Morgunblaðið - 16.09.2001, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
17. september 1991: „Borg-
araflokkunum í Svíþjóð tókst
að fella stjórn Ingvars Carls-
sons, leiðtoga jafnaðar-
manna, í þingkosningum síð-
astliðinn sunnudag. Þeim
mistókst hins vegar að ná
þeim þingmeirihluta, sem
hugur þeirra stóð til. Nið-
urstöður kosninganna sýna
ótvíræða hægri sveiflu, en
hún var ekki jafnafgerandi
og björtustu vonir borg-
araflokkanna stóðu til.“
. . . . . . . . . .
16. september 1981: „Frá því
að Morgunblaðið vakti máls
á vanda iðnaðardeildar SÍS í
forystugrein 6. september
hafa forráðamenn Sam-
bandsins haldið því fram, að
ranglega saki blaðið SÍS um
að sækjast eftir ríkisstyrk,
málum sé alls ekki þannig
farið. Í umræddri for-
ystugrein var notað orðið
„fyrirgreiðsla“ um beiðni
SÍS til ríkisins og síðar hafa
orðin „aðstoð ríkisvaldsins“
og „opinber aðstoð“ verið
notuð. Hafi Morgunblaðið
sakað Sambandsmenn um að
fara fram á ríkisstyrk er það
óviljandi, blaðinu dytti ekki í
hug, að slíkt vekti fyrir þeim.
Hins vegar hafa for-
ráðamenn SÍS bent á þessi
ráð til úrbóta fyrir fyrirtæki
sitt. Seðlabankinn greiði
gengistapið, um eina milljón
á mánuði, launaskattur og
iðnaðarsjóðsgjald verði felld
niður, ríkið lækki vexti á
skuldum, raforkuverð verði
lækkað, uppsafnaður sölu-
skattur verið endurgreiddur
mánaðarlega úr ríkissjóði. Ef
til vill má segja það SÍS-
mönnum til málsbóta, að
enginn undrist þótt þeim hafi
dottið orðið „ríkisstyrkur“ í
hug, þegar þeir sáu óskir sín-
ar allar tíundaðar samtímis.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
NÝR LEIÐTOGI
ÍHALDSFLOKKSINS
Iain Duncan Smith hefur verið kjör-inn leiðtogi breska Íhaldsflokks-ins eftir langa og harða kosninga-
baráttu. Smith kemur úr þeim armi
Íhaldsflokksins sem hvað mestar efa-
semdir hefur um Evrópusamstarfið,
hvort sem það er Evrópusambandið
eða aðild að evrunni, og þykir sigur
hans einnig bera vitni um styrkleika
þess arms flokksins sem kenndur er við
Margaret Thatcher. Sjónarmið Smiths
kunna að eiga hljómgrunn meðal meiri-
hluta flokksmanna í Íhaldsflokknum en
sá meirihluti endurspeglar ekki breskt
þjóðfélag. Evrópudeilan hefur verið
hatrömm innan flokksins og haft alvar-
legar afleiðingar fyrir hann og má þó
ekki gleyma því að það var Íhaldsflokk-
urinn undir forystu Edwards Heath
sem leiddi Breta inn í Evrópusamband-
ið. Smith hefur lýst yfir því að hann
hyggist draga úr áherslunni á Evrópu-
málin til að freista þess að sameina
íhaldsmenn og um leið sagt að hann
muni leyfa þeim mönnum sem hann
skipar í hin svokölluðu skuggaráðu-
neyti að fylgja sannfæringu sinni í
þjóðaratkvæðagreiðslu um evruna. Það
verður hins vegar að teljast ólíklegt að
þetta dugi til að sverðin verði slíðruð.
Sigur Smiths á Kenneth Clarke var
nokkuð afgerandi. Smith hlaut 61 af
hundraði atkvæða en Clarke 39 af
hundraði. Clarke, sem sóttist nú öðru
sinni eftir því að vera kjörinn leiðtogi
flokksins, hélt því fram að hann væri
vænlegastur til að fá fyrrverandi kjós-
endur Íhaldsflokksins til að snúa aftur.
Smith sagði hins vegar að Íhaldsflokk-
urinn ætti aldrei að hvika frá grund-
vallarmarkmiðum sínum, en þyrfti að
gera breytingu á því hvernig þeim væri
komið á framfæri við almenning.
Smith er tiltölulega óþekkt stærð í
breskum stjórnmálum. Hans fyrstu
embættisverk þykja merki um að hann
ætli ekki að gera mikið til að biðla til
annarra afla í flokknum. Var sérstak-
lega til þess tekið að hann virtist ekki
ætla að skipa menn úr röðum stuðn-
ingsmanna helstu andstæðinga hans í
leiðtogakjörinu, Clarkes og Michaels
Portillos í skuggaráðuneyti sitt.
Íhaldsflokkurinn hefur á undanförn-
um níu árum misst fylgi fjögurra millj-
óna kjósenda. Verkamannaflokknum
tókst eftir langa eyðimerkurgöngu að
hrifsa völdin úr höndum Íhaldsflokks-
ins með því að biðla til kjósenda á miðju
stjórnmálanna. Flestir eru sammála
um að lykillinn að því að komast til
valda í lýðræðisríkjum okkar daga liggi
í því að höfða til miðjunnar og með því
að leita of langt til hægri eða vinstri sé
einfaldlega verið að útiloka stóran hóp
kjósenda. Hefði forusta Verkamanna-
flokksins mátt ráða því hvort Clarke
eða Smith yrði leiðtogi flokksins hefði
hún sennilega stutt meirihluta Íhalds-
flokksins og einnig valið þann síðar-
nefnda í trausti þess að í næstu kosn-
ingum hefði Verkamannaflokkurinn
miðjuna út af fyrir sig.
Úrslit leiðtogakjörsins lágu fyrir á
fimmtudagskvöld. Það segir sína sögu
að þegar veðbankar á Bretlandi voru
opnaðir á föstudagsmorgun voru líkur
taldar hafa aukist á að Verkamanna-
flokkurinn næði að vinna þriðja sigur-
inn í röð og vonir Frjálslyndra demó-
krata um að ná öðru sæti höfðu glæðst.
Iain Duncan Smith á erfitt verk fyrir
höndum ætli hann að leiða Íhaldsflokk-
inn til sigurs á ný.
FRUMLEIKINN SEM HREYFIAFL
Þrátt fyrir að hér á landi hafi ekkimyndast samfelld hefð á sviði
myndlistar fyrr en á þessari öld, hafa
Íslendingar þegar eignast góða mynd-
listarmenn sem kveðið hefur að á al-
þjóðavettvangi. Í gær var opnuð á
Kjarvalsstöðum yfirlitssýning á verk-
um eins þessara listamanna, Kristjáns
Guðmundssonar, sem vissulega er
tímabært því bæði Þjóðverjar og Svíar
voru Íslendingum fyrri til að setja upp
yfirlitssýningar á verkum hans. Sein-
læti okkar má ef til vill rekja til þess að
fyrstu verk Kristjáns vöktu sterk við-
brögð hér á landi, en þau þóttu ögra
fagurfræðilegum gildum sem þá voru
rétt að festa sig í sessi.
Í Lesbók í gær segir Kristján að
listin sé bætandi fyrir þjóðfélagið jafn-
vel þótt hún virðist í fljótu bragði rífa
það niður. Þessi orð hans eru umhugs-
unarverð því oft er eins og langur tími
líði þar til samfélagið gerir sér grein
fyrir gildi þess sem er framsækið
hverju sinni. Myndlist gegnir þó afar
þýðingarmiklu hlutverki sem hreyfiafl
í samfélaginu og framlag hennar veg-
ur að sjálfsögðu hvað þyngst þegar
það varpar nýju ljósi á óvænta þætti
tilvistar okkar og samtíma.
T
ÍMAMÓT, endalok tímabils,
breytt heimsmynd, heimur-
inn verður aldrei samur –
allt þetta höfum við heyrt
margoft í þessari sögulegu
viku. Dagsetningin 11. sept-
ember 2001 verður að öllum
líkindum skráð í mannkyns-
sögubækurnar; hin mannskæða árás arabískra
hryðjuverkamanna á Bandaríkin kann að breyta
gangi sögunnar. Áhrif hennar á öryggis- og varn-
armál og á alþjóðastjórnmálin verða mikil og var-
anleg.
Það er ekki nema u.þ.b. áratugur síðan kalda
stríðinu lauk – sú dagsetning, sem oftast er nefnd
í því sambandi, er 9. nóvember 1989, en þá féll
Berlínarmúrinn. Kalda stríðið einkenndist af
kjarnorkuvígbúnaði og ógnarjafnvægi. Sú ógn,
sem Vesturlönd stóðu frammi fyrir, var skýr í
huga almennings. Heimsyfirráðastefna komm-
únistastjórnarinnar í Sovétríkjunum var það sem
ógnaði öryggi Vesturlanda. Í meira en fjörutíu ár
vofði hættan á kjarnorkuárás yfir, en gagnkvæm
kjarnorkufæling hafði tilætluð áhrif; slíkt varð
aldrei að veruleika. Hefðbundnum hernaði milli
risaveldanna og bandamanna þeirra var um leið
haldið í skefjum.
Eftir að kalda stríðinu lauk og Sovétríkin liðu
undir lok tók við nýtt tímabil, sem menn vita ekki
almennilega hvað þeir eiga að kalla; stundum er
talað um hina nýju heimsskipan, jafnvel endalok
sögu og hugmyndafræði. Hin miklu hugmynda-
fræðilegu átök austurs og vesturs voru vissulega
að mestu úr sögunni og ógnin liðin undir lok. Á
Vesturlöndum, ekki sízt í Bandaríkjunum, hefur
ótti við stríð sjaldan verið minni en þessi síðustu
tíu ár, öryggistilfinning hefur verið ríkjandi.
Vissulega var strax árið 1991 farið að tala um
að ýmsar smærri og verr fyrirsjáanlegar hættur
kæmu í stað kjarnorkuógnarinnar að austan. Atl-
antshafsbandalagið (NATO) eyddi síðasta áratug
liðinnar aldar í að endurskilgreina öryggishug-
takið og tiltók m.a. þjóðernisátök, umhverfis-
vanda, náttúruhamfarir, skipulagða glæpastarf-
semi og hryðjuverk sem hugsanlega ógnun við
öryggi aðildarríkjanna. NATO hefur þurft að
bregðast við sumum af þessum nýju hættum,
einkum og sér í lagi þjóðernisátökum á Balk-
anskaga, sem hafa ógnað stöðugleika í Evrópu.
En þau átök hafa átt sér stað utan landsvæðis að-
ildarríkja NATO. Almenningur í Vestur-Evrópu
og í Ameríku hefur almennt talað ekki óttazt
hernaðarárás á heimaland sitt.
Eftir þriðjudaginn í þessari viku er allt breytt.
Öryggistilfinningin er horfin. Öfgamenn í sjálfs-
vígsham gerðu vel heppnaða árás á hjarta Norð-
ur-Atlantshafssvæðisins, tvær helztu borgir
Bandaríkjanna, öflugasta herveldis heims, án
þess að nokkrum vörnum yrði við komið. Kyn-
slóðin, sem er að vaxa úr grasi og man lítt eða
ekki eftir öryggisleysi kalda stríðsins, stendur nú
skyndilega frammi fyrir því að hún er hvergi
óhult fyrir þeim ógnaröflum, sem stóðu að baki
árásinni.
Árásin
var
stríðsaðgerð
Sennilega féllu um
5.000 manns í árás-
inni, flestir óbreyttir
borgarar. Það er því
líklega óhætt að segja
að 11. september sl.
hafi verið blóðugasti dagurinn í sögu Bandaríkj-
anna; fleiri týndu lífi en í orrustunni við Antietam
17. september 1862, sem var þáttur í bandaríska
þrælastríðinu, en þá féllu um 4.000. Frægasta og
afdrifaríkasta atlaga utanaðkomandi afla að
Bandaríkjunum, árás Japana á Pearl Harbour 6.
desember 1941, kostaði 2.300 mannslíf. Aðdrag-
andi, umfang og mælikvarði árásarinnar á New
York og Washington er einfaldlega þannig, að
það er ekki hægt að skilgreina hana öðru vísi en
sem stríðsaðgerð.
Sumir hafa látið í ljós undrun á því að Banda-
ríkin og Atlantshafsbandalagið skuli skilgreina
árásina sem stríðsaðgerð og heita viðbrögðum í
samræmi við það. En við þurfum ekki að fara í
neinar grafgötur um að þeir, sem stóðu að baki
árásinni, líta svo á að þeir séu í stríði. Osama bin
Laden, hryðjuverkaforinginn sem yfirgnæfandi
líkur eru á að tengist voðaverkinu, hefur fyrir
löngu lýst yfir heilögu stríði á hendur Bandaríkj-
unum. Hryðjuverkamenn sem tengjast honum
hafa augljóslega yfir að ráða fjármunum, þekk-
ingu og skipulagi til að bana fleira fólki í einu
skyndiáhlaupi en japanska keisaraveldinu tókst.
Viðbrögðin verða auðvitað að taka mið af þessu.
Þær aðgerðir duga augljóslega ekki lengur, sem
beitt hefur verið til þessa, þ.e. að leita uppi ein-
staka hryðjuverkamenn, draga þá fyrir dómstóla
og reyna að sanna á þá sakir með hefðbundnum
leiðum eins og gert var vegna Lockerbie-spreng-
ingarinnar og fyrra tilræðisins í World Trade
Center. Allir þeir, sem tóku beinan þátt í flugrán-
unum og sjálfsmorðsárásunum á þriðjudaginn
eru eðli málsins samkvæmt ekki lengur í lifenda
tölu og verða ekki sóttir til saka. Og það mun
trauðla nást til bakhjarla þeirra nema með her-
valdi.
Ósamhverfur
hernaður
Undanfarin ár hafa
vestrænir sérfræðing-
ar á sviði öryggis- og
varnarmála raunar
haft sívaxandi áhyggjur af þeirri nýju tegund
stríðs, sem beinist ekki sízt gegn Vesturlöndum
og hefur fengið nafnið „ósamhverfur hernaður“
eða „asymmetric warfare“ upp á ensku. Ósam-
hverfan felst annars vegar í því að þetta er stríð
hinna veiku gegn hinum sterku, t.a.m. hreyfingar
öfgamanna gegn herveldi Bandaríkjanna, og
hins vegar að sá veiki beitir allt öðrum aðferðum
en sá sterki til að finna snöggu blettina á and-
stæðingi sínum og gera styrk hans að engu, í stað
þess að báðir beiti hefðbundnum vopnum og
hernaðartækni.
Þessi tegund hernaðar hefur út af fyrir sig allt-
af verið til, en hún hefur verið í hraðri þróun frá
árinu 1990. Henni eru gerð góð skil í grein, sem
birtist í Jane’s Intelligence Review í október á
síðasta ári og er endurbirt á vefsíðu Jane’s-útgáf-
unnar þessa dagana. Höfundarnir, Kevin
O’Brien og Joseph Nusbaum, sem báðir eru sér-
fræðingar hjá International Centre for Security
Analysis, segja að hinar „ósamhverfu ógnir“ feli
ekki í sér hættu á meiriháttar hefðbundnu stríði
gegn Vesturveldunum, en geti engu að síður ver-
ið enn hættulegri almenningi og stjórnvöldum í
hinum þróuðu ríkjum en hefðbundinn hernaður.
Þeir O’Brien og Nusbaum segja að í ósam-
hverfum hernaði geti veikari aðilinn ekki mætt
óvini sínum á hefðbundinn hátt, með svipuðum
vopnum og aðferðum, annað hvort vegna eigin
vangetu eða yfirburða andstæðingsins. Hann
velji því vopn og aðferðir sem komi á óvart, nýti
veikleika hins sterka og sneiði framhjá styrk-
leika hans. Meðal baráttuaðferðanna í ósam-
hverfum hernaði er að ala á ótta meðal almenn-
ings með hryðjuverkum, að nota vopn sem koma
á óvart (t.d. ferðatöskur eða bíla fyllta með
sprengiefni), ráðast á eða eyðileggja tölvu-, fjar-
skipta- og upplýsingakerfi, dyljast í fjölmenni
stórborga þar sem ekki er hægt að beita þung-
vopnuðu herliði, og að ráðast gegn óbreyttum
borgurum á stöðum, sem engum hefur dottið í
hug að yrði ráðizt á. Það er engu líkara en að
greinarhöfundarnir hafi í október séð fyrir hvað
gæti gerzt innan við ári síðar: „...eitt af helztu
ríkjum Vesturlanda gæti orðið fyrir miklum
áföllum af völdum vel menntaðs, vel búins og
samheldins hóps færri en 50 manna. Slík árás
gæti haft gífurleg áhrif, miðað við það hverju
þyrfti að kosta til hennar.“
Greinarhöfundarnir benda á að tækniþróunin
hafi styrkt stöðu þeirra, sem vilja ástunda ósam-
hverfan hernað. Það sé ódýrara og auðveldara en
áður að verða sér úti um hvers konar vopn til að
nota gegn andstæðingunum (þar með taldar
langdrægar eldflaugar, kjarnorkuvopn, efna- og
sýklavopn), ferðalög séu auðveldari, aðgangur að
þekkingu og upplýsingum greiðari, auðveldara
fyrir hópa að skipuleggja sig með aðstoð nýjustu
fjarskiptatækni. Þeir benda aukinheldur á að
jafnt litlar sellur hryðjuverkamanna og ríkis-
stjórnir fjölmennra landa geti beitt hinum óhefð-
bundnu aðferðum. Þeir vitna þannig í skýrslu
kínverska hersins, þar sem fram kemur að Kín-
verjar hafi áttað sig á því að þeir geti ekki staðizt
Vesturveldunum snúning í hefðbundnu stríði og
hafi því byrjað að þróa „ósamhverfar“ aðferðir,
t.d. með því að smíða tölvuveirur, sem eiga að
leggja upplýsingakerfi vestrænna herja í rúst ef
þörf krefur.
Þarf ekki
ríki til að fara
í stríð
Ein af þeim ályktun-
um, sem draga má af
lestri greinar þeirra
O’Briens og Nus-
baums, er að það þarf
ekki óvinaríki til að
ógna öryggi Vesturlanda. Alls konar samtök,
sem hvorki ráða né lúta ríkisvaldi, geta komizt í
þá aðstöðu að geta unnið vestrænum ríkjum al-
varlegt tjón, þrátt fyrir yfirburði þeirra síðar-
nefndu á sviði hefðbundins hernaðar. Þetta er
mikilvæg breyting, því að hingað til hafa það að-
allega verið ríki, sem hafa farið í stríð. Öfga-
hreyfingar sem hafa talið ofbeldi leið að mark-
miðum sínum hafa alltaf verið til, en á síðustu öld
kepptu þær flestar að því að ná ríkisvaldinu í sín-
ar hendur og öðlast þannig aðgang að skattpen-
ingum, mannafla, samgöngumannvirkjum og
öðru því, sem nauðsynlegt þótti til að heyja