Morgunblaðið - 10.02.2002, Blaðsíða 24

LISTIR
24 SUNNUDAGUR 10. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
STUNDUM fæ ég al-gjört kast yfir þvíhvað vinkonur mínareru sætar. En ekki
bara þær, heldur líka vinkon-
ur systur minnar, sem og
stelpur sem ég þekki aðeins
lítillega, konurnar sem vinna
í búðunum á Laugaveginum,
gjaldkerarnir í Landsbank-
anum og svo mætti lengi
telja. Þetta gerist yfirleitt
þegar ég kem heim eftir að
hafa verið lengi í útlöndum
og þó að gleðin yfir endur-
fundum við konurnar sem
mér þykir vænst um eigi lík-
lega sinn þátt í þessari til-
finningu er hún mjög raun-
veruleg og sterk. Ég kemst
hreinlega ekki yfir hvað allar
þessar konur eru sætar,
sjarmerandi og geislandi.
Nú er ég nýkomin aftur til
Kaliforníu, þar sem ég á
heima um þessar mundir – í
háskólabænum Berkeley sem
er steinsnar frá San Franc-
isco. Hér er gott að vera, sól-
in skín á sítrónurnar sem
vaxa í garðunum og mann-
lífið gerist varla skringilegra
og skemmtilegra. Yfir afar
fáu að kvarta, en svo að ég
leyfi mér að leggjast í mann-
legheit þá ætla ég að byrja á
því að tína til það sem fer í
taugarnar mér. Ber þar hæst
almennt hirðuleysi banda-
rískra kvenna hvað varðar
útlit sitt. Ég vil taka fram að
ástæða þess að þetta angrar
mig er ekki af yfirborðs-
kenndum toga heldur fem-
inískum, en það viðhorf virð-
ist ennþá ríkjandi hér að
konur geti ekki verið bæði
vel til hafðar og gáfaðar.
Einnig er sú skoðun sprelllif-
andi að konur hafi sig til
fyrst og fremst til að ná sér í
karlmann. Raunin er því sú,
almennt séð, að kona sem vill
láta taka sig alvarlega, og er
búin að ná sér í mann, spáir
lítið í það hverju hún klæðist,
er með úr sér vaxna klipp-
ingu og málar sig ekki.
„Make-up“ er fyrir unglinga
og stórborgarkonur. Konur
mæta í partí í sömu fötunum
og þær mættu í í skólann eða
vinnuna fyrr um daginn, ekki
vegna þess að þær komust
ekki heim til að skipta um
föt, heldur af því að þannig
er það bara. Ég gerði þau
mistök þegar ég var nýkomin
hingað að mæta „allt of fín“ í
partí, það er að segja í fötum
sem þættu í algjöru með-
allagi á djamminu í Reykja-
vík. Svo er ég vön að mála
mig, ekki mikið, en ég sleppi
til dæmis aldrei maskaranum
og er yfirleitt með ljósan
varalit eða gloss. Hef það
samt á tilfinningunni að ég
þyki afar pjöttuð og fín með
mig, sem er náttúrlega óþol-
andi því mér finnst ég lítið
hafa til þess unnið. En þó að
mér finnist ég vera að haga
mér gegn norminu hér á
þessum stað hef ég ákveðið
að breyta mér ekki, þótt ég
verði að viðurkenna að mér
finnst ég stundum ekki alveg
eiga heima hérna þegar ég
fer í pils og set á mig gloss –
finnst ég á vissan hátt á vit-
lausum stað. En ég held
mínu striki og leyfi því ekki
að það fara í taugarnar á mér
þó að einhverjar háskólakon-
ur sem mæta í stutt-
ermabolum girtum ofan í
gallabuxur í partí geri ráð
fyrir því að ég sé léttúðug,
hégómleg og jafnvel heimsk-
ari fyrir vikið. Ég hef nefni-
lega orðið vör við það að í
þessum „gáfubransa“, sem er
innbyggður í stórt háskóla-
samfélag, þykir áhugi á föt-
um og tísku, hári og förðun
ekki par fínn og talið afar
ólíklegt að hann geti sam-
rýmst almennum gáfum og
metnaði á „alvarlegri“ svið-
um lífsins. Mér finnst þessi
hugsunarháttur merkilega til
baka og bera þess merki að
konur hér séu ekki orðnar
fullkomlega öruggar með
samfélagslega stöðu sína.
Þetta viðhorf eru konur á Ís-
landi hins vegar almennt
blessunarlega lausar við,
enda jafnrétti kynjanna svo
miklu lengra á veg komið
þar. Þar er konum á öllum
sviðum þjóðfélagsins velkom-
ið að ganga með gloss án
þess að fá á sig vitleys-
isstimpil.
ekki óvirðing við manninn
þinn?“ spurðu þeir og var
fyllsta alvara. Hún spurði á
móti hvort þeir héldu virki-
lega að konur máluðu sig í
þeim eina tilgangi að ná sér í
mann, en þeir skildu ekki
spurninguna. Ég held að
þessu sé eins farið hér í
Bandaríkjunum. Konur hætta
að hafa sig til um leið og þær
eru búnar að „landa karlin-
um“. Eða kannski hafa þær
sig til þegar aðeins hann sér
til. Svona heimavið. Heima á
Íslandi er það hins vegar al-
kunna að konur mála sig ekki
síst fyrir sjálfar sig og „fyrir“
aðrar konur. Karlar taka
hvort sem er ekkert eftir því
hvað maður hefur haft mikið
fyrir útlitinu hverju sinni.
Þeim finnst við annaðhvort
sætar eða ekki.
Þetta sinnuleysi banda-
rískra kvenna gagnvart útlit-
inu er mér algjör ráðgáta.
Sérstaklega í ljósi þeirra fyr-
irmynda sem birtast í sjón-
varpi, kvikmyndum og tíma-
ritum og ekki síður í ljósi
þeirrar öfgakenndu áherslu
sem þær leggja á almennt lík-
amlegt hreinlæti. Dömubindi
með blómailmi og legganga-
skol virðist til dæmis í mjög
almennri notkun hér, sem og
eitt fyrirbæri sem ég hafði
aldrei séð fyrr en ég kom í
bandarískt apótek en það er
sérstakt gloss sem notað er á
sama svæði og áðurnefnt
skol. Um hversu útbreidd
notkun þess er ætla ég ekkert
að spekúlera, en víst er að
enginn sér það nema þá
„karlinn“ – engin óvirðing
þar. Sjálf get ég ekki annað
en brosað yfir því að vera
ekki ein um að vera með gloss
á vitlausum stað.
Ofangreind lýsing á banda-
rískum konum er náttúrlega í
algjöru ósamræmi við þá
mynd sem gefin er af þeim í
tímaritum á borð við Cos-
mopolitan, Marie Claire,
Glamour o.s.frv. „Kosmókon-
an“ er sjúklega metn-
aðargjörn framakona sem
nýtur velgengni á öllum svið-
um og er, síðast en ekki síst,
alltaf óaðfinnanlega til fara.
En Kosmókonan er að sjálf-
sögðu tálmynd og les-
endahópur Kosmó er að
uppistöðu ungar einhleypar
konur og stórborgarkonur.
Þær mega pæla í svona lög-
uðu, sérstaklega þær ein-
hleypu. Vinkona mín, sem
býr í London og vinnur á
mjög hefðbundnum karla-
vinnustað, sagði mér frá því
að samstarfsmenn hennar
hefðu verið að hneykslast á
því við hana um daginn að
hún skyldi mála sig, hún væri
jú gift. „Finnst þér þetta
Með gloss á
vitlausum stað
Birna Anna
á sunnudegi
bab@mbl.is
Morgunblaðið/Ásdís
Þ
að eru til tvær gerðir af leikrita-
höfundum,“ sagði háðfuglinn
Bernard Shaw eitt sinn. „Þeir
sem geta skrifað leikrit og þeir
sem geta það ekki!“
Þessa tilvitnun rifjaði franska
leikskáldið Eric-Emmanuel
Schmitt upp í fróðlegu spjalli sem ég átti við
hann á dögunum í tengslum við frumsýningu á
leikriti hans, Gestinum, á Litlasviði Borgarleik-
hússins. Þetta spannst af þeirri spurningu
hvort honum þætti erfiðara að skrifa leikrit en
skáldsögur. Hann þvertók fyrir það og sagði að
honum þætti auðveldara að skrifa leikrit en
skáldsögur vegna þess hversu ákveðnar skorð-
ur leikritsformið setti honum. „Við skáld-
sagnaritun er maður svo skelfilega frjáls. Það
er hægt að fara eins langt til allra átta og mað-
ur kærir sig um. Það er ekki víst að nokkur les-
andi vilji fylgja manni þangað. Maður þarf sí-
fellt að vera að hugsa um
hvort stefnt sé í rétta átt.
Þar er höfundurinn líka
alveg einn frá upphafi til
enda. Við leikritun koma
fleiri að verki, þar sem eru
leikarar og aðrir lista-
menn leikhússins. En fyrir mig er formið fyr-
irfram ákveðið, ég sem leikritin mín útfrá heim-
spekilegri hugmynd inn í fyrirfram ákveðna
fléttu. Ég læt hinsvegar hugmyndina alltaf
ráða ferðinni og hendi frá mér góðri fléttu ef
engin nothæf hugmynd kemur til skjalanna.“
Hér er Schmitt í rauninni að lýsatveimur mjög athyglisverðum þátt-um í leikritun sinni. Annars vegar aðhann feti hefðbundnar slóðir í bygg-
ingu verka sinna og notfæri sér form-
hugmyndir spennuleikritsins með fléttu og
óvæntum endi. Á hinn bóginn leggur hann
áherslu á sjálfstæði sitt sem skapandi höfundar
og lætur ekki undan þeirri lævísu kröfu mark-
aðarins að skrifa spennuleikrit í hefðbundnum
stíl sem vafalaust myndu njóta góðrar aðsókn-
ar. Hann krefur semsagt sjálfan sig um frum-
lega hugsun innan þessa forms sem hann hefur
valið að skrifa í.
Ekki var á honum á heyra að þetta ylli hon-
um sérstökum heilabrotum og enn síður var að
sjá að honum fyndist einhver minnkun að því
að notfæra sér hefðbundin form. Öllu heldur að
honum væri viss léttir að því að þurfa ekki að-
skapa hverju leikriti sínu nýtt form eða hugsa
við hverja setningu hvort „stefnt sé í rétta átt“.
Sjálfur lýsti hann þessu þannig að hann skrif-
aði jafnt með ömmu sína sálugu og hámenntaða
vini sína í huga; tveir ólíkir markhópar sem
gætu skemmt sér vel í leikhúsinu saman yfir
spennuleikriti með heimspekilegu innihaldi.
Segja má að Schmitt hafi þarna dottið niður á
nokkuð skothelda formúlu sem fleiri gætu til-
einkað sér með sjálfsögðum fyrirvara um fyrr-
nefnda kenningu Shaws: „Þeir sem geta og þeir
sem geta ekki.“ Þar stendur hnífurinn í kúnni
fyrir marga og Schmitt er auðvitað að lýsa af
sérstöku lítillæti þeim einstaka hæfileika sínum
að geta skrifað góð leikrit.
Leikritið Gesturinn sem leikhópurinn Þí-bilja frumsýndi sl. miðvikudag á Litla-sviði Borgarleikhússins í samvinnu viðLeikfélag Reykjavíkur er gott dæmi
um ofangreinda aðferð Schmitts.
Fléttan er fólgin í því að aðalpersónan,
Freud að nafni, er heima hjá sér ásamt dóttur
sinni Önnu þegar öryggislögreglan ber dyra og
færir Önnu burt til yfirheyrslu. Freud er einn
eftir, áhyggjufullur að vonum, og þá birtist
skyndilega óvæntur gestur sem kveðst vera
Guð almáttugur. Milli þeirra spinnst síðan
djúpviturt samtal um hlutverk Guðs í veröld-
inni og samskipti Guðs og manna en þó ekki
síst um þá grundvallarspurningu hvort Guð sé
yfirleitt til og hvort ástæða sé til að trúa á hann.
Spennuþráður verksins byggist annars vegar á
áhyggjum Freuds yfir afdrifum Önnu dóttur
sinnar og samskiptum hans við öryggislögregl-
una og hins vegar um trúverðugleika Gestsins;
er hann sá sem hann segist vera eða er hann
geðsjúklingur sem sloppið hefur af hæli í ná-
grenninu og er sagður haldinn ólæknandi lyga-
sýki. Þannig spinnur Schmitt þessa þræði en
hann bætir einum þræði við sem skiptir veru-
legu máli fyrir afdrif leikritisins og það er hin
sögulega undirstaða sem það hvílir á; Sigmund
Freud var raunveruleg persóna og sömuleiðis
Anna dóttir hans og þeir atburðir sem verkið
hefst á gerðust í raun og veru í Vínarborg í apr-
íl 1938 og urðu til þess að Sigmund Freud yf-
irgaf Vínarborg með fjölskyldu sinni nokkrum
vikum síðar. Allt annað sem sagt er og gert er í
verkinu er skáldskapur höfundarins. „Þetta er
ekki Sigmund Freud,“ sagði hann við mig.
Þetta er minn Freud.“ Og á því er tals-verður munur. Þarna er raunar full-kominn eðlismunur skáldskaparinsannars vegar og raunveruleikans hins
vegar. Enginn veit nákvæmlega hvað gerðist í
huga Sigmunds Freuds þetta kvöld sem Anna
var handtekin. Eric-Emmanuel Schmitt hefur
sama leyfi og aðrir til að ímynda sér hvaðeina í
því sambandi. Hann dregur raunar annað aug-
að í pung og drepur tittlinga með hinu þegar
hann segist hafa mjög gaman af því að búa til
litlar þrautir fyrir bókmenntafræðinga að ráða
í þegar hann skrifar verk sín. Og svo grefur
hann djúpar gildrur líka sem bókstaflega fyll-
ast af mótmælandi Freud-sinnum sem telja
flest það sem Freud og Gestinum fer á milli
vera í litlu samræmi við það sem Sigmund
Freud hefði sagt. Það er í sjálfu sér ekkert und-
arlegt við þetta en öllu undarlegra er að ekki
skuli fleiri guðfræðingar rísa upp og mótmæla
því sem Guð sjálfur lætur út úr sér í þessu
margslungna og vel skrifaða leikriti.
Morgunblaðið/Þorkell
LEIKSTJÓRINN Þór Tulinius.
AF LISTUM
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið/Ásdís
HÖFUNDURINN Eric-Emmanuel Schmitt.
Þetta hefði Guð aldrei sagt