Morgunblaðið - 16.09.2001, Blaðsíða 20

LISTIR
20 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞÓTT sýning á nýjum risa-flekum Anselms Kiefer áLouisiana í Humlebæksé á síðasta snúningi,ljúki 23. september, er
um að ræða viðburð sem listheim-
inum kemur við. Athyglin beinist
að, verkin vafalítið umfjöllunarefni
listtímarita beggja vegna Atlants-
ála næstu mánuði og ár og víða
sýnileg eins og annað sem þessi
víðfrægi og umdeildi myndlistar-
maður tekur sér fyrir hendur. Sýn-
ingin kemur frá London, og list-
húsi Anthonys d’Offay en er á
upphafsreit á sjálfu meginlandinu
svo hér hafa menn brugðið skjótt
við.
Kiefer er, eins og margur inn-
vígður veit, einn af fáum útlendum
sem slegið hafa í gegn vestan hafs
og gerði það svo um munaði á ní-
unda áratugnum, var jafnvel í fúl-
ustu alvöru líkt við sjálfan Michel-
angelo. Að sprengja hina þykku
múra sem marka menningarlega
landhelgi Bandaríkjanna á seinni
tímum er eitt sér hvorki meira né
minna en ofurmannlegt afrek hvað
myndlist áhrærir. Hins vegar hef-
ur stórveldinu tekist öllum betur
að rjúfa landhelgi annarra þjóða í
skapandi listum, að ekki sé talað
um andhverfuna sem skilgreind er
sem lágmenning og froða.
Á nýrri öld og tímum heimsvæð-
ingar má búast við áframhaldandi
vakningu um staðbundna menn-
ingu heimsálfanna, einkum Evr-
ópu. Það heitir að lifa með fortíð
sinni en hvorki í henni né valta yfir
hana. Bandarísk samtímalist bygg-
ist öðru fremur á arfleifð frá gamla
heiminum en þeir vestra hafa skilið
forfeðrunum stórum betur á hvaða
grunni sterkt nútímaþjóðfélag skal
byggt. Döngun sína á hún ekki svo
lítið að þakka landflótta evrópskum
myndlistarmönnum á tímum naz-
ismans, sem urðu mikilvægir þátt-
takendur í markvissri uppbyggingu
lista er hófst fyrir alvöru á tímum
New Deal-stefnu Roosevelts og
staðið hefur allar götur síðan. Ekki
út í bláinn að drepa á þessu hér
vegna þess að Anselm Kiefer er
mikilvægur hlekkur í heimsvæð-
ingu núlista en sækir þó myndefni
sín til fortíðar, einkum sögu þjóðar
sinnar. Fornrar sem nýliðinnar
sögu þýzku þjóðarinnar, einkum
nazismans, en nú síðast skyldra at-
hafna hjá föður hinnar blóðugu
menningarbyltingar í Kína, sjálfum
Maó, undir merki hinnar fleygu
orðspeki „Látum þúsund blóm
blómstra“, sem með dálitlum og
meðvituðum orðsnúningi er sam-
heiti allra myndverkanna á sýning-
unni á Louisiana.
Anselm Kiefer fæddist 1945, árið
sem þriðja ríkið féll saman, og hef-
ur frá fyrstu tíð verið altekinn af
þeim sögulega bakgrunni sem
skarar upphaf lífs hans. Sama ár
orti franska skáldið Paul Celan
ljóðaflokkinn Helförina, sem er lík-
ast til fyrsta ádeilan á níðings-
verkin í Auschwitz, yfirfærð í fag-
urfræðilegan búning. Á líkan hátt
hefur Kiefer yfirfært helförina í
svipmikinn búning með risaflekum
sínum, þar sem sjónræn og fag-
urfræðileg áhrifameðöl eru keyrð á
fullu.
Myndefni á fyrstu sýningu sína
árið 1969 sótti Kiefer í hið bælda
úr fortíðinni, söguna, þýzkt yfir-
bragð, arkitektúr nazismans og
Wagner. Mestu athygli vakti ljós-
myndasería þar sem Kiefer sést
meðal annars heilsa með nazista-
kveðju í landslagi en sviðsetur at-
höfnina á skondinn hátt með víð-
átturnar einar sem vitni að
atburðinum. Ungur maður með sítt
hippahár, tilburðirnir ekki viðlíka
tilfinningaþrungnir, engir vel
skipulagðir herflokkar ganga hjá,
tákn valds og hollustu, né heldur
múgur til að hrífa og dáleiða með
orðgnótt, öskrum og óhljóðum eins
og hjá Adolf Hitler, fyrsta bítli síð-
ustu aldar. Engu að síður var Kie-
fer sakaður um að vera nýnasisti
fyrir þessa í grunni sínum ungæð-
islegu og meinleysislegu upp-
ákomu, sem segir ýmislegt um við-
kvæmni landa hans gagnvart hinu
liðna.
Kiefer hafði stundað nám við
ríkislistaskólann í Freiburg frá
1966 en árin 1970–72 nam hann hjá
Joseph Beuys í Düsseldorf. Hann
fær þá hugmynd að sagan sé
greypt inn í efni náttúrunnar og
hallar sér að heimspeki lærimeist-
arans og ítölsku Arte Povera-
hreyfingarinnar, að sjálft efnið
rúmi fornmynd og grunnsögu
menningarinnar. Hann gerir
myndaröð af bjálkakofum sem er
inntak sýningar hjá Michael Wern-
er í Köln árið 1973. Bjálkakofinn er
tákn um öryggi, hið trausta athvarf
og nána samband við jörðina. Vísar
til átthagaímyndarinnar eins og
heimspekingurinn Martin Heid-
egger formaði hana og endurfædd-
ist í nazismanum.
Á því tímaskeiði sem Kiefer sló í
gegn voru popplistin og naum-
hyggjan ráðandi stefnur, áhrifarík-
um og tilfinningaþrungnum risa-
flekum hans var líkt við hnefahögg
framan í listheiminn. Hugmyndir
Kiefers um að sagan og goðsagn-
irnar liggi falin í efninu stungu
óþyrmilega í stúf við kenningar
fræðinga tímanna og allt það sem
helzt var haldið fram af listhúsum
heimsins, sýningarstjórum og
kennismiðum.
Næst fylgdi myndaröðin Sieg-
fried vergisst Brünhilde (Siegfried
gleymir Brúnhildi), sem var fyrst
sýnd í listhúsi Michaels Werner í
Köln, myndræn endursögn Parsi-
fals, hinnar miklu goðsagnar evr-
ópskrar menningar. Listamaðurinn
endursegir arfsögnina og krukkar í
hana um leið, helzt í þá veru að
láta birtingarmyndina sýnast und-
arlega tóma og innihaldslausa.
Parsifal er í sjálfu sér eins konar
myndmál, löng runa ævintýra er
byggjast á þjóðsögunni um hinn
helga dóm, gral. Það er táknrænt
að eintak af Niflungakviðunum í
útgáfu þrettándu aldar er einmitt
varðveitt í Donauschingen, fæðing-
arborg Kiefer.
Næst var það sýningin Verbren-
nen, verholzen, versenken, ver-
sanden (Brenna, trénast, sökkva,
senda) á Feneyjatvíæringnum árið
1980. Kiefer verður fyrir hatröm-
um árásum þegar gagnrýnendur
sjá málverkið Deutsches Geistes-
helden (Þýskir hetjuandar) frá
árinu 1973 og Parsifal I/ III/ IV
frá 1974, sem þótti óhugnanleg
endurtekning á hinni þýzku hetju-
rómantík nazismans.
En Kiefer er gæddur þeim hæfi-
leika að slæm rýni særir hann
aldrei, hversu hörð og óvægin sem
hún annars kann að vera, hann
segir sig lesa hana af sömu athygli
og góða. Að ekki sé til fölsk listrýni
– öll gagnrýni hafi sínar ástæður
og þess vegna sé það ekki svo mik-
ilvægt hvort um góða eða slæma
gagnrýni er að ræða – mikilvægast
sé hvort hann geti sett sig inn í
hugsunarhátt gagnrýnanadans og
haft ávinning af. Hann sagði þetta í
sambandi við síðustu stóru sýningu
sína á Nýja þjóðlistasafninu í Berl-
ín árið 1991 og hina óvægnu rýni
sem hann fékk þá. En verk hans
hafa ekki einungis verið gagnrýnd
heldur einnig hafin upp til
skýjanna, maðurinn sem afhjúpar
hetjurómantík fortíðar á hrifmeiri
hátt en aðrir er þannig jafnframt
ein af hetjum samtímalistarinnar.
Árið eftir fylgir myndaröðin
Soldatenhallen (Hermannahöllin),
af þeirri miklu draumsýn Alberts
Speer, húsameistara Hitlers, til
heiðurs föllnum hermönnum í þjón-
ustu nazismans. Hann umformaði
risahöllina sem aldrei var byggð í
áhrifamikið en óhugnanlegt minn-
ismerki um fórnardýr helfararinn-
ar, titillinn sóttur í ljóð Pauls Cel-
ans.
Á tímabili voru umsvif Kiefer
svo mikil að sagt er að hann hafi
haft 25 aðstoðarmenn við útfærslu
verka sinna og aðsetur í risastórri
vöruskemmu eða yfirgefinni verk-
smiðju.
Árið 1984 heldur hann í fyrsta
skipti til Ísrael, og að eigin sögn
hafði ferðin áhrif til úrslita varð-
andi tengsl hans við gyðingdóminn.
Þetta leiðir til rannsókna á goða-
fræði og dulspeki gyðingdómsins
og hugmyndar að alveg nýrri
myndaröð.
Árið 1991 yfirgefur Kiefer
Þýskaland, áleit vistaskiptin veita
sér æskilegt viðnám, verða ávinn-
ingur fyrir sköpunarkraftinn. Hér
kom þó einnig til hjónaskilnaður,
sem gerði að engu hugmynd hans
að listastofnun sem hann var með á
heilanum í Óðinsskógi. Ferðast í
Metnaðarfullir viðburðir rata áfram í sali Louisiana í Humlebæk eftir að hinn ungi Poul Erik Tøjner tók við stjórnartaum-
unum, ekki síður en fyrrum í tíð Knuds W. Jensen, stofnanda listasetursins. Mikilsháttar sýning á nýjum verkum mál-
arans heimskunna Anselms Kiefer er það helsta um þessar mundir. Jafnframt er þar uppi sýningin „Á leiðinni“, frumriss
nafnkenndra samtíðarlistamanna. Bragi Ásgeirsson var á vettvangi.
Líf á Louisiana
Ljósmynd/Louisiana Museum of Modern Art
Látum þúsund blóm blómstra, blönduð tækni, 190 x 630 cm, 2000.
Látum þúsund blóm blómstra, blönduð tækni, 333 x 190 cm, 2000.
Ljósmynd/Louisiana Museum of Modern Art
Látum þúsund blóm blómstra, blönduð tækni, 463 x 280 cm, 2000.