Morgunblaðið - 21.08.2001, Blaðsíða 24

Míkhaíl Gorbatsjov hefur veitt nýjar upplýsingar um aðdraganda valdaránstilraunar harðlínukommúnista í
ágúst 1991, segir í grein Aðalheiðar Ingu Þorsteinsdóttur. Almenningur í Rússlandi, Eystrasaltsríkjunum og
öðrum fyrrverandi ríkjum Sovétríkjanna sýndi hátíðahöldum í tilefni tíu ára afmælis valdaránsins lítinn áhuga.
MÍKHAÍL Gorbatsjov, fyrrverandi
leiðtogi Sovétríkjanna, sagði í viðtali
við bandaríska dagblaðið Los Angel-
es Times á sunnudag að hleranir sov-
ésku leyniþjónustunnar, KGB, hefðu
hrundið af stað valdaránstilraun
harðlínumanna í Kommúnistaflokkn-
um 19. ágúst 1991, sem átti þátt í
endalokum Sovétríkjanna.
Í viðtalinu við Gorbatsjov í Los
Angeles Times koma fram nýjar upp-
lýsingar um aðdraganda hinnar mis-
heppnuðu valdaránstilraunar.
Dagana 29. og 30. júní þetta sumar
átti Gorbatsjov fundi með Borís Jelts-
ín, þáverandi forseta rússneska sov-
étlýðveldisins, og Nursultan Nazarb-
ajev, þáverandi forseta Kasakstans,
þar sem þeir ræddu um að nokkrum
háttsettum embættismönnum, er náð
hefðu eftirlaunaaldri, skyldi vikið úr
starfi eftir undirritun nýs sam-
bandssáttmála milli sovétlýðveld-
anna, sem fram átti að fara 20. ágúst.
Að sögn Gorbatsjovs voru tvö nöfn
meðal annars nefnd í því samhengi:
Vladímír Krjútsjkov, yfirmaður
KGB, og Dmítrí Jazov, varnarmála-
ráðherra.
Gorbatsjov segir að samtölin hafi
verið tekin upp af KGB með leynd og
Krjútsjkov hafi því fengið veður af
væntanlegri brottvikningu sinni.
Krjútsjkov, sem talinn hefur verið
helsti forsprakki valdaránstilraunar-
innar, hafi svo notað upptökurnar til
að fá Jazov og fleiri á sitt band.
Að sögn Sovétleiðtogans fyrrver-
andi stóð aldrei til að varpa fyrr-
nefndum mönnum í fangelsi eða
skerða hár á höfði þeirra. „Þeir hefðu
fengið ríkuleg eftirlaun og haldið
sumarhúsum sínum.“
Gorbatsjov segir í viðtalinu að full-
yrðingar harðlínumannanna um að
fyrir þeim hafi vakað að bjarga Sov-
étríkjunum frá glötun hafi ekki verið
annað en „yfirklór“. Þeir hafi fyrst og
fremst látið stjórnast af ótta um að
missa vegtyllur sínar og fríðindi.
Sem kunnugt er fór valdaránstil-
raunin forgörðum og fyrir árslok
voru Sovétríkin úr sögunni.
Lítill áhugi á hátíðahöldum
Lítill áhugi var í Rússlandi á há-
tíðahöldunum vegna tíu ára afmælis
valdaránstilraunarinnar á sunnudag.
Um hundrað manns komu saman
við Hvíta húsið, þinghúsið í miðborg
Moskvu, þar sem Borís Jeltsín klifr-
aði upp á skriðdreka úr sveitum Jaz-
ovs og hvatti óbreytta borgara til að
verja þinghúsið og brjóta valdaráns-
tilraunina á bak aftur.
Áhugaleysi almennings á hátíða-
höldunum kemur ekki á óvart í ljósi
þess að samkvæmt skoðanakönnun-
um telja 47% Rússa að hag þeirra
væri betur borgið í dag ef valdaráns-
tilraunin hefði heppnast. Rúmur
fjórðungur þjóðarinnar telur að Jelts-
ín, sem varð fyrsti forseti Rússlands,
beri ábyrgð á þeim vanda sem landið
á nú við að stríða. Jeltsín hlýtur þó
betri dóm en Gorbatsjov, sem þriðj-
ungur segir eiga sök á ástandinu, en
aðeins 10% Rússa rekja ógöngurnar
til stjórnarhátta fyrri Sovétleiðtoga.
Jafnvel þeir sem komu saman við
Hvíta húsið til að fagna falli Sovét-
ríkjanna báru blendnar tilfinningar í
brjósti varðandi þróun mála síðasta
áratug. „Við stöndum á nákvæmlega
sama stað í dag og fyrir tíu árum.
Ekkert hefur breyst. Við þurfum enn
að berjast fyrir lýðræðisumbótum og
frelsi fjölmiðla,“ hafði AFP-frétta-
stofan eftir Lev Shamajev, fimmtug-
um lýðræðissinna. Viðmælandi AP-
fréttastofunnar tók enn dýpra í árina:
„Núverandi stjórnvöld eru í raun
framlenging af valdaránsklíkunni ...
Við megum ekki leyfa leyniþjónust-
unni að taka völdin í landinu.“
Ungt fólk, sem átti leið framhjá
þinghúsinu á sunnudag, yppti öxlum
þegar fréttaritari AFP spurði það
álits á hátíðahöldunum og kvaðst ekki
vita hvert tilefnið væri. Eini embætt-
ismaður Moskvustjórnarinnar sem
var viðstaddur, vinnumálaráðherr-
ann Alexander Pochinok, var strax
umkringdur af fólki sem fýsti að vita
hvenær það fengi lífeyrinn sinn
greiddan.
Hvorki Jeltsín né arftaki hans á
forsetastóli, Vladímír Pútín, tjáðu sig
í tilefni valdaránsafmælisins.
Blendin viðbrögð í
Eystrasaltslöndum
Valdaránstilraunin miðaði einnig
að því að stemma stigu við sjálfstæð-
istilburðum Eystrasaltsríkjanna og
annarra sovétlýðvelda. Viðbrögð
Eista, Letta og Litháa við tíu ára af-
mæli atburðanna voru að vonum
blendin, enda hafa margir íbúanna
orðið fyrir vonbrigðum með þróun
mála á síðasta áratug, rétt eins og í
Rússlandi.
Ivars Godmanis, þáverandi for-
sætisráðherra Lettlands, minntist
þess í samtali við AFP-fréttastofuna
þegar hann sat taugaóstyrkur á skrif-
stofu sinni 20. ágúst 1991 og beið þess
að sovéska óeirðalögreglan kæmi og
tæki hann höndum. Svo fór þó ekki,
þar sem valdaránstilraunin var kveð-
in niður. Þrátt fyrir að Lettar hafi í
kjölfarið öðlast sjálfstæði treystir
Godmanis sér ekki til að fullyrða að
síðan hafi allt leikið í lyndi. „Fólk
kann ekki að meta það sem það hefur
fengið – frelsi. Gildismatið og vænt-
ingarnar hafa breyst.“
Vytautas Landsbergis, þáverandi
forseti þings Litháens og leiðtogi
sjálfstæðisbaráttunnar, var öllu já-
kvæðari. „Fyrir tíu árum öðluðumst
við það sem við töldum okkur aldrei
geta fengið,“ sagði Landsbergis við
AFP, en bætti við að atburðirnir
hefðu allt eins getað farið á annan
veg. Hann bendir á að Litháar hefðu
getað lent aftur undir áhrifavaldi
Rússa, eins og mörg önnur fyrrver-
andi sovétlýðveldi hafa gert, en þess í
stað sé landið nærri því að ná mark-
miðum sínum um að fá inngöngu í
Evrópusambandið og Atlantshafs-
bandalagið. „Það er stórkostlegur ár-
angur,“ sagði Landsbergis.
Aðeins í Eistlandi hefur atburð-
anna verið minnst á hverju ári, en há-
tíðahöldin vekja jafnan litla athygli. Á
daginn hefur komið að margir Eistar,
rétt eins og Lettar og Litháar, höfðu
gert sér of háar hugmyndir um lífið
eftir sjálfstæði.
„Fyrir tíu árum var fólk innblásið
af rómantískum minningum um hið
sjálfstæða eistneska ríki á fjórða ára-
tugnum, auk glansmynda af norrænu
velferðarríkjunum sem birtust í
finnska sjónvarpinu,“ segir Rein
Veidemann, dálkahöfundur sem var
virkur í eistnesku sjálfstæðishreyf-
ingunni. „En Lýðveldið Eistland sem
við uppskárum hefur ekki uppfyllt
þessar rómantísku væntingar og því
er ekki undarlegt að votti fyrir von-
brigðum þegar Eistar minnast tíu ára
sjálfstæðisafmælisins.“
Samkvæmt skoðanakönnunum,
sem gerðar voru á síðasta ári, eru
40% Letta ósátt við lífskjör sín. Þriðj-
ungur Eista tekur undir þessa full-
yrðingu og 24% Litháa.
Segir hleranir KGB hafa
leitt til valdaránstilraunar
Rússnesk kona heldur á mynd af
Jeltsín við hátíðahöldin í Moskvu
á sunnudag vegna tíu ára afmæl-
is valdaránstilraunarinnar.
Moskva, Riga, Washington. AFP, AP.
Reuters
AP
INDVERSKUR listamaður leggur
lokahönd á leirstyttur af hindúa-
guðinum Ganesh. Mikil trúarhátíð
sem haldin er til dýrðar guðinum
með fílshöfuðið hefst á miðviku-
dag og að henni lokinni verður
styttunum sökkt í hafið.
Trúarhátíð á Indlandi
ERLENT
24 ÞRIÐJUDAGUR 21. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
FORYSTUGREIN hins virta
danska dagblaðs Berlingske
Tidende hinn 15. ágúst sl., sem
fjallaði um umdeildan nýjan
sendiherra Ísraels í Kaup-
mannahöfn, var á stórum köflum
tekin beint upp úr leiðurum dag-
blaðsins Politiken frá 26. júlí og
12. ágúst, án þess að vitnað væri
til heimildar.
Á föstudaginn var birtu rit-
stjórar Berlingske afsökunar-
beiðni vegna þessa ritstuldar en
tóku fram að þeir stæðu að fullu
að baki boðskap textans sem
tekinn var ófrjálsri hendi með
þessum hætti.
„Þetta er með öllu ósamræm-
anlegt þeim grundvallargildum
sem Berlingske Tidende hefur í
heiðri og þeim trúverðugleika
sem við lifum á. Yfirritstjórnin
hefur því gripið til ráðstafana
sem eiga að tryggja að slíkt
komi aldrei fyrir aftur,“ segir í
yfirlýsingu ritstjóranna.
Danska dagblaðið Berlingske Tidende
Ritstuldur í leiðara
NORSKIR stjórnmálamenn hafa
misst meiri völd til embættismanna í
Brussel, sem gæta þess að ákvæðum
samningsins um Evrópska efna-
hagssvæðið (EES) sé framfylgt, en
þá hefur nokkru sinni grunað.
Þetta fullyrðir norski stjórnmála-
fræðingurinn Dag Harald Claes í
niðurstöðum nýrrar rannsóknar sem
vitnað er til í dagblaðinu Aftenpost-
en, en hann hefur á undanförnum ár-
um gert víðtækar rannsóknir á hin-
um ýmsu hliðum EES-samningsins
og áhrifum hans.
Claes segir að Eftirlitsstofnun
EFTA, ESA, blandi sér stöðugt inn í
norska þjóðfélagsumræðu. Hún hafi
skoðanir á öllum mögulegum hlut-
um, allt frá laxveiðum í Finnmörku
og skorti á sturtum fyrir konur í fisk-
vinnslustöðvum til kynjakvóta við
Háskólann í Ósló.
„Já, listinn verður smám saman
anzi langur,“ hefur Aftenposten eftir
Claes um úttekt sína á starfsemi
ESA, sem hann kynnir í skýrslu sem
meðal annars hefur verið rædd í
norska Stórþinginu.
Niðurstaða Claes er sú, að EES-
samningurinn sé stórgallaður með
tilliti til lýðræðislegra lögmætissjón-
armiða, en þessir gallar hafa verið
kunnir í mörg ár. „Það nýja er, að nú
fyrst getur maður gert sér almenni-
lega grein fyrir því hve víðtækur og
„smáatriðastýrandi“ EES-samn-
ingurinn er,“ skrifar Aftenposten.
„Upprunalega virtist manni að
EES-samningurinn væri markaðs-
samningur. Tilgangur hans var jú að
tryggja norskum [og íslenzkum
o.s.frv.] fyrirtækjum aðgang að innri
markaði Evrópusambandsins. Nú
riðar þessi ímynd samningsins til
falls. Hann hefur áhrif inn á mörg
málefnasvið sem okkur virðast mjög
fjartengd markaðnum,“ segir Claes.
Hann nefnir kynjakvóta við Ósló-
arháskóla sem dæmi. Ástæðan fyrir
því að ESA (sem hefur það hlutverk
að fylgjast með því að EFTA-ríkin
sem aðild eiga að EES – Noregur,
Ísland og Liechtenstein – framfylgi
ákvæðum EES-samningsins) sér
ástæðu til að beita sér gegn því að
kynjakvóti sé tekinn upp er að slíkt
kunni að verka hamlandi á frjálsa
flutninga vinnuafls innan Evrópska
efnahagssvæðisins.
„Framkvæmd samningsins ein-
kennist í mun meira mæli en stjórn-
málamenn áttu í upphafi von á af
ósveigjanlegum tilskipunum frá
ESB-hliðinni,“ segir Claes. Ástæðan
fyrir því sé einföld. Þegar EES-
samningurinn var gerður var mun
meira jafnræði milli EFTA- og ESB-
stoða samningsins, þar sem þá voru
Svíþjóð, Finnland og Austurríki enn
í EFTA en skiptu síðan (í ársbyrjun
1995) um „herbúðir“ með inngöng-
unni í ESB. „Noregur á sér enga
bandamenn, þess vegna eigum við fá
úrræði þegar ESB kemur fram með
einhverjar kröfur,“ skrifar Aften-
posten.
„Kaþólskari en páfinn“
Að sögn Claes hefur starfsemi
ESA þróazt þannig, að stofnunin
leggi metnað í að sjá til þess að EES-
gerðum sé framfylgt til hlítar í
EFTA-löndunum og embættismenn-
irnir sem starfi hjá stofnuninni leggi
meira uppúr því að framkvæmda-
stjórn ESB sé ánægð með vinnu-
brögð þeirra en norsk (eða íslenzk
eða liechtensteinsk) stjórnvöld.
Flestir starfsmenn ESA eru norskir.
Innrimarkaðs- og samkeppnismála-
deildir framkvæmdastjórnarinnar
hafa það hlutverk að hafa eftirlit með
því að ESB-ríkin hlíti EES-gerðum,
en eins og áður segir er þetta eft-
irlitshlutverk í EFTA-löndunum í
höndum ESA.
Einar Steensnæs, formaður utan-
ríkismálanefndar norska Stórþings-
ins, hefur varað ESA við því að vera
of ströng í túlkun sinni á EES-samn-
ingnum. „Almennt er álitið að þeir
[embættismenn ESA] séu kaþólsk-
ari en páfinn. Það er augljóst að ESA
vill forðast að vera sökuð um hlut-
drægni og það leiðir til þess að við-
vörunarbjöllurnar hjá ESA hringja
fyrr en hjá framkvæmdastjórn
ESB,“ segir Steensnæs.
Ný norsk rannsókn á framkvæmd EES-samningsins
Völd færast frá
Ósló til Brussel