
artímar. Smám saman breyttist
þjóðfélagið og samúræjarnir fóru að
sinna öðru en stríði og stríðsrekstri.
Veldi þeirra leið undir lok, skólar
þeirra lögðust af einn af öðrum. Það
var svo árið 1877 að samúræjanum
Saigo Takamori ofbauð þetta
ástand, neitaði að sætta sig við það
og gerði uppreisn gegn stjórn-
arhernum. Uppreisn hans var bæld
niður og „hinn síðasti samúræi“
svipti sig lífi.
Herklæði og vopn
Á 12. öld voru herklæði samúræja
fullmótuð og voru þau í líkum stíl og
hjá öðrum Asíuþjóðum. Það var þó
mikill munur á því hve vönduð og
íburðarmikil herklæðin voru. Her-
klæði hinna hærra settu voru mun
vandaðri en t.d. fótgönguliðanna. Í
bókinni er ríkulega myndskreyttur
kafli þar sem ítarlega er fjallað um
herklæði og búnað samúræja.
Að því er lýtur að vopnum þeirra,
þá tóku þau nokkrum breytingum í
aldanna rás.
Hér skal fyrst nefna bogann, sem
lengi vel hafði verið eitt helsta
bardagavopn Japana. Leikni í að
skjóta af boga á hestbaki hafði
löngum verið talin mikilvæg í Japan
og þegar samúræjarnir hófu orr-
ustur sínar sendu þeir riddaraliðið,
vopnað bogum, fyrst í slaginn, en
fótgönguliðarnir komu í kjölfar þess.
„Sverð samúræjans er sál hans“
hefur verið sagt, og
eru það orð
að sönnu, því
samúræjar
áttu mikið
undir góðu
sverði. Þeir
notuðu ekki
skildi og því var
sverðið notað
bæði sem vopn
og verja. Það var
svo árið 1274 sem
Japanar komust
fyrst í kynni við
púðurvopn Kín-
verja, þegar Mong-
ólar réðust inn í
Japan og hrelldu þá
með sprengjum. Á
fyrri hluta 16. aldar
fengu Japanar byssur
frá Portúgölum, sigl-
ingaþjóðinni miklu, og
um 1560 hafði byssan
náð útbreiðslu um allt Japan og með
tilkomu hennar urðu miklar breyt-
ingar á bardögum og bardagatækni.
Gunnfánar og
skjaldarmerki
Ýmsar heimildir eru til um gunn-
fána og skjaldarmerki í Japan. Árið
1650 kom út afar merkileg bók þar í
landi, en í henni eru skjald-
armerkjum allra þálifandi sam-
úræja-fjölskyldna gerð ítarleg skil.
Munkur að nafni Kyuan gerði bók-
ina og teiknaði hann upp öll þau
skjaldarmerki, sem þá voru til.
Einnig hafa varðveist margir munir
frá fyrri öldum. Þeir munir eru
geymdir á þjóðminjasöfnum víða um
landið. Má þar sjá herklæði, vopn og
fleira tengt hernaði. En það er ekki
aðeins í bókum og söfnum, sem þess-
ar heimildir er að finna, því í mynd-
list Japana má finna ómetanlegar
upplýsingar um klæða- og vopna-
burð og margt, margt fleira úr þjóð-
ar- og menningarsögu þeirra.
Þegar tvær stríð-
andi fylkingar
mættust þurfti á
einhvern hátt að
gefa til kynna
hvorri fylking-
unni menn til-
heyrðu. Það var
gert með ýmsu
móti. Her-
mennirnir báru
gunnfána, eins
og gert var
hér á Vest-
urlöndum áð-
ur fyrr. Fán-
arnir báru
einkenn-
ismerki
fjölskyldu
höfðingj-
ans, sem
leiddi her-
inn. Þessir fánar voru
bæði litlir og stórir. Smærri fánarnir
voru bornir af hermönnunum sjálf-
um og sagnir eru um að herforingjar
hafi látið menn sína bera fleiri fána
en einn til þess að villa um fyrir and-
stæðingnum. Þeim mun fleiri gunn-
fánar, þeim mun fleiri hermenn. Að
auki bundu menn litla fána með
merki herfylkisins við hertygi sín,
því nauðsynlegt var að greina and-
stæðinginn frá samherjunum, svo
menn færu nú ekki að höggva skörð í
eigin her. Ýmiss konar tákn voru
notuð í skjaldarmerkin og gunnfán-
ana og má nefna lótusblóm, fiðrildi
og lauf bambusins. Ein fjölskyldan
hafði hakakrossinn sem tákn í
skjaldarmerki sínu. Hakakrossinn
er reyndar ævagamalt tákn, sem
rekur uppruna sinn til búddisma og
merkir heppni eða velgengni.
Bardaginn við
Mimigawa, 1578
Í bókinni er sagt frá nokkrum bar-
dögum, sem áttu sér stað í Japan. Í
bardaganum við Mimigawa hafði
herkænska samúræja mikil áhrif á
úrslitin. Þar áttust við tvö herlið,
annað hafði 50.000 mönnum á að
skipa en hitt hafði 20.000 færri her-
menn og vann samt sigur.
Árið 1577 bjuggu tvær voldugar
fjölskyldur í Kyushu, Otomo-ættin
og Shimazu-ættin. Shimazu-ættin
hafði hægt og bítandi á und-
anförnum árum sölsað undir sig lönd
og eignir og var orðin veruleg ógnun
við Otomo-menn og brugðust þeir
við árið 1578. Þeir réðust að kastala
bandamanns Shimazu og náðu hon-
um á sitt vald. Sá sem fyrir hernum
fór, Otomo Sorin, vildi ekki láta stað-
ar numið og hélt áfram að ögra Shi-
mazu-mönnum, þrátt fyrir að ráð-
gjafar hans teldu það óráð. Otomo
Sorin hafði látið turnast til krist-
innar trúar og á leið sinni til Shim-
azu-manna braut hann niður hof og
hvert það trúartákn, sem ekki var
kristið tákn, og reisti kross í staðinn.
Þessar aðgerðir Otomos Sorins
vöktu mikla óánægju meðal almúg-
ans og margra af hans eigin
málaliðum. Otomo beindi för
sinni að Takajo-kastalanum,
þar sem einn af herforingjum
Shimazu bjó ásamt 500
manna herliði. Þeir komu sér
fyrir á hæð andspænis kast-
alanum, settu þar upp fall-
byssu og hófu umsátrið.
Otomo-menn voru miklu
fleiri en hinir, eða fimmtíu
þúsund, og bjuggust því við
því að kastalinn félli fljótt í
hendur þeirra. Þeim, sem í
virkinu voru, barst þó brátt
liðsauki, því fréttin barst
fljótt út og nú dró til tíð-
inda. Her Shimazu skipti
sér niður í fjóra hópa sem
skipuðu sér þannig niður
að einn hópurinn hélt inn í
kastalann, tveir hópar
leyndust sinn hvorum
megin við umsátursliðið
og sá síðasti lagði til at-
lögu við Otomo-her. Eft-
ir mikinn bardaga héldu
Shimazu-menn í skipu-
lagt undanhald. Otomo-
her áttaði sig ekki á herkænsku
þeirra og fylgdi þeim eftir, en þá
réðust hliðarhóparnir, sem verið
höfðu í felum, til atlögu og hermenn-
irnir í kastalanum komu svo og réð-
ust aftan að þeim. Otomo-menn voru
stráfelldir og ættarveldið brotið á
bak aftur. Hara-kiri-saga samúræj-
anna er saga hefða. Menning þeirra
þróaðist á löngum tíma og þeir héldu
fast í hefðir sínar og forna siði. Sam-
úræi, sem dó í stríði, sýndi trú-
mennsku sína með því að láta lífið.
Líklega hafa flestir heyrt talað um
hara-kiri og vita hvað það þýðir.
Hara-kiri er þó ekki hægt að af-
greiða á svo einfaldan hátt. Hara-
kiri var eingöngu framið af tveimur
ástæðum. Annars vegar vegna mis-
taka og hins vegar í mótmælaskyni.
Það var talið sjálfsagt að yrðu sam-
úræja á mistök svipti hann sig lífi, og
um leið fengi hann fyrirgefningu og
uppreisn æru. Samúræjar trúðu því
að sálin ætti bústað sinn í kviðarhol-
inu og þegar þeir ristu sig á kvið
hleyptu þeir sálinni út.
Saga samúræjanna er stór og
mikil bók. Höfundur fer gaumgæfi-
lega yfir sögu þeirra og allt er varð-
ar þá menningu, sem skapaðist í
kringum þessa stríðsmenn Japana.
Mikið af heimildum er til um þá,
enda hafa Japanar verið duglegir
skrásetjarar og varðveitt heimildir
sínar vel. Bókinni er skipt niður í sex
kafla, einn er um skjaldarmerkin,
annar um vopn og verjur, sagt er frá
hernaðarlist þeirra og helstu bar-
dögunum, kastölunum, ásamt ýmsu
öðru er við kemur menningu sam-
úræjanna. Það auðveldar mjög lest-
urinn að bókin er ríkulega mynd-
skreytt og því mun auðveldara að
átta sig á því, sem um er fjallað.
Þeir sem hafa gaman af að lesa
um framandi menningu og hafa
heillast af kvikmyndum Akira Kuro-
sawa, þar sem hann fjallar um sam-
úræjana, ættu ekki að láta þessa bók
fram hjá sér fara.
The Samurai sourcebook, eftir
Stephen Turnbull. Gefin út árið 1998
af Arms and Armour Press í Lond-
on. Fæst í bókabúð Máls og menn-
ingar og kostar á útsölu 2.995 krón-
ur.
Leyndar-
dómar
samúræjanna
Heimur japönsku samúræjanna hefur
löngum verið sveipaður tignarlegri dulúð.
Ingveldur Róbertsdóttir las bókina The
Samurai Sourcebook eftir Stephen Turn-
bull sem fer gaumgæfilega ofan í sögu og
menningu þessara japönsku stríðsmanna.
Þessi teikning er hluti ítarlegrar
lýsingar á því hvernig samúræja
ber að vígbúast.
ÞEIR sem sáu hina ágætu kvik-
mynd Deuce Bigalow, Male Gigolo
ættu að kannast við orðið „Mang-
ina“, sem pútnapabbinn hans Deuce
notaði óspart til að lýsa kynfærum
karlfylgdarsveina. En það sem færri
vita er að þetta orð er upprunnið í
greinum þeim sem Jonathan Ames
skrifaði fyrir New York Press, sem
teknar eru saman hérna. Það vill
nefnilega svo til að Ames eignaðist
bæklaðan listmálara fyrir vin sem
þjáðist af ótal úrkynjuðum öfug-
uggavenjum, hékk á fatafellubúllum
og málaði nakið kvenfólk. Eins og
máltækið segir: „Allir hafa sinn
Toulouse Lautrec að draga.“ Að
sjálfsögðu finnur höfundurinn til
mikillar samkenndar með listmálar-
anum þar sem hann er sjálfur óður í
kynskiptinga og er ansi reyndur á
öfuguggasviðinu. Einn daginn
ákveður málarinn því að sýna Ames
nýjustu uppfinninguna sína; áfestan-
leg gervisköp sem listamaðurinn
fellur fyrir því þau eru ekki bara
bylting fyrir klæðskiptinga heldur
fær hann einnig með þessu gullið
tækifæri til að sýna gripinn og þar
með fá útrás fyrir strípihneigð sína.
Og hvað ætli þeir ákveði að kalla
gripinn? Jú, „Mangina“.
Eftir að greinin um þetta birtist í
New York Press braust út hálfgert
æði fyrir þessu í borginni og Ames
fékk engan frið fyrir spurningum
um gripinn. Síðan þá hefur listamað-
urinn stigið á svið og stikað borg-
inmannlega um á mannsköpunum
einum saman þegar höfundurinn
treður upp á næturklúbbum og
skemmtir fólki með upplestri úr
bókum sínum.
Þetta er bara eitt dæmi um vit-
leysuna sem er að finna í What’s not
to love. Maður fær líka að heyra allt
um þegar höfundurinn fór í ristil-
skolun og gerði á sig í miðri New
York og hvernig það er að verða
kynþroska 16 ára. En þrátt fyrir all-
ar hryllingssögurnar og nöldrið virð-
ist mér líf hans ekki alslæmt; góð
fjölskylda, stuttur en farsæll fyrir-
sætuferill á yngri árum, menntaður í
Princeton, gengur vel með hitt kyn-
ið, ágætur íþróttamaður, hefur feng-
ið þrjár bækur útgefnar o.s.frv.
Einlægni Ames þegar kemur að
„hamförum“ í einkalífinu virðist vera
hluti af nýrri stefnu sem maður hef-
ur orðið var við undanfarið í mynd-
um eins og Happiness og bókum á
borð við Öreindirnar þar sem hæðst
er að fáránlegri stöðu karlmanna í
dag og nóg er af opinskáum lýsing-
um og aumkunarverðum persónum.
Það sem What’s not to love hefur
umfram þær er að hún er margfalt
fyndnari og 100% sannsöguleg.
Forvitnilegar bækur
Ragnar Egilsson
Vafasamt
athæfi í
Nýju Jórvík
What’s not to love eftir Jonathan
Ames. Litlar 272 síður. Scribner-
útgáfan gaf út árið 2000. Kostar
tvöþúsundkall í Máli og menningu.