Morgunblaðið - 29.12.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÍHALDSMENN og
aðrir varðhundar
óbreytts ástands hafa í
gegnum tíðina brugðist
við kröfum fólks um
breytingar í réttlætis-
átt með því að fullyrða
að engra breytinga sé
þörf því ekkert sé
óréttlætið. Þetta er sú
aðferð sem andstæð-
ingar aðskilnaðar ríkis
og kirkju nota óspart
þegar þeir eru beðnir
um að rökstyðja af-
stöðu sína.
Þegar þeir eru
spurðir hvort ekki sé
eðlilegt að ríki og kirkja
séu aðskilin svo að hér á landi geti
ríkt raunverulegt trúfrelsi þá er svar
þeirra oftast það að slíkt sé algerlega
óþarfi. Enda séu ríki og kirkja nú
þegar aðskilin. Hér verður gerð til-
raun til að útskýra hvers vegna hægt
er að fullyrða að þessir menn hafa
rangt fyrir sér.
Hvernig vitum við að hér eru ríki
og kirkja EKKI aðskilin?
1) Hin evangelíska lúterska kirkja
nýtur sérstakrar verndar í stjórnar-
skrá Íslands.
Í 62. grein stjórnarskrárinnar, 1.
málsgrein stendur: „Hin evangelíska
lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á
Íslandi, og skal ríkisvaldið að því
leyti styðja hana og vernda.“
Þessi málsgrein er bersýnilega í
mótsögn við 1. málsgrein 65. greinar
sömu stjórnarskrár þar sem segir að:
„Allir skulu vera jafnir fyrir lögum
og njóta mannréttinda
án tillits til kynferðis,
trúarbragða, skoðana,
þjóðernisuppruna, kyn-
þáttar, litarháttar,
efnahags, ætternis og
stöðu að öðru leyti.“
Önnur greinin verð-
ur augljóslega að víkja.
2) Óeðlileg fjárhags-
leg tengsl eru milli rík-
isins og kirkjunnar
annars vegar og ríkis-
ins og trúarbragða al-
mennt hins vegar.
a) Ríkið greiðir enn
laun presta og annarra
starfsmanna kirkjunn-
ar.
b) Skattgreiðendur eru látnir
borga hundruð milljóna króna í sér-
staka ríkis-kristnihátíð. Enn fremur
er skattgreiðendum sendur reikning-
urinn fyrir 60 milljóna króna riti um
sögu kristni á Íslandi.
c) Ríkið sér af einhverjum ástæð-
um um að rukka sóknargjöld fyrir
trúfélög. Hver einn og einasti þegn
landsins er rukkaður um 6.000 krón-
ur á ári sem renna beint í þá sókn eða
það trúfélag sem viðkomandi er
skráður í. Ef viðkomandi einstakling-
ur er ekki í skráðu trúfélagi eða er
trúlaus ber honum samt að borga
þennan 6.000 kall sem rennur þá til
Háskóla Íslands. Þeim sem standa
utan trúfélaga er refsað fyrir það því
þeim er gert að borga aukalega um
50 milljónir á ári til Háskólamennt-
unar.
3) Kristinfræðsla og stundum trú
boð er stundað í opinberum skólum.
Í námskrá Björns Bjarnasonar
stendur m.a. að: „Kristilegt siðgæði
[eigi] að móta starfshætti skól-
ans …“og að nemendur eigi að gera
sér: „… grein fyrir því hvaða þýðingu
krossdauði Jesú og upprisutrúin hef-
ur fyrir kristna einstaklinga and-
spænis dauðanum og þá von sem
henni tengist“. Tilgangur kristin-
„fræðslunnar“ er svo að: „[efla]
trúarlegan … þroska [nemenda]“.
Þessi einhliða boðskapur á svo að
vera predikaður yfir öllum börnum
nema að foreldrar og forráðamenn
óski sérstaklega eftir því að börnum
þeirra verði hlíft. Þetta veigra for-
ráðamenn sér eðlilega við að gera því
þá lenda börn þeirra jafnvel í því að
þurfa að hanga ein frammi á gangi á
meðan kristinfræðslan á sér stað og
þurfa að svara spurningum um það
hvers vegna þau eru svona ólík öðr-
um.
Mörg dæmi eru um að heilu skóla-
dögunum sé eytt í að kenna börnum
að semja og fara með kristnar bænir
og stundum kemur fyrir að farið er
með börn í messur á skólatíma og þá
jafnvel án leyfis foreldra.
Enn kemur jafnframt fyrir að
fermingarfræðslunni svokölluðu sé
komið fyrir inni í miðri stundaskrá
nemenda þannig að ferming lítur út
fyrir að vera hluti af eðlilegu skóla-
starfi.
4) Alþingi allra Íslendinga hefst
með messu og bænagjörð.
Sú staðreynd að setning Alþingis
er að hluta til kirkjuleg athöfn er
hreinasta móðgun við lýðræðisþenkj-
andi fólk og þá sem játa ekki kristna
trú. Er það hluti af starfi alþingis-
manna að hlusta á predikun um gildi
kristninnar og að fara með bænir?
Hvað með þá alþingismenn sem játa
ekki kristna trú og eru jafnvel trú-
leysingjar? Eiga þeir kannski ekki
heima á þingi? Það er að minnsta
kosti það sem gefið er í skyn.
5) Almenningi er bannað sam-
kvæmt lögum að vinna á helgidögum
kristintrúarmanna.
Vegna óeðlilegra tengsla ríkis og
kirkju eru atvinnulífinu settar skorð-
ur af trúarlegum ástæðum. Einu
sinni máttu menn ekki vinna á sunnu-
dögum og enn mega menn ekki vinna
á hinum ýmsu hátíðisdögum kristn-
innar. Hvenær fólk vinnur eða tekur
sitt frí ætti að vera samningsatriði á
milli launþega og atvinnuveitenda,
ekki launþega og kirkjuyfirvalda.
Hvers vegna ætti þeim sem ekki taka
helgidaga kristinna alvarlega að vera
bannað samkvæmt lögum að vinna
fyrir sér og veita þjónustu á þessum
dögum? Sérhver maður hlýtur að sjá
óréttlætið í slíku fyrirkomulagi.
6) Börn eru skráð sjálfkrafa í trú-
félag móður.
Ríkið á ekki að hafa milligöngu í
því að skrá ómálga börn í trúfélög
frekar en í önnur þau félög sem starf-
rækt eru hér á landi. Foreldrar ættu
sjálfir að sjá um að skrá börn sín í
trúfélög ef þeim finnst eðlilegt að
börn séu yfirleitt skráð í slík félög.
7) Grafreitir eru undir stjórn
kirkjunnar.
Eðlilegt er að grafreitir séu undir
stjórn sveitarfélaga en ekki eins
ákveðins trúarsafnaðar.
8) Guðfræðideild Háskóla Íslands.
Óeðlilegt hlýtur að teljast að rík-
isvaldið kosti og sjái um þjálfun
prestastéttar eins trúfélags. Annað-
hvort þarf að fjölga trúfræðideildum
við HÍ sem nemur þeim fjölda trúar-
bragða sem hér eru stunduð, eða það
sem eðlilegra er, að leggja guðfræði-
deild HÍ niður og leyfa kirkjunni
sjálfri að reka sinn trúarbragðaskóla.
Að lokum
Þrátt fyrir ofangreind augljós
tengsl ríkis og kirkju hér á landi
halda hinir ýmsu prestar, og aðrir
varðhundar óbreytts ástands, áfram
að fullyrða að ríki og kirkja séu samt
aðskilin.
Ég velti því stundum fyrir mér
hvers vegna þessir menn tala svona
og kemst ég bara að tveim mögu-
legum niðurstöðum.
Annaðhvort vita þeir í sakleysi
sínu ekki um ofangreind tengsl rík-
isvaldsins og kirkjunnar eða þá að
þeir eru að brjóta 8. boðorðið og ljúga
að almenningi í þeim tilgangi einum
að vernda óbreytt ástand. Hvert rétt
svar er þori ég ekki að fullyrða neitt
um.
Eru ríki og kirkja aðskilin?
Sigurður Hólm
Gunnarsson
Trúmál
Hvernig vitum við, spyr
Sigurður Hólm Gunn-
arsson, að hér eru ríki
og kirkja ekki aðskilin?
Höfundur er ritstjóri
www.skodun.is.
AÐEINS tvö ár eru
liðin frá því náttúru-
verndarsinnar unnu
hörðum höndum að
verndun Eyjabakk-
anna, sem meirihluti
Alþingis og aðrir stór-
virkjanasinnar hugð-
ust sökkva undir vatn
sem einn lið í svokall-
aðri Fljótsdalsvirkjun.
Með henni skyldi
framleiða nægilegt afl
til þess að knýja fyrsta
hluta risaálvers í
Reyðarfirði og ljóst að
í framhaldi af því yrði
stefnt að enn frekari
náttúruspjöllum á há-
lendinu norðan Vatnajökuls og víðar
til þess að sækja meira afl til ál-
vinnslunnar.
Baráttan fyrir verndun Eyja-
bakkanna vannst að lokum, en nátt-
úruverndarsinnar gátu ekki lengi
andað léttar, því ekki var verndun
Eyjabakkanna fyrr í höfn en farið
var að vinna að útfærslu hrikalegri
virkjunarhugmyndar en nokkru
sinni fyrr, svonefndri Kárahnjúka-
virkjun.
Grímulaus valdhroki
Mörgum var brugðið þegar þeir
kynntu sér skýrslu Landsvirkjunar,
sem birtist í apríl 2001, um um-
hverfisáhrif Kárahnjúkavirkjunar,
enda umfang þeirra áforma og af-
leiddra umhverfisspjalla af áður
óþekktri stærðargráðu. Skipulags-
stofnun hefur aldrei fengið annan
eins fjölda athugasemda frá einstak-
lingum, samtökum og fagstofnunum
á sviði náttúruvísinda, og með tilliti
til skýrslu Landsvirkjunar þurfti
engum að koma á óvart að stofnunin
gaf þessum hugmyndum algjöra
falleinkunn í úrskurði sínum sem
birtur var 1. ágúst sl.
Svo sem vænta mátti varð úr-
skurður Skipulagsstofnunar ríkis-
stjórninni, meirihluta Alþingis og
öðrum stórvirkjanasinnum tilefni
hneykslunar og stóryrða. En þeim
brá ekki öllum jafnmikið. Þeir vita
hvar valdið liggur og víla ekki fyrir
sér að nota það. „Það er
stefna stjórnvalda að
þessi virkjun verði
byggð og þessi úrskurð-
ur Skipulagsstofnunar
breytir engu þar um,“
sagði Halldór Ásgríms-
son í DV 3. ágúst sl. Í
þeim orðum birtist
valdhrokinn grímulaus
og það var deginum
ljósara að nú yrði Siv
Friðleifsdóttir um-
hverfisráðherra að fá
aðstoð kunnáttumanna
til að snúa við úrskurði
Skipulagsstofnunar.
Og það gekk eftir.
Hentug skiptimynt
Úrskurður ráðherrans var kynnt-
ur 20. desember sl. og var á þann
veg sem búast mátti við. Umhverf-
isráðherra fellst á fyrirhugaðar
virkjanaframkvæmdir með nokkr-
um skilyrðum sem vissulega skipta
máli, en vega þó ákaflega létt í svo
stórkarlalegu samhengi. Nokkur
þeirra atriða eru jafnframt þess eðl-
is að Landsvirkjun virtist í rauninni
ekki hafa sett þau fram í fullri al-
vöru, heldur fremur sem eins konar
skiptimynt svo að umhverfisráð-
herra gæti hafnað þeim og með því
slegið um sig sem talsmaður vernd-
arsjónarmiða.
Sérstaka athygli vekur að um-
hverfisráðherra hafnar því að vega
þjóðhagsleg áhrif upp á móti nei-
kvæðum umhverfisáhrifum. Lands-
virkjun dró ekki dul á það í sinni
skýrslu að framkvæmdirnar hefðu í
för með sér veruleg umhverfisáhrif,
en taldi þau „ … innan viðunandi
marka í ljósi þess efnahagslega
ávinnings sem væntanleg virkjun
mun skila þjóðinni“. Skipulagsstofn-
un tók þannig á þessari fullyrðingu
að fyrir henni skorti öll gögn og rök-
semdir. Umhverfisráðherra setur
ofan í við báða aðila í úrskurði sín-
um.
Ég er sammála túlkun umhverf-
isráðherra á þessu atriði. Efnahags-
leg rök eru ekki brúkleg til að vega
upp á móti neikvæðum umhverfis-
áhrifum á borð við þau sem hér eru
kynnt til sögunnar.
Vekur umhugsun og ugg
En jafnframt vekur afstaða ráð-
herra alvarlega umhugsun og ugg.
Þrátt fyrir fáeina agnúa sem hún
sníður af tillögum Landsvirkjunar í
úrskurði sínum þá er hún með hon-
um að fallast á virkjun sem ein og
sér hefði í för með sér meiri um-
hverfisspjöll, jarðrask og óaftur-
kræfar breytingar á landslagi og
náttúrufari en nokkru sinni hefur
verið efnt til af mannavöldum hér á
landi og þótt víðar væri leitað. Með
framkvæmdunum yrði stærsta
ósnortna víðerni Evrópu raskað og
möguleikum til annars konar nýt-
ingar spillt. Verði ráðist í fram-
kvæmdirnar verður sú ákvörðun
aldrei aftur tekin. Svæðið norðan
Vatnajökuls verður aldrei samt. Á
þetta fellst umhverfisráðherra án
þess einu sinni að reyna að réttlæta
það með efnahagslegum og þjóð-
hagslegum ávinningi.
Við hljótum því að spyrja: Hvað
er þá til varnar íslenskri náttúru?
Um hvað telur umhverfisráðherra
sér skylt að standa vörð, ef ekki
„náttúruundur á landsmælikvarða
og fágæt á heimsmælikvarða“ að
mati Náttúruverndar ríkisins? Er
þá nokkuð á hálendi Íslands eða lág-
lendi sem umhverfisráðherra vill
fyrir hvern mun varðveita? Hvers
konar umhverfisspjöll eru svo mikil
og alvarleg í augum umhverfisráð-
herra að þeim beri að hafna?
Hvað er til varnar
íslenskri náttúru?
Kristín
Halldórsdóttir
Umhverfi
Umhverfisráðherra
hafnar því, segir Kristín
Halldórsdóttir, að vega
þjóðhagsleg áhrif upp á
móti neikvæðum um-
hverfisáhrifum.
Höfundur er fv. alþingiskona.
NÝSTOFNAÐUR
þjóðgarður yst á Snæ-
fellsnesi er yngsta við-
bótin við íslensku þjóð-
garðana sem eru
undarlega fáir miðað
við stærð landsins og
eðli þess. Tilgangurinn
með stofnun þjóðgarða
er margþættur. Tvö at-
riði mætti nefna: Varð-
veislu náttúru- og
menningarminja og
aukna ferðaþjónustu.
Oftast eru vandasöm-
ustu verkefnin við
stofnun þjóðgarðs fólg-
in í að skilgreina hann
og staðfæra eignarétt
ríkisins á landinu. Á Íslandi er tölu-
vert um eignarlönd á þeim svæðum
sem helst er horft til sem þjóðgarða
og því líklegt að allmargir litlir og
örfáir stórir þjóðgarðar séu eðlilegri
einingar en allmargir stórir þjóðgarð-
ar. Ég held því fram að í stofnun þjóð-
garðs ætti að felast stórt stökk fram á
við í varðveislu, ferðaþjónustu og
fleiri málaflokkum. Hver þjóðgarður
á að tryggja verulega framþróun.
Í þessi ljósi kemur nýi þjóðgarð-
urinn ekki fyrir sjónir sem brýn að-
gerð þótt hann sé auðvitað velkominn
í flokkinn. Ég hefði t.d. talið brýnna
að kanna hvort hálendið og dalirnir
milli Hnappadals og Norðurárdals
væri ekki heppilegur þjóðgarður;
svæði sem er afar merkilegt og lítt
nýtt. Þar er fremur auðvelt að skipu-
leggja sjálfbæra ferðaþjónustu.
En hvað þá með þjóðgarðana sem
fyrir eru? Þingvallaþjóðgarður er of
lítill. Hann þyrfti að teygja að Geit-
landsjökli og Hagavatni. Um leið væri
svæðið opnað til meiri og fjölbreyttari
nota en gerist um litla blettinn við
norðurenda Þingvallavatns sem þorri
fólks heimsækir aðeins í nokkrar
klukkustundir hverju sinni. Þjóðgarð-
urinn í Jökulsárgljúfrum er líka of lít-
ill. Hann ætti að stækka og láta ná
upp með Jökulsá, allt til Kverkfjalla
og Öskju. Þar með væri komin eining
með fjölbreyttu náttúrufari sem gæti
lotið góðu skipulagi landnýtingar.
Skaftafellsgarðinn ætti
síðan að stækka svo
hann næði frá landi
vestan við Síðujökul,
uppi í hálendinu, yfir
háfjall Öræfajökuls og
til Kálfafellsdals. Miða
mætti við ísaskil á endi-
löngum Vatnajökli. Víð-
ast hvar dygði að þræða
nánast jökulröndina í
suðri en sums staðar
þyrfti að taka með sér-
stæðar náttúruminjar
fjær jaðrinum. Fremur
lítill þjóðgarður í Lóns-
öræfum og annar við
Snæfell/Eyjabakka
dygði svo til þess að
ljúka þjóðgarðaskipulagningu á
Vatnajökli og í nágrenni hans. Vatna-
jökull allur og næsta nágrenni er
óþarflega stór eining og sum svæð-
anna þar halda ekki sem þjóðgarður.
Í öðrum landshlutum eru nokkur
svæði sem koma til greina. Nýjustu
hugmyndirnar snúa að þjóðgarði við
Heklu. Þær eru góðar og eiga fyrst og
fremst við land sem afmarkast af
Hekluhraunum en útheimta um leið
að unnið sé gagngert skipulag um að-
gengi og aðstöðu. Til þessa hafa menn
helst lagt slóða út og suður en skipu-
lag aðgengis og þjónustu hefur vant-
að.
Verndarsvæði, nátturuminjar,
menningarminjar og þjóðgarðar eru
allt afar mikilvæg atriði sem varða
framtíð ferðaþjónustu og menntunar.
Það segja stjórnmálamenn að séu lyk-
ilmál.
Staldrað við
þjóðgarða
Ari Trausti
Guðmundsson
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og
m.a. ráðgjafi hjá Línuhönnun hf.
Náttúran
Hver þjóðgarður, segir
Ari Trausti Guðmunds-
son, á að tryggja veru-
lega framþróun.