Morgunblaðið - 04.08.2001, Blaðsíða 28

SKOÐUN
28 LAUGARDAGUR 4. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Á MIÐOPNU
Morgunblaðsins hinn
21. júlí er birt viðtal
við leiðsögumann
Minjasafnsins á Akur-
eyri um verslunarstað-
inn á Gásum við Hörg-
árósa í Eyjafirði, en
viðtalið fjallar m.a. um
uppgröft þar sem far-
inn er í gang í hönd-
um aðila sem ekki
hafa komið nærri
rannsóknum þar fyrr.
Í því viðtali segir
m.a. um fyrri forn-
leifarannsóknir á þeim
minjastað: „Tvívegis
hafa farið fram forn-
leifarannsóknir á Gásum, fyrst árið
1907 þegar danski fornleifafræð-
ingurinn Daniel Bruun og Finnur
Jónsson prófessor unnu þar að
mælingaruppdráttum og árið 1986
þegar fornleifafræðingarnir Mar-
grét Auðar Hermanns (þ.e. Mar-
grét Hermanns Auðardóttir, ef rétt
væri farið með) og Bjarni Einars-
son voru þar á ferðinni og könnuðu
skurði í og við búðir sem þar eru
sem og við kirkjurúst.“ (!?) Þessi
lýsing og það sem á eftir fer er
engan veginn í samræmi við þá
fornleifafræðilegu vinnu sem
stunduð hefur verið á Gásum og
krefst því leiðréttingar, þó að stig
þessarar fréttamennsku og heim-
ildanna ætti ekki undir venjulegum
kringumstæðum að virða svars. Að
ekki sé einu sinni greint rétt frá
mannanöfnum er strax vísbending
um að hvorki megi vænta þess að
farið sé rétt né málefnalega með
efnið. Benda má á, að hér er um
miðopnuumfjöllun á vegum Morg-
unblaðsins, „blaðs allra lands-
manna“, að ræða. Reynt er að gera
lítið úr forrannsóknum á Gásum
1986 með orðalagi á við „voru þar á
ferð og könnuðu skurði“. Annað-
hvort er vísvitandi verið að villa
lesendum Mbl. sýn eða heimilda-
raðili fréttamannsins (Minjasafnið
á Akureyri) veit ekki hvernig stað-
ið er á ábyrgan og vandaðan hátt
að rannsóknaruppgreftri á óvenju
flóknum Gásaminjum,
sem eru elstu þétt-
býlisminjar landsins.
Slíkar rannsóknir
hefjast á fræðilegri
vinnu og forkönnunar-
uppgreftri í formi
sniða (í líkingu
skurða) sem lögð eru
á skipulegan hátt á
grundvelli þeirrar
þekkingar sem fyrir
liggur.
Það sem á hinn bóg-
inn er nú að gerast á
Gásum, og staðfestist
með miðopnuumfjöll-
un Morgunblaðsins, er
með öðrum hætti en
menn myndu almennt ætla. Þar er
í þetta sinn að mestu erlendum að-
ilum sem hafa aldrei fyrr komið að
rannsóknum Gásaminja falið að
fara ofan í fyrri rannsóknir ann-
arra á staðnum eins og ekkert sé
sjálfsagðara, þrátt fyrir að vernd-
unarákvæði þjóðminjalaga kalli á
allt önnur og ábyrgari vinnubrögð
af hálfu þjóðminjavarðar, safn-
stjóra Minjasafnsins á Akureyri og
fornleifanefndar. Sagnfræðingurinn
Orri Vésteinsson, handhafi rann-
sóknaleyfisins á Gásum nú og sá
sem að þessu sinni er ábyrgur skv.
þjóðminjalögum fyrir því að ómet-
anlegum fornleifaarfí þjóðarinnar
sé ekki forgert, er sbr. viðtal Mbl.
ekki einu sinni á staðnum til að
stjórna uppgreftri sem leyfishafi!
En áður en vikið er að öðrum
rangindum í ofangreindu opnuvið-
tali er rétt samhengisins vegna að
kynna í fáum orðum stöðu Gása-
rannsókna áður en þetta viðtal kom
til sem þagað er yfir í þeirri ein-
hliða umfjöllun.
Fræðilegar rannsóknir síðan
1986 og síðan yfirtaka
Auk úrvinnslu og túlkunar
gagnanna frá uppgreftrinum á Gás-
um 1986 hefur farið fram síðan um-
talsverð fræðileg umfjöllun um
Gásaverslunarstað á þverfaglegum
grunni. Niðurstöður fyrri rann-
sókna voru m.a. teknar saman í riti
frá málþingi um Gásaverslunarstað
sem haldið var við Háskólann í
Þrándheimi vorið 1998 og styrkt
var fjárhagslega af Rannsóknarráði
Noregs. Ritið var gefið út af við-
komandi háskólaforlagi (Tapir for-
lag) árið 1999 undir heitinu „GÁS-
IR – en internasjonal handelsplass
i Nord-Atlanteren“ (sbr. einnig
grein í Lesbók Mbl., 4. sept. 1999).
Ábyrgur fornleifauppgröftur
byrjar ekki á að taka sér verkfæri í
hönd og grafa, þótt ekki sé minnst
á hverjum séu fengin verkfærin. Sú
þverfaglega umfjöllun sem er að
finna í Gásaritinu ásamt yfirliti yfir
fyrri rannsóknir á Gásum (sem
reynt að gera lítið úr í ofangreindu
viðtali) er sú vinna sem það fólk
sem nú er komið að Gásum byggir
á, en án þess þó að vitna í á heið-
arlegan hátt (sbr. einnig greinar-
gerð Minjasafnsins á Akureyri til
fjárlaganefndar Alþingis, sjá síðar).
Sú grunnvinna sem skýrt er frá í
Gásaritinu flokkast undir fræðileg-
an rannsóknaundirbúning sem er
nauðsynlegur áður en forsvaran-
legt er að hefja uppgröft á flóknum
minjum á borð við þær sem er að
finna á Gásum. Hér er um þverfag-
leg vinnubrögð fornleifafræðinnar
að ræða sem flokkast undir ábyrga
og vandaða fornleifafræði.
Þótt Norðmenn hafi kostað mál-
þingið um Gásir var frumkvæðið ís-
lenskt og kom úr hendi undirrit-
aðrar en afgerandi þátt átti síðan
norskur starfsbróðir, prófessor Ax-
el Christophersen. Framlag ís-
lenskra fræðimanna á þinginu var í
miklum meirihluta. Undirrituð
vann fornleifaþáttinn um Gásir fyr-
ir málþingið og í Gásaritinu byggir
hann á áðurnefndum forrannsókn-
aruppgreftri frá 1986 og fræðilegri
vinnu sem styðst m.a. við niður-
stöður fjarkönnunar með nýrri
tækni sem undirrituð stóð fyrir
haustið 1998 (sjá síðar). Ástæðan
fyrir því að áframhaldandi rann-
sóknaruppgröftur hefur ekki átt
sér stað á Gásum síðan 1986 af
hálfu undirritaðrar, sem átti frum-
kvæðið að og stjórnaði þeim rann-
sóknum, er einfaldlega skortur á
fjármögnun sem m.a. má rekja til
þess að fjárlaganefnd Alþingis
hafnaði umsókn undirritaðrar um
framlag til undirbúnings áfram-
haldandi rannsókna á staðnum. Það
er því mikill ábyrgðarhluti að hefja
uppgröft á Gásum áður en fjár-
mögnun er tryggð á áframhaldandi
rannsóknum á staðnum eins og nú
er gert!
Eins og áður segir stóð ég fyrir
því að nýrri könnunartækni í forn-
leifafræði (fjarinnrauðri mynd-
tækni) var beitt með flugfjarkönn-
un yfir Gásum og fleiri
minjastöðum á Norðurlandi eystra
haustið 1998, en fullnaðarúrvinnsla
þeirra gagna hefur einnig dregist á
langinn vegna fjárskorts. Það sem
nýja tæknin gaf frá Gásum er mjög
gagnlegt og hefur að hluta til birst,
m.a. í Gásaritinu og í grein und-
irritaðrar í Lesbók Mbl. 4. sept.
1999, grein sem blaðamenn Mbl.
vita svo ekki af í opnuviðtalinu 21.
júlí sl.!
Skyndileg fjárveiting
til Gása í ár
Það sem núna hefur skeð, og
leiðir m.a. af sér ofangreint Morg-
unblaðsviðtal án þess að í ljós
komi, er afleiðing skyndilegrar
fjárveitingar til Gásarannsókna á
fjárlögum þessa árs. Þetta skeður í
umfjöllun fjárlaganefndar á um-
deildum flokki safnliða sem er til
umræðu í fjölmiðlum þessa dagana
vegna 10 m.kr. fjárveitingar til
„Herjólfsbæjarfélagsins í Vest-
mannaeyjum“. Undir þeim safnlið-
um er einnig að finna 3,7 m.kr.
fjárveitingu til „undirbúnings forn-
leifarannsókna á Gásum“ sem beint
er til Minjasafnsins á Akureyri og
Þjóðminjasafns.
Yfirmenn Minjasafnsins á Akur-
eyri og Þjóðminjasafns fela síðan
aðila að vinna verkið sem ekki hef-
ur komið að Gásarannsóknum áður,
eftir að hafa hafnað boði undirrit-
aðrar sem átti frumkvæðið að
rannsóknum á staðnum. Í grein-
argerð að baki styrkveitingunni til
Minjasafnsins, sem nú er opinbert
plagg hjá fjárlaganefnd, er að finna
efnislegar niðurstöður frá ofan-
greindu Gásamálþingsriti án nokk-
urra tilvitnana í heimildir. Sama á
sér stað nýverið, síendurtekið í riti
og ræðu í umfjöllun fjölmiðla um
Gásir, svo sem í umræddu mið-
opnuviðtali í Mbl. 21. júlí sl. Og í
samningi Minjasafnsins á Akureyri
við þann aðila sem falið var verkið,
sem er orðinn handhafi rannsókna-
leyfis á staðnum, segir að honum
beri að kynna sér rannsóknir sem
gerðar hafa verið á staðnum fram
til þessa. Það er, honum beri að
byggja sína vinnu á Gásum um
þessar mundir á rannsóknagögnum
mínum, sem var hindruð í því að
sinna áframhaldandi rannsóknum á
staðnum, þótt ég þekki viðfangs-
efnið manna best og sé þar af leið-
andi best í stakk búin til að rann-
saka Gásaminjar. Mín grunn-
rannsóknagögn frá Gásum hefur
leyfishafi fornleifanefndar ekki svo
mikið sem borið sig eftir að kynna
sér þegar þetta er ritað, þó svo að
mikið rask sé þegar hafið á staðn-
um (sbr. umrætt opnuviðtal Mbl.).
Með öðrum orðum, eftirlitið með
fornleifarannsóknum í landinu er
greinilega í skötulíki innan stjórn-
sýslunnar. Er hér ekki um hreina
yfirtöku og hugverkastuld að
ræða? Getur ofangreind breytni
viðkomandi opinberra starfsmanna,
þjóðminjavarðar og safnstjóra auk
fornleifanefndar, talist ábyrg
stjórnsýsla í ljósi þeirrar augljósu
skyldu að velja það sem er forn-
leifauppgreftri fyrir bestu á einum
merkasta fornleifastað landsins?
Í opnugrein minni í Lesbók
Morgunblaðsins frá 4. sept. 1999 er
að finna aðgengilega samantekt á
því helsta sem vitað er um Gásam-
injar með hliðsjón af þeim forn-
leifarannsóknum sem þar hafa far-
ið fram. Í þeirri samantekt er
einnig greint frá afgerandi um-
hverfisbreytingum við Hörgárósa
sem rekja má til gífurlegra aur-
skriða meðfram vatnafarvegum
Hörgár undir lok 14. aldar. Þær
breytingar hafa gert það að verk-
um að ytri eyri myndaðist utan við
Gáseyrina þar sem verslunarstað-
urinn lá, og þar af leiðandi gátu
skip ekki lengur lagt nærri staðn-
um.
Vegna misvísandi yfirlýsinga í
miðopnuviðtali Mbl. hinn 22. júlí
um fornleifarannsóknir á Gásum
1986 vil ég taka það fram að þær
höfðu það að markmiði að tíma-
setja fyrirfram valda hluta Gása-
minja með þeim aðferðum sem
fornleifafræðin grundvallast á. Nið-
urstöður þeirra rannsókna leiddu í
ljós að Gásaminjar ná aftur á síð-
víkingatíma, 10. öld, og verslunin á
staðnum leggst að öllum líkindum
endanlega af í kringum aldamótin
1400.
Að gefnu tilefni í fjölmiðlaum-
fjöllun um Gásir að undanförnu vil
ég einnig benda á þá staðreynd að
fornleifarannsóknir byggjast ekki
eingöngu á uppgreftri, heldur m.a.
þeirri mælinga- og upplýsinga-
tækni sem beita má við rannsóknir
á fornleifum. Slíkar rannsóknir
hafa farið fram á Gásaminjum und-
anfarin ár af hálfu undirritaðrar í
samvinnu við okkar helstu sérfræð-
inga í þeim efnum (sbr. áðurnefnt
Gásamálþingsrit bls. 11 og Lesbók
Mbl. 4. sept. 1999). Niðurstöður
þeirra mælinga sýna að greinanleg-
ar minjar frá yngsta byggingar-
skeiðinu á Gásum tóku mið af mið-
aldabæjarkjörnum í Noregi,
samanber t.d. tilgátumódel af
Gásaverslunarstað í Þjóðmenning-
arhúsinu í Reykjavík (sjá sýning-
arbækling þess húss um „Landnám
og Vínlandsferðir“ bls. 12 ).
Umrætt málþingsrit frá 1999,
„GÁSIR – en internasjonal hand-
elsplass i Nord-Atlanteren“, var
sent að gjöf m.a. til bókasafna á
Norðurlandi eystra auk bókasafns
Þjóðminjasafns og Þjóðarbókhlöðu
að mínu frumkvæði. Þar er fjallað
um Gásir frá sjónarhóli fornleifa-
fræði, sagnfræði og náttúrufræði
auk norrænnar miðaldabókmennta-
fræði og málvísinda. Þetta er
fræðileg umfjöllun um hlutverk
Gása sem verslunarstaðar í ís-
lensku bændasamfélagi miðalda og
það skýrt hvernig innri uppbygg-
ing staðarins breyttist verulega allt
frá 10. öld þar til hann lagðist end-
anlega af. Lýsing leiðsögumanns
Minjasafnsins á Akureyri skv.
opnuviðtalinu í Mbl. á lítið skylt við
það sem Gásamálþingsritið greinir
frá. Einnig hefði ég talið að blaða-
mönnum Mbl. væri skylt að kynna
sér a.m.k. umfjallanir blaðsins um
rannsóknir á Gásum sl. ár. Svo er
greinilega ekki og af þessu hlýst
villandi viðtal og óréttmætt gagn-
vart þeim sem rannsakað hafa Gás-
ir fram til þessa. Því tel ég skylt að
rita þessa grein.
Við framangreint bætist að nú-
verandi og fyrrverandi forsvars-
menn Minjasafnsins á Akureyri
hafa látið eins og þeir viti ekki af
minni rannsóknavinnu vegna Gása.
Það er þó auðvelt að sýna fram á
að þeir hafi þó iðulega beitt fyrir
sig þeirri vinnu sínum málum til
framdráttar án þess að vitna til
hennar.
Unnið gegn
sjálfræði okkar
Samanber það sem að ofan
greinir virðast þjóðminjavörður og
fornleifanefnd telja heillavænlegast
að láta aðila eftir, sem ekki þekkir
til Gásaminja, að stjórna rannsókn-
um á þeim. Þar við bætist að
hvorki rannsóknaleyfishafinn né
erlendi stjórnandinn á staðnum
hefur kynnt sér fyrri uppgraftar-
gögn frá Gásum, hvað þá heldur að
þeir hafi tilhlýðilega þekkingu á
miðaldafornleifafræði Norðurlanda
sem er forsenda þess að geta túlk-
að þéttbýlisminjarnar frá Gása-
verslunarstað. Slíkt ætti að vera
gert að skilyrði ef um ábyrga forn-
leifavörslu væri að ræða. Að forn-
leifanefnd og þjóðminjavörður Ís-
lands láti önnur sjónarmið en
fagleg og málefnaleg ráða ferðinni í
sínum störfum ætti að vera um-
hugsunarefni fyrir þá sem telja
mikilvægt að æðsti embættismaður
minjavörslunnar í landinu og
stjórnsýslunefndin sem veitir leyfi
til fornleifarannsókna standi vörð
um sjálfræði okkar yfir eigin
minjamálum. Að gefa erlendum að-
ilum forgang að Gásaminjum frem-
ur en nýta þá sérfræðiþekkingu
sem fyrir er í landinu og þjóðfélag-
ið hefur þegar fjárfest verulegar
fjárhæðir í af almannafé leyfi ég
mér að efast um að samræmist
stefnu löggjafans, alþingis Íslend-
inga eða menntamálaráðherra fyrir
framkvæmdavaldsins hönd.
MISVÍSANDI FRÉTTAFLUTNINGUR
UM VERSLUNARSTAÐINN Á GÁSUM
Margrét Hermanns
Auðardóttir
Eftirlitið með fornleifa-
rannsóknum í landinu er
í skötulíki innan stjórn-
sýslunnar, segir
Margrét Hermanns
Auðardóttir, og spyr
hvort ekki sé um hreina
yfirtöku og hugverka-
stuld að ræða.
Höfundur er sjálfstætt starfandi
fornleifafræðingur.