Morgunblaðið - 12.10.2001, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 FÖSTUDAGUR 12. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
,,EF ÞÚ kaupir
pylsupakka lendir þú í
potti og getur unnið
ferð út í heim“ eða
,,Keyptu bíl og fáðu
gasgrill í kaupbæti“.
Auglýsingar og tilboð
sem þessi heyrast æ
oftar hér á landi. Það
er rétt eins og að nú
ætli allir að selja vörur
sínar á þennan hátt.
Neytandinn á svo að
freistast í von um
skjótfenginn gróða.
En hver fær þessa
vinninga? Hvernig
getum við vitað að ein-
hver fái þá? Það er hægara sagt en
gert því samkvæmt lögum ber eng-
um skylda að hafa eftirlit með því
að vinningar sem þessir skili sér.
Í gömlu verðlagslögunum var
kveðið á um að þessir viðskipta-
hættir væru bannaðir hér á landi. Í
samkeppnislögum sem tóku gildi
árið 1993 er ekki að finna neitt slíkt
ákvæði. Síðan hefur seljendum
vöru og þjónustu því verið heimilt
að nota happdrætti og kaupauka til
að ýta undir sölu á vöru sinni og
þjónustu. Auk þess er óljóst hvort
einhverjum ber að fylgjast með
þessum gylliboðum. Einstöku sinn-
um hefur Samkeppnisstofnun gert
athugasemdir en í flestum tilfellum
fylgist enginn með hvort þessir
vinningar skila sér til viðskiptavin-
anna. Í sumar var til dæmis sagt frá
því í fjölmiðlum að fólk hefði gripið
í tómt þegar það hafði safnað nógu
mörgum töppum af
gosdrykkjaflöskum til
að eiga rétt á vinningi.
Þetta er ein hlið
málsins. Önnur hlið er
sú hver borgar þessa
vinninga ef þeir eru þá
einhverjir? Séu þessir
vinningar einhvers
virði hlýtur verðmæti
þeirra að leggjast á
vöruverðið eða þjón-
ustuna og neytendur
borga. Teljum við eðli-
legt að borga hærra
vöruverð svo nágranni
okkar komist til Par-
ísar? Ef vinningarnir
eru einskis virði, jafnvel eitthvert
drasl sem strax er hent, þá er held-
ur engin ástæða til að vera að þessu
og má í því sambandi minna á um-
hverfissjónarmið.
Þriðja hlið þessa máls og jafnvel
sú alvarlegasta er hverjir það eru
sem hlaupa á eftir þessum gylliboð-
um. Nú hef ég ekki handbæra
fræðilega úttekt á því en mín til-
finning er sú að það séu aðallega
börn og þeir sem minna mega sín í
þjóðfélaginu. Í gegnum börnin er
auðvelt að ná til foreldranna. Á
þennan hátt er hægt að ná til mikils
hluta heimila hér á landi.
Hverjir græða á þessum við-
skiptaháttum? Jú, það er seljand-
inn því honum tekst að selja meira
af vöru sinni. Neytandinn aftur á
móti borgar meira fyrir vöruna,
kaupir jafnvel eitthvað sem hann
vantar ekki og situr svo ef til vill
uppi með eitthvert drasl, sem fer
beint í öskutunnuna í næstu tiltekt.
Viljum við láta draga okkur svona á
asnaeyrunum? Svari nú hver fyrir
sig.
Sumum kann að finnast hart að
banna öll happdrætti og kaupauka
til að auka sölu á vöru og þjónustu.
Það getur líka verið stigsmunur á
þessum tilboðum. Segja má að það
sé skömminni skárra þegar fólk
safnar punktum eða stimplum og
fær fyrir það vöru án endurgjalds.
En þá er rétt að minna á að kostn-
aðurinn hlýtur alltaf að bætast við
vöruverðið.
Það er sjónarmið Neytendasam-
takanna að ef leyfa á þessar sölu-
aðferðir í framtíðinni verði settar
um þær reglur, þar á meðal um
upplýsingaskyldu seljenda. Jafn-
framt verður að tryggja að eftirlit
sé með slíkum söluaðferðum.
Löglega dregin
á asnaeyrunum
Brynhildur Briem
Happdrætti
Í gömlu verðlagslög-
unum var kveðið á um,
segir Brynhildur
Briem, að þessir við-
skiptahættir væru
bannaðir.
Höfundur er ritari
Neytendasamtakanna.
„ORÐ eru dýr, þessi
andans fræ,“ segir í
kvæði eftir Einar Bene-
diktsson. Orð tungunn-
ar eru dýrgripir og
tungan sjálf ótæmandi
auðlind. Orðin eru höf-
uðtæki hugsunarinnar.
Á það jafnt við um
hversdagsræðu manna
sem um sértækt mál á
tilteknum fræða- eða
vísindasviðum. Í heimi
fræðanna hefur lög-
fræðin oft verið nefnd
„orðsins list“ vegna
þess að þar reynir til
hins ítrasta á nákvæma
orðnotkun og skilgreiningu hugtaka.
Sú fræðigrein byggist m.a. á réttri
beitingu orða og orðasambanda við
skilgreiningu viðfangsefna og vanda-
mála, sem við er að glíma, og á gagn-
rýnni hugsun, er öguð hefur verið eft-
ir kerfisbundnum lögmálum fræð-
anna. Lagamálið er sóknartæki
lagamannsins í baráttu hans fyrir
málstað sínum. Með orð þess að vopni
eyðir hann réttaróvissu, ræðst gegn
ólögum, glæðir réttarvitund almenn-
ings og bætir réttarstöðu einstak-
linga og eflir um leið þjóðarhag.
Loðmulla í töluðu eða rituðu máli
samrýmist ekki réttmætum kröfum
um skýrleika og áhrifamátt lagamáls-
ins. Sljóvar eggjar hæfa ekki vopnum
tungunnar.
Lagamál hverrar þjóðar – það sér-
staka tungutak og ritmál, sem lög-
lærðir menn nota á fagsviði sínu, m.a.
við skjalagerð, í málflutningi og við
samningu dóma og fræðirita – er
merkur þáttur tungu hennar og
menningar og því mætari sem orða-
forðinn er hreinni og hugtökin bein-
skeyttari. Þetta á við um íslenskt
lagamál ekki síður en um lagamál
annarra þjóða. Ætla verður, að flestir
íslenskir lagamenn og jafnframt
margir aðrir geri sér glögga grein
fyrir nauðsyn þess, að vel sé vandað
til talaðs og ritaðs máls á þeim vett-
vangi, þar sem reynir á tjáningu lög-
fræðilegrar hugsunar við skilgrein-
ingu og úrlausnir þeirra mannlegu
vandamála, sem fræðigreinin nær til.
Engu að síður má nokkurri furðu
sæta, að ekki skuli hafa verið fjallað
meira en gert hefur verið á opinber-
um vettvangi um gildi íslensks laga-
máls fyrir lögfræði og skyldar grein-
ar og um leið fyrir íslenska þjóð-
menningu – og þá jafnframt um
nauðsyn á varðveislu og þróun laga-
málsins og um skyldur okkar við
þennan sérstæða þátt íslenskrar
tungu.
Íslenskar réttarheimildir frá mið-
öldum einkennast m.a. af þróttmiklu
og fögru lagamáli. Nægir þar að
benda á Grágás (safn íslenskra laga
frá lokum þjóðveldisaldar) og Jóns-
bók, lögbókina kunnu frá 1281. Á síð-
ari öldum, þegar erlend áhrif – sum
óholl – voru hvað ríkust og mótstöðu-
afl þjóðarinnar gegn þeim minnst
mengaðist lagamálið hins vegar. Lé-
legu málfari fylgdi slöpp hugsun og
óskýrleiki þar sem síst skyldi, sbr.
réttmæt ummæli séra Jónasar frá
Hrafnagili í Íslenskum þjóðháttum:
„Það þarf ekki annað en lesa sum lög
og konungsbréf langt fram á 18. öld
og fleiri rit manna, til
þess að sjá, hvað hugs-
unarlaus vaðall kæfir
oft áhrifin af því, sem á
að segja. Þetta átti
einnig við langt fram
eftir 19. öldinni (að vísu
með markverðum und-
antekningum) og jafn-
vel lengur í einhverjum
mæli, en smám saman
varð þó breyting á,
einkum eftir að kom
fram á 20. öld, m.a. fyrir
áhrif frá innlendri laga-
kennslu, sem hófst
1908, og frá Hæstarétti
Íslands, er tók til starfa
1920. Er sú endurreisn lagamálsins
til hreinnar og kjarngóðrar íslensku,
sem hér um ræðir, málhreinsunin og
nýyrðasmíðin, er henni fylgir – sem
og gjörvöll þróun lagamáls okkar frá
elstu heimildum allt til okkar tíma –
snar þáttur í málsögu Íslendinga og
um leið sérstæður og ómissandi þátt-
ur íslenskrar menningar, er þarfnast
sannarlega viðhlítandi rannsóknar.
Lagamáli okkar er hins vegar ýmis
háski búinn á sama hátt og á við um
íslenska tungu almennt – og ekki
dugir að sofa á verðinum. Besta (og
e.t.v. eina) vörnin felst í stöðugri við-
leitni við þróun lagamálsins og lögun
þess að breytilegum aðstæðum og
nýjum forsendum á hverjum tíma,
með sívirkri sköpun íðorða og með
vakandi gagnrýni og endurskoðun
þess orðaforða og þeirrar viður-
kenndu hugtakanotkunar, sem fyrir
er.
Hér hefur Háskóli Íslands
miklu hlutverki að gegna
Í nýlegri og ítarlegri skýrslu, er
lagadeild Háskóla Íslands hefur sam-
þykkt um stefnu, stöðu og þróun
lagakennslunnar, lögfræðirannsókna
og annarra starfssviða deildarinnar –
og sem aðgengileg er í rafrænu formi
á heimasíðu deildarinnar – segir m.a.
um skyldur lagadeildar (og með
óbeinum hætti allra íslenskra lög-
fræðinga, sem og annarra Íslend-
inga) varðandi framtíð íslensks laga-
máls: „Rannsóknir á sviði íslenskra
laga eru hvergi stundaðar annars
staðar en á Íslandi. Sökum þess að
rannsóknir og kennsla eru samtvinn-
uð verður kennslu ekki haldið uppi
með fullum sóma nema rannsóknir
liggi að baki og jafnframt að niður-
stöður þeirra rannsókna séu aðgengi-
legar í fræðiritum. Lagadeild hefur
sérstakri skyldu að gegna við varð-
veislu og þróun íslensks lagamáls, en
lagamálið fær ekki dafnað nema ritað
sé á því um fjölbreytt svið lögfræð-
innar. Þar af leiðandi er að jafnaði
ekki til annarra þjóða að vísa um
fræðirit, sem nothæf séu sem eigin-
legar kennslubækur við lagakennslu
hér, enda þótt hafa megi vissan
stuðning af erlendum lögfræðiritum
sem ítarefni. Af þessum sökum er
mjög mikilvægt, að Lagadeild beiti
sér fyrir auknum fjárframlögum til
gerðar íslenskra kennslubóka í lög-
fræði og annarra lögfræðirita og
nauðsynlegra rannsókna til að grund-
valla þær á. Á þessu sviði hefur laga-
deild verulega sérstöðu miðað við
sumar aðrar háskóladeildir, einkum
þær deildir, sem stunda vísindi með
alþjóðlega skírskotun og geta nýtt
sér að fullu erlend rit við kennslu,
aðra fræðslu og rannsóknir.
Þessari skyldu lagadeildar við efl-
ingu lögfræðirannsókna og þróun ís-
lensks lagamáls, sem að sumu leyti
byggist á sérstöðu lögfræðinnar sem
fræðigreinar en jafnframt á gróinni
menningarhefð, er ekki má skerða,
verður hins vegar ekki framfylgt af
reisn nema stóraukið fjármagn fáist
til kennslu, rannsókna og útgáfu-
starfa á vettvangi deildarinnar.
Varðveisla og
þróun íslensks
lagamáls
Páll Sigurðsson
Höfundur er forseti lagadeildar
Háskóla Íslands.
Lögfræði
Besta vörnin felst í stöð-
ugri viðleitni við þróun
lagamálsins, segir Páll
Sigurðsson, og lögun
þess að breytilegum að-
stæðum og nýjum for-
sendum á hverjum tíma.
EFTIR hinar hræði-
legu árásir hryðju-
verkamanna á Banda-
ríkin 11. september sl.,
sem leiddu til hernað-
araðgerða Bandaríkja-
manna í Afganistan,
hefur eðlilega orðið
mikil umræða hér á
landi um aðild Íslands
að málinu. Eins og
kunnugt er stóð Ísland
að þeirri sameiginlegu
niðurstöðu aðildarríkja
NATO að árásirnar á
Bandaríkin væru í
reynd árás á öll ríki
bandalagsins. Um
þetta eru eðlilega deildar meining-
ar, en meirihluti Alþingis er sam-
mála þessari skilgreiningu, aðeins
Vinstri grænir sköpuðu sér sérstöðu
með því að hafa aðra afstöðu.
Eftir að Bandaríkjamenn hófu
árásir á Afganistan, með það að
markmiði að ná til hryðjuverka-
manna og samtaka þeirra sem hafa
aðsetur í landinu og eru þar í skjóli
talibana sem ráða Afganistan, hefur
umræðan um stöðu Íslands haldið
áfram. Nú liggja fyrir sannanir að
þeir hryðjuverkamenn sem stóðu að
árásunum á Bandaríkin hafa aðset-
ur í Afganistan og þrátt fyrir ítrek-
aðar tilraunir til þess að fá stjórn-
völd talibana til þess að framselja
þessa glæpamenn hafa þeir ítrekað
neitað því og halda því hlífiskildi yfir
þessum mönnum.
Fram hefur komið að ekkert sam-
ráð var haft við Ísland né við NATO
um árásirnar á Afganistan. Hins
vegar hafa íslensk stjórnvöld lýst
stuðningi við þessar aðgerðir og þau
markmið sem með þeim eru, að ná
til hryðjuverkamannanna og berjast
almennt gegn hryðjuverkum í heim-
inum. Í umræðum á Alþingi hafa
langflestir þingmenn stjórnar og
stjórnarandstöðu lýst stuðningi við
þessa afstöðu. Hins vegar hafa
Vinstri grænir gert at-
lögu að ríkisstjórninni
vegna þessa og mót-
mælt harðlega að ís-
lensk stjórnvöld skuli
taka afstöðu með þess-
um aðgerðum. Í um-
ræðunni hafa Vinstri
grænir ítrekað beitt
Sameinuðu þjóðunum
fyrir sig á þann hátt,
að engar aðgerðir eigi
að eiga sér stað nema
samkvæmt ákvörðun
Sameinuðu þjóðanna
og Öryggisráðsins. Nú
vill svo til að Banda-
ríkjamenn og Bretar
hafa átt samskipti við Sameinuðu
þjóðirnar um þessar aðgerðir. For-
seti Öryggisráðs Sameinuðu þjóð-
anna gaf út þá yfirlýsingu fyrir
hönd ráðsins, að aðgerðirnar í Afg-
anistan samræmdust ályktun Ör-
yggisráðsins sem gefin var út eftir
árásirnar á Bandaríkin, um rétt
ríkja til sjálfsvarnar. Þessi yfirlýs-
ing hefur ígildi formlegrar yfirlýs-
ingar Öryggisráðsins og var gefin út
eftir samráð við aðildarríki Örygg-
isráðsins og lýsir samhljóða áliti
þeirra. Aðalritari Sameinuðu þjóð-
anna hefur gefið út samhljóða yf-
irlýsingu. Samkvæmt þessum yfir-
lýsingum samræmast aðgerðirnar í
Afganistan ákvæðum stofnsáttmála
Sameinuðu þjóðanna.
Eflaust eru Íslendingar allir
þeirrar skoðunar að ekki eigi að
beita hernaðaraðgerðum undir nein-
um kringumstæðum og að barátta
gegn skipulagðri glæpastarfsemi
eigi að byggjast á lögfræðilegum,
diplómatískum aðferðum og með
samningum um framsal glæpa-
manna. Hins vegar felur raunveru-
leikinn annað í sér að þessu sinni.
Íslensk stjórnvöld hafa lýst sömu af-
stöðu og langflest önnur ríki í heim-
inum og byggist það á alþjóðasátt-
málum og stofnsáttmála Sameinuðu
þjóðanna. Þar með er ekki hægt að
færa rök fyrir því að íslensk stjórn-
völd séu að láta stríðsæsingamenn
innan NATO draga Ísland inn í al-
þjóðleg átök, eins og fram hefur
komið í málflutningi Vinstri
grænna. Þvert á móti hefur ríkis-
stjórnin og stuðningsmenn hennar
tekið ábyrga afstöðu í þessu við-
kvæma máli og haft leikreglur og
samstöðu alþjóðasamfélagsins að
leiðarljósi.
Í umræðu um þessi viðkvæmu
mál hafa Vinstri grænir lagt megin
áherslu á að vera ósammála ríkis-
stjórninni og miklum meirihluta Al-
þingis um málið. Það liggur fyrir að
engin innistæða er fyrir gagnrýni
þeirra á afstöðu íslenskra stjórn-
valda í málinu. Eftir stendur að í
þessum málum sem öðrum leggja
Vinstri grænir sig fyrst og fremst
fram um að vera ósammála öllum
öðrum, með því telja þeir sig vænt-
anlega skapa sér sérstöðu í íslensk-
um stjórnmálum. Með framgöngu
sinni í því viðkvæma máli sem hér
um ræðir hafa Vinstri grænir enn
einu sinni pissað upp í vindinn og
standa frekar subbulegir eftir.
Baráttan gegn
hryðjuverkum
Magnús Stefánsson
Hernaður
Íslensk stjórnvöld hafa
lýst sömu afstöðu og
langflest önnur ríki í
heiminum, segir Magn-
ús Stefánsson, og bygg-
ist það á alþjóðasátt-
málum og stofnsáttmála
Sameinuðu þjóðanna.
Höfundur er alþingismaður.