Morgunblaðið - 16.09.2001, Blaðsíða 8

FRÉTTIR
8 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Tökuorð úr mið-lágþýsku
Ske – brúka –
byssa
Í júní varði Veturliði Ósk-
arsson doktorsritgerð sína
í norrænum fræðum við
Uppsalaháskóla. Leiðbein-
andi var prófessor Lenn-
art Elmevik og andmæl-
andi var prófessor Guðrún
Kvaran. Fjallar ritgerðin-
um tökuorð ættuð úr mið-
lágþýsku í íslenskum forn-
bréfum. Veturliði var
spurður hvort mikið væri
um slík tökuorð?
„Þetta hefur ekki verið
rannsakað að neinu ráði
áður og það er nú meira
um þessi tökuorð en flestir
mundu halda. Ég fann
rúmlega sex hundruð orð
af þessu tagi, það er að
segja tökuorð og orð sem
eru mynduð af þeim. Þetta
er helmingur af öllum
þeim tökuorðum sem ég fann í
þeim bréfum sem ég rannsakaði.“
– Hvaða bréf rannsakaðir þú?
„Ég rannsakaði svokölluð opin
bréf, samninga um kaup og sölu
og erfðaskrár og þess háttar á ár-
unum 1200 til 1500.“
– Hvaðan komu þessi bréf?
„Þetta eru allt íslensk bréf og
eru í raun viðskiptabréf þess tíma.
Þau eru á nokkru viðskiptamáli
eins og slík bréf gerast í dag.“
– Hvar varðveittust þessi bréf?
„Þau voru gefin út í Íslensku
fornbréfasafni sem út kom á ár-
unum 1857 til 1972 í sextán bind-
um. Áður voru bréfin sem ég las
varðveitt aðallega á biskupsstól-
unum og í bréfabókum sýslu-
manna og annarra opinberra að-
ila. Einnig voru sum varðveitt hjá
prestum. Síðan fór mikill hluti
þessara bréfa til Kaupmanna-
hafnar. Árni Magnússon safnaði
þeim saman á sínum tíma.“
– Skoðaðir þú sjálf bréfin?
„Einstaka sinnum skoðaði ég
sjálf skinnbréfin, sérstaklega ef
ég þurfti að athuga eitthvað sem
var óvíst eða óöruggt í útgáfunni.“
– Hvaða þekkt orð getur þú
nefnt sem dæmi um þessi töku-
orð?
„Ég get nefnt t.d sagnirnar
reikna, ske, blífa og brúka og
nafnorð eins og byssa, spegill,
glas, pappír, rúsína, perla. Þá má
nefna orð eins og strax, orlof, ær-
legur, klaga og panna. Sum af
þessum orðum voru tökuorð í
sjálfri mið-lágþýskunni, sem var
mál Hansakaupmanna og áhrifa-
ríkasta mál þessa tíma í Norður-
Evrópu. Ég er viss um að enskan
mun aldrei hafa eins mikil áhrif á
Norðurlandamálin og mið-lág-
þýskan hafði á þau. En áhrifin á
íslenskuna voru mun miklu minni
en á dönsku og sænsku. Þess ber
að geta að 40% tökuorðanna eru
ekki algeng í textunum en hafa
seinna mörg hver orðið algeng.“
– Eru þessi tökuorð komin til
vegna stjórnsýslu eða fyrir bein
áhrif Hansakaupmanna hér?
„Þessi tökuorð eru mjög mikið
komin til fyrir áhrif frá norsku og
dönsku hér á landi. Ég hugsa að
þetta hafi gerst mest í gegnum
viðskipti og bréf þeim
tengdum. Svo og gegn-
um norska og danska
biskupa á Íslandi á
fimmtándu öld.“
– Fannstu áhrif ann-
arra mála í sama mæli?
„Nei, langt því frá.
Ég verð að taka það fram að flest
tökuorð á þessum tíma voru frá
dönsku og norsku. Þessi mál voru
undir miklum áhrifum frá lág-
þýskunni og orð úr henni bárust í
gegnum þessa milliliði til Íslands.
Miklu minna var um tökuorð úr
ensku og frönsku á þessum tíma.
Þó var eitthvað um slíkt. Enskir
sjómenn voru í kringum Ísland á
fimmtándu öld og frá þeim kom
eitt og eitt orð. En það var mjög
lítið.“
– Þótti mið-lágþýskan mjög fín?
„Já, hún þótti það og þetta voru
miklir kaupmenn – Hansakaup-
mennirnir. Þetta var mesta við-
skiptaþjóð Norður-Evrópu á fjór-
tándu og fimmtándu öld. Þeir sem
innleiddu þessi orð voru líklega
þeir sem stunduðu viðskipti á Ís-
landi og efnað fólk. En ég vil
benda á að í riddarasögum og rím-
um er allt fullt af þessum orðum
svo þau hafa líka borist til almúg-
ans þannig.“
– Hvernig var farið með þessi
nýju orð?
„Orðin virðast mjög fljótt hafa
fengið íslenska beygingu og ís-
lenskt form og mjög mörg eða
kannski flest orðin féllu strax svo
vel inn í málið að fæstir átta sig á
því lengur að þetta eru tökuorð.
Einn hópur orða þó hefur horfið
nánast alveg aftur – það eru orðin
sem byrja á bí – eins og orðin bí-
drífa, bíhalda og bívísa. Bí er
áherslulaust forskeyti í þýsku.
Eitt af þessum orðum er bekenna
sem notað er í bridge nú á dögum,
það er komið úr mið-lágþýsku og
dönsku. Af því að Ísland var svo
langt út í Dumbshafi bárust er-
lend áhrif seint og þá gegnum
önnur mál.“
– Var þetta ekki mikið og tíma-
frekt verk?
„Jú þetta var gífurlega mikið
verk. Ég las 4500 skjöl
og skráði öll tökuorð
sem ég fann. Ég valdi
úr þeim þau sem komu
úr lágþýsku. Íslenskan
er ekki eins laus við
tökuorð og stundum er
haldið.“
– Hafa sambærileg verk verið
unnin í Danmörku og Noregi?
„Það væri varla hægt að gera
þetta við þau mál á sama hátt, þar
er orðafjöldinn svo gríðarlegur að
fylla myndi margar bækur. Þar
hafa menn hins vegar farið aðrar
leiðir, skrifað um vissa hópa orða
og fleira.“
Veturliði Óskarsson

Veturliði Óskarsson fæddist í
Borgarnesi 1958. Hann lauk
stúdentsprófi frá Mennta-
skólanum í Reykjavík 1979 og
BA-prófi í íslensku 1985 frá Há-
skóla Íslands. Magistersprófi
lauk hann frá Kaupmannahafn-
arháskóla 1992 í norrænum
fræðum. Doktorsritgerð varði
hann við Uppsalaháskóla 6. júní
sl. Hann starfar nú sem lektor í
íslensku við Uppsalaháskóla.
Veturliði er kvæntur Hólmfríði
Jóhannesdóttur leikskólakenn-
ara í Uppsölum og eiga þau eina
dóttur.
Miklu fleiri
tökuorð í ís-
lensku en
flestir hafa
haldið
TILBOÐI fyrirtækisins Ólafs og
Gunnars ehf. hefur verið tekið í
þriðja verkáfanga byggingar nýs
barnaspítala Hringsins. Um er að
ræða lægstbjóðanda en tilboð fyr-
irtækisins nemur um 595 milljón-
um króna. Samningar verða und-
irritaðir á næstu dögum eða vikum.
Að sögn Ingólfs Þórissonar,
framkvæmdastjóra Tækni og eigna
hjá Landspítala – háskólasjúkra-
húsi og starfsmanns byggingar-
nefndar barnaspítalans, var hald-
inn fundur fyrr í vikunni þar sem
kom fram að Framkvæmdasýsla
ríkisins hefur farið yfir gögn Ólafs
og Gunnars ehf. og að fyrirtækið
uppfyllir kröfur útboðsgagna. Þá
kom jafnframt fram að Fram-
kvæmdasýsla ríkisins telur að um-
ræddur verktaki hafi sýnt að hann
ætti að geta skilað verkinu á um-
sömdum tíma eða í lok september á
næsta ári, þrátt fyrir miklar tafir
sem orðið hafa á vinnu fyrirtæk-
isins við byggingu spítalans til
þessa.
Inntur eftir því hve umræddur
verktaki er langt á eftir áætlun
segir Ingólfur að fyrri framkvæmd-
um hefði átt að ljúka 1. ágúst en þá
hefði húsnæðið átt að vera fullfrá-
gengið að utan og tilbúið fyrir inn-
réttingar. „Þetta er komið einum
og hálfum mánuði fram yfir í dag
og verkinu ekki lokið ennþá. Ég
held að það sé líklegt að um verði
að ræða fjögurra mánaða töf.“
Haldið verði uppi öflugu eft-
irliti með framkvæmdunum
Í ljósi ákvörðunarinnar óskaði
byggingarnefndin eftir því að henni
yrði gerð reglubundin grein fyrir
gangi framkvæmda og að Fram-
kvæmdasýsla ríkisins myndi halda
uppi öflugu eftirliti. Aðspurður
segir hann að hingað til hafi verið
haft eftirlit með verkinu. „Það er
ákveðin verkfræðistofa sem er með
þetta eftirlit fyrir Framkvæmda-
sýsluna. En í ljósi þess hve seinkun
hefur orðið mikil á þessum áfanga
sem þetta fyrirtæki er með þá vild-
um við brýna fyrir mönnum að
haldið væri uppi öflugu eftirliti,“
segir Ingólfur og bætir við að
flutningur barnadeilda sé mikil-
vægur áfangi í sameiningu deilda á
spítalanum og tafir á afhendingu
barnaspítalans geti valdið Land-
spítala – háskólasjúkrahúsi miklu
tjóni ef sameining sérgreina tefst
vegna dráttar á afhendingu barna-
spítalans. Hann segir að verktak-
anum hafi verið gerð ítarleg grein
fyrir þessu.
Í tilkynningu frá Landspítala –
háskólasjúkrahúsi kemur fram að
fulltrúar Framkvæmdasýslu ríkis-
ins, Ólafs og Gunnars ehf. og Land-
spítala – háskólasjúkrahúss hafa
fundað nýverið þar sem verktakinn
lýsti yfir að hann setti barnaspít-
alann í forgang.
Morgunblaðið/Golli
Í næsta áfanga við nýja barnaspítalann verður einkum unnið við frágang innan húss og innréttingar.
595 milljóna tilboði tekið í þriðja áfanga barnaspítala
Verkið fjórum mánuð-
um á eftir áætlun
FJÁRMÁLARÁÐHERRA hefur á
grundvelli laga um opinber innkaup,
skipað í kærunefnd útboðsmála.
Formaður nefndarinnar er dr.
Páll Sigurðsson, prófessor, og aðrir
nefndarmenn dr. Anna Soffía
Hauksdóttir, prófessor, og Sigfús
Jónsson, fyrrv. forstjóri. Varamað-
ur formanns er Áslaug Björgvins-
dóttir, lektor, og aðrir varamenn
Auður Finnbogadóttir, fram-
kvæmdastjóri, og Stanley Pálsson,
verkfræðingur.
Hlutverk kærunefndar útboðs-
mála er að leysa með skjótum og
óhlutdrægum hætti úr kærum ein-
staklinga og lögaðila vegna ætlaðra
brota á lögum um opinber innkaup
og reglugerðum settum samkvæmt
þeim. Nefndin er sjálfstæður úr-
skurðaraðili á stjórnsýslustigi.
Kærunefndinni er heimilt, að beiðni
opinberra aðila, að gefa ráðgefandi
álit á tilteknum innkaupum þótt
engin kæra hafi borist.
Við skipun nefndarinnar var haft
samráð við helstu aðila sem hafa
hagsmuni að gæta við framkvæmd
laga um opinber innkaup. Nefnd-
armenn eru skipaðir til fjögurra ára
í senn.
Kæru-
nefnd út-
boðsmála
skipuð