Morgunblaðið - 04.08.2001, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 2001 31
geti stundað sín vísindi án þess að vera í sam-
bandi við aðra sem eru að vinna á sama sviði, og
kynna sínar rannsóknir þannig að um þær sé
fjallað af hinum hæfustu í greininni. Það sama á
við í listum.“
Skoða íslenska myndlist
í erlendu samhengi
Ólafur Kvaran, forstöðumaður Listasafns Ís-
lands, segir margt koma fram í Reykjavíkur-
bréfinu sem rætt hafi verið í hópi safnamanna.
„Ein af þeim stóru spurningum sem kastað er
fram í greininni er þetta alþjóðlega samhengi
myndlistar og að hve miklu leyti söfnin geta
komið inn í það mál,“ segir hann. „ Í fyrsta lagi
teljum við það vera brýnt og eitt af okkar for-
gangsmálum að skoða íslenska myndlist í er-
lendu samhengi. Það sem við höfum verið að
gera hér á safninu á þeim vettvangi er að efna til
alþjóðlegra sýninga á erlendri myndlist sem aft-
ur þá varpar ljósi á íslenska myndlist. Vanda-
málið er í sambandi við innkaupin. Við höfum
einungis tólf milljónir til listaverkakaupa. Sem
þjóðlistasafn höfum ákveðnar skyldur gagnvart
íslenskri myndlist sem greinir okkur frá öðrum
listasöfnum í landinu.“ Ólafur bendir á nokkur
dæmi um verð á erlendum verkum sem safnið
hefði hug á að kaupa, sem fari óralangt fram úr
þeim fjárhagslega ramma sem safninu er settur.
„ Stóra slysið á sínum tíma í íslenska safnaheim-
inum var hins vegar þegar aðstæður voru þann-
ig að hægt hefði verið að kaupa verk Dieters
Roth fyrir tuttugu til þrjátíu árum. Margir
héldu því fram á sínum tíma að þau skyldu vera
keypt, en það var ekki gert og nú höfum við ekki
minnstu möguleika á að kaupa hann. Til dæmis
má nefna að verð á verki eftir Warhol frá sjö-
unda áratugnum liggur á bilinu 5–10 milljónir
dollara og verk eftir Gerhard Richter liggur á
sama verðbili.Þegar farið er að tala um slíkar
tölur hugsar maður um forgangsröðun verk-
efna. Væri ekki eðlilegra að koma hér upp lista-
safni sem gæti sýnt íslenska listasögu með
myndarlegum hætti? Svo má auðvitað ræða um
hver á að eiga slík dýr, erlend verk. Það mætti
sjá það fyrir sér að það væru íslensk fyrirtæki
sem ættu þessi verk, en þau væru svo lánuð til
listasafnsins. Eignarformið skiptir ekki höfuð-
máli.“ Ólafur bendir einnig á þá hugmynd að
söfn á Reykjavíkursvæðinu sameinist í gerð
stórra alþjóðlegra sýninga. „Það má alveg skoða
þá hugmynd að til dæmis á fjögurra ára fresti
væri haldin stór alþjóðleg sýning á vegum ým-
issa aðila sem hefði það að markmiði að fjalla
um alþjóðlegt samhengi,“ segir Ólafur.
Í Reykjavíkurbréfi er dregið í efa að þeir
fimmtíu íslenskir listamenn sem verk eru keypt
af á ári hverju séu í fremstu röð. „Ég held að
þessi tala sé nokkuð há. Við erum bæði að fylla
upp í göt í safninu, kaupa verk eftir eldri lista-
menn, allt frá Þórarni B. Þorlákssyni og til
dagsins í dag. Ég myndi segja að kaup safnsins
væru ákaflega vel undirbúin. Það að fulltrúar
listamanna komi inn í innkaupanefndina hefur
gefist vel. Listamannasamtökin hafa mjög oft
borið gæfu til að velja hæfa og ábyrga listamenn
sem hafa tekið þátt í að kaupa inn fyrir safnið.“
Vaxandi skilningur á hlutverki
myndlistarkennara
Eiríkur Þorláksson er forstöðumaður Lista-
safns Reykjavíkur. „Í fyrsta lagi er gott að
fjallað sé um málefni myndlistarinnar á þeim
nótum sem gert er í Reykjavíkurbréfi. Hins
vegar er þarna verið að ræða ýmislegt sem bæði
er þegar komið með einhverjum hætti inn í ís-
lenskt listalíf og svo ýmis álitamál sem vonandi
verða rædd ennþá meira í framtíðinni.“ Eiríkur
nefnir sem dæmi umræðuna um breytt hlutverk
sýningarstjóra og nýjar uppsetningar á sýning-
um þar sem væri litið meira til þversniða og
samstæða en til tímalínu eða hreinnar flokk-
unar. „Ég get til dæmis nefnt opnunarsýningu
Listasafns Reykjavíkur í Hafnarhúsi. Þar var
blandað saman ólíkum tímum og verkum ólíkra
listamanna, en það er kannski tímanna tákn, að
útlendingar voru mun hrifnari af sýningunni en
íslenskir gagnrýnendur. Þeir voru frekar nei-
kvæðir yfir því að þarna væri verið að brjóta
upp þessa hefðbundnu íslensku uppröðun frá
síðustu aldamótum til þeirra næstu.“ Eiríkur
segir nær öll söfn á Íslandi vera í ágætu sam-
starfi við erlenda safnstjóra og hafa fengið hing-
að erlendar sýningar. „Ég held að við höfum
fengið mjög marga góða erlenda sýningarstjóra
til okkar gegnum árin þó að alltaf megi gera
betur. Ég nefni dæmi um sýningu síðasta vetur
hér í Listasafni Reykjavíkur sem var frá Suður-
Afríku. Það var þarlendur maður sem stjórnaði
þeirri sýningu. Hann brá upp mjög nöturlegri
mynd af þjóðfélagsástandinu þar í landi og
hvernig það birtist í samtímalistinni þar. Það er
nokkuð sem mér finnst við ekki sjá mjög mikið
af í íslenskri myndlist að listamenn séu að taka
fyrir eigið þjóðfélag og þjóðfélagsástand.
Ég held að íslensku söfnin séu varla sam-
keppnisfær um bréfaklemmur, hvað þá dýrari
listaverk, á alþjóðlegum listaverkamarkaði mið-
að við núverandi fjárveitingar. Það er mjög til-
viljanakennt og fer meira eftir því hvað berst til
landsins í gegnum persónuleg tengsl og lista-
verkagjafir heldur en við getum verið að kaupa
það sem efst er á baugi í samtímalist í sam-
keppni við stóra erlenda aðila.“ Eiríkur segir
kynningu á íslenskri myndlist erlendis af hálfu
opinberra aðila vera verkefni sem vinna má mun
betur en nú er gert. Það háir okkur að engin
deild skuli vera innan ráðuneytis eða stofnun
sem hefur það hlutverk að koma íslenskri list á
framfæri erlendis. Þetta er spurning um að taka
upp markvissa umræðu um hvernig væri best að
koma slíkum málum fyrir, í sérstakri stofnun
eða í samstarfi við þær stofnanir sem fyrir eru,
samtök listamanna og söfn, eða þá hjá sjálf-
stæðum aðila.“ Eiríkur telur rétt að það sé gat í
grunn- og framhaldsskólakerfinu hvað varðar
listmenntun en álítur þó að vaxandi skilningur
sé hjá grunnskólum og myndmenntakennurum
á þeirra hlutverki. „Við finnum það með aukinni
aðsókn skólanna í söfnin. Hins vegar eru heilu
kynslóðirnar af full-
orðnu fólki sem hefur
ekki fengið neinn
slíkan grunn í sinni
menntun. Það er
vandi sem erfitt er að
gera nokkuð við,
nema á vettvangi
annarra miðla eins
og sjónvarps og
blaða. En það er
hægt að koma í veg
fyrir að þessi van-
ræksla haldi áfram.“
Vantar fleiri
sérfræðinga
„Opinberir aðilar á
Íslandi og þeir sem
vinna með málefni myndlistar hérlendis hafa
ekki getað fylgt þeim breytingum eftir sem fylgt
hafa alþjóðavæðingunni sem hefur átt sér stað á
undanförnum árum,“ segir Kristján Steingrím-
ur Jónsson, myndlistarmaður og deildarforseti
myndlistardeildar Listaháskóla Íslands.
„Kannski má rekja ástæðuna til of fárra ein-
staklinga sem vinna í listkerfinu sem hafa til að
bera þekkingu, innsæi og getu til að vinna með
tíðarandann á ögrandi hátt. Myndlist er alþjóð-
legt fyrirbæri og það er tvímælalaust nauðsyn-
legt að tengja innkaup listasafna við erlenda
liststrauma. Það má segja að það vanti hjá okk-
ur tengingar og hnattrænni hugsunarhátt.“
Hann segist sjá fyrir sér að í framtíðinni geti
stöður safnstjóra verið auglýstar á erlendri
grundu og að það gæti breytt miklu. „Það myndi
opna streymi á milli Íslands og umheimsins,“
segir hann. „Svo er auðvitað spurning um
menntun. Ég er sannfærður um að Listaháskól-
inn mun í framtíðinni geta breytt stöðunni með
alþjóðlegum tengingum. Það er eitt mikilvæg-
asta málefni skólans, um leið og við tengjum
okkur inn á við. Við höfum til dæmis áhuga á að
stofna námsbraut í listfræðum, sem myndi ef-
laust geta breytt þessari stöðu að einhverju
leyti með tímanum. Það eru of fáir fræðimenn á
þessu sviði.“
Kristján Steingrímur segist verða var við
mikinn áhuga almennings á myndlist, en að
menntun skorti. „Myndlistarkennsla lýtur ekki
eingöngu að því að búa til myndlistarmenn,
heldur að skapa fólki fjölbreytta menntun,
heimurinn er orðinn svo myndrænn. Ef við ber-
um okkur saman við umsækjendur að Listahá-
skólanum frá nágrannaþjóðunum hafa þeir yf-
irleitt betri grunnmenntun í myndlist en
íslenskir jafnaldrar þeirra. Það er auðvitað
ákveðið áhyggjuefni. En almennt þarf að efla
myndmenntakennslu í grunn- og framhalds-
skólum. Með því móti ölum við upp listamenn og
listunnendur framtíðarinnar.“
ndlist á
ytinga
Eiríkur
Þorláksson
Pétur
Arason
Gunnar J.
Árnason
Ólafur
Kvaran
Kristján
Steingrímur Jónsson
vegna þess hve óperan er álitin gamaldags
form. En samt hafa óperuhús endað í því að
binda sig við gamla formið. Hafandi tekið þátt
í því að reka óperu hér á Íslandi var það
nokkuð ljóst að einhvers staðar þurfti að
byrja, og það var eðlilegast að byrja á sýn-
ingum, sem stundum eru kallaðar konfektmol-
ar, og bera þessa þekktustu titla.“
Ólöf tekur undir með Bergþóru að Íslenska
óperan hafi nokkra sérstöðu, þar sem hún eigi
sér stutta sögu. „Það er ekki hægt að segja að
það sé nein óperuhefð í þessu landi eins og er
alls staðar í Evrópu, heldur er enn verið að
ala Íslendinga upp í að horfa á óperu. Það er
ákveðin saga að leiða fólk í skilning um hina
gömlu óperuhefð, sem ég held að komi alltaf
til með að eiga rétt á sér. Auðvitað verður að
blanda verkefnavalið með nýrri tónlist. Það er
þó helst á valdi stórra óperuhúsa sem standa
á gömlum merg og hafa ákveðinn kjarna af
áhorfendum sem kemur reglulega hvað sem
verið er að sýna. Þeir sem vilja byggja upp
óperuhús verða auðvitað að hafa augun opin
fyrir því sem er að gerast og blanda verk-
efnavalið. En öll leikhús verða að vera vak-
andi fyrir því sem áhorfandinn vill. Það þýðir
ekki að skikka fólk til að horfa á eitthvað
nýtt. Sá sem kaupir miðana er sterkari að-
ilinn. Svona umræða, sem Bergþóra vekur
hér, er mjög holl til að ekkert staðni. En mér
finnst það ekki heillavænleg leið að fara bara
í eina átt, sérstaklega ekki í landi þar sem er
ung hefð. Þar verðum við að blanda og það er
alveg jafn vitlaust að útiloka sígilda óperu og
nútímaóperu.“
Karólína Eiríksdóttir tónskáld hefur skrifað
tvær óperur og var önnur þeirra gestasýning
frá Svíþjóð í Íslensku óperunni árið 1989. „Ég
held að það sé satt og rétt sem kemur fram í
greininni að ópera sé í ákveðinni stöðnun.
Listgreinar þurfa náttúrulega á endurnýjun
og nýsköpun að halda og hér á Íslandi þar
sem við höfum ekki margra kynslóða hefð er
kjörið tækifæri að stokka svolítið upp og
hugsa málin upp á nýtt. Áhorfendahópurinn
er að verða mjög aldursskiptur og ég held að
það séu mjög litlar líkur á að Íslendingar, sem
verða fullorðnir um miðja 21. öldina hafi mik-
inn áhuga á gömlu óperunni. Það verður að
huga að nýjum leiðum.“
Karólína bendir einnig á að ópera sé mjög
dýr og hugsanlegt sé að hvorki sé eftirspurn
né mannfjöldi til að standa undir klassískri
óperu hér á landi. „Pairon bendir til dæmis á
að hún krefjist stórra hljómsveita og kóra og
það er rétt ábending, en þarf endilega svo að
vera? Óperan hefur alltaf verið sambland
margra listgreina og það hlýtur að vera hægt
að finna lausnir sem eru í takt við nútímann,
samruni leikhúss, óperu, myndlistar og tölvu-
tækni. Það hlýtur að einhverju leyti að vera
framtíðin. Núna, þegar búið er að leggja
grunn að íslenskri óperu og hún virðist
standa á tímamótum, þá er mjög mikilvægt að
endurskoða stöðuna með nýjar hugmyndir til
framtíðar að leiðarljósi.“
„Ég er sammála
mörgu því sem
sagt er í grein
Bergþóru,“ segir
Kristinn Sigmunds-
son óperusöngvari.
„Hins vegar finnst
mér svolítið óraun-
hæft að ætla að
leggja aðaláherslu
á nútímaóperu.
Þar sem ég hef
verið er ekki sjald-
gæft að nýjar óp-
erur séu settar
upp, en það er al-
veg undir hælinn
lagt hvaða aðsókn
þær fá og skilj-
anlegt að óperuhús þurfi að ná inn sem mest-
um peningum til að borga sinn rekstur. Það
er svolítið áhættusamt og ég tel að lítið sé sett
upp af nýrri óperum einmitt vegna þessa.“
Kristinn segir nýjar óperur oft vera erfiðar
í vinnslu. „Þá tala ég sem söngvari, það tekur
oft langan tíma að vinna þær. Það var, að
minnsta kosti á tímabili, nokkuð sjaldgæft að
nútímatónskáld semdu tónlist sem að væri
auðvelt að syngja. Burtséð frá því að erfitt
var að læra tónlistina, þá var ætlast til þess
að röddin gerði hluti sem að henni eru ekki
eiginlegir. Ég held að það helgist að vissu
leyti af því, að ólíkt tónskáldum fyrri alda,
hefur söngur ekki verið stór hluti af tónlistar-
uppeldi margra nútímatónskálda, sem flest
eru menntaðir píanóleikarar. Margt sem skrif-
að er, er nánast ósönghæft og sumir söngv-
arar hafa tekið svo stórt upp í sig að segja að
það fari hreinlega illa með raddir, sumt sem
skrifað er.“
Að líkja óperu við safn þykir Kristni ekki
rétt og segir hann það gilda um fleiri aðila en
óperu, til dæmis sinfóníuhljómsveitir, að eldri
verk séu á efnisskránni. „Þarna er um að
ræða eitthvað sem heitir klassísk tónlist, sí-
gild tónlist, og hún er auðvitað flutt vegna
þess að hún heldur gildi sínu. Það er ekki
bara að hún sé einhver safngripur, hún höfð-
ar til fólks, jafnt í dag eins og þegar hún var
samin. Það hafa ekki margir komið fram sem
skáka Mozart, Verdi eða Wagner. Óperan er
alltaf að fjalla um hluti sem eru jafn nýir í
dag og þeir voru fyrir þrjú hundruð árum og
þess vegna tíu þúsund árum, það er að segja
mannlegar tilfinningar. Það er eitthvað sem
aldrei fellur úr gildi. Þar fyrir utan er nokkuð
til af gamalli tónlist sem sjaldan heyrist, sem
vert væri að draga fram í dagsljósið.“
Sveigjanleiki til að takast
á við nýjar þarfir
Hjálmar H. Ragnarsson, tónskáld og óp-
eruhöfundur, fagnar þeirri umræðu sem haf-
ist hefur með grein Bergþóru. „Þó svo að
mörg sjónarmið sem þar koma fram hafi verið
til umræðu meðal listamanna hér á landinu,
þá kemur hún nú fram í fjölmiðlum,“ segir
Hjálmar. „Reyndar tel ég að margt sem þarna
kemur fram eigi við klassíska tónlist almennt
en ekki bara óperu. Það er alveg ljóst að óp-
eruhefðin lifir ekki ef henni er ekki gefið líf á
hverjum tíma. Eins og þróunin hefur verið
víðast hvar í Evrópu og Bandaríkjunum, hef-
ur áhugi á þessari endurnýjun verið afar tak-
markaður hjá þeim sem stýra óperuhúsunum.
Þegar fengin er ný tónlist til sýninga eru það
yfirleitt höfundurinn og verkið sem þurfa að
setja sig inn í það form sem hefðbundna óper-
an er í. Verkið fær sjaldnast að njóta sín á
eigin forsendum. 19. aldar hefðin hefur verið
svo sterk, að okkur hefur ekki tekist að bera
hana til endurnýjunar.
Ef að óperuhúsin hafa ekki eðlilegan sveigj-
anleika, geta þau ekki tekist á við verkefni
sem nýjar þarfir kalla á. Um leið gefur það
okkur Íslendingum ákveðið tækifæri, þar sem
við höfum ekki þessa fastmótuðu stofnun, til
þess að móta óperuhús með nýjum hætti.
Sjálfur hef ég átt tvær óperur sem hafa verið
fluttar við mjög góða aðsókn á Íslandi, en op-
inberar stofnanir komu að uppfærslu hvor-
ugrar þeirra, heldur sjálfstæði leikhúsgeirinn.
Áhuginn og dirfskan kom frá leikhúsfólki ut-
an óperuheimsins. Kostnaðurinn við uppfærsl-
urnar var mjög lítill miðað við uppfærslu
hefðbundinnar óperu, örfá prósent af kostnaði
sem fylgir þeim.“
Hjálmar telur engu að síður mikilvægt að
tengja Íslendinga við sögu óperunnar með því
að flytja eldri verk. „En þau geta ekki verið
eina lífæð óperuflutningsins, það gengur ekki
upp.“
Bjarni
Daníelsson
Hjálmar H.
Ragnarsson
Karólína
Eiríksdóttir
Kristinn
Sigmundsson
Ólöf Kolbrún
Harðardóttir
ingamaria@mbl.is