Morgunblaðið - 10.02.2002, Blaðsíða 35

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. FEBRÚAR 2002 35
MÁLEFNI Ríkisútvarps-Sjón-
varps (RÚV) hafa verið talsvert í
umræðunni að undanförnu og þá
sérstaklega fjárhagsvandinn. Innan
ríkisstjórnarinnar takast menn auk
þess á um rekstrarform stofnunar-
innar. Menntamálaráð-
herra hefur ítrekað lýst
þeirri skoðun sinni að
hann vilji gera RÚV að
hlutafélagi í eigu ríkis-
ins, en framsóknar-
menn telja hins vegar
heppilegra að rekstrar-
forminu verði breytt í
sjálfseignarstofnun.
Á meðan stjórnmála-
menn þrátta um rekstr-
arform RÚV sígur
stöðugt á ógæfuhliðina
í Efstaleitinu. Viðvar-
andi rekstrarhalli hefur
í tæpan áratug sett
mark sitt á starfsemina
með tilheyrandi „að-
halds- og sparnaðarað-
gerðum“ – sem gætu þó allt eins
heitið „aðför að innlendri menning-
arframleiðslu“, þar sem það er ein-
mitt þar sem sparnaðurinn kemur
harðast niður.
Sem dæmi um harkalegan niður-
skurð menningarefnis má nefna að
útvarpsleikhúsið hafði á síðasta ári
helmingi minna fé til ráðstöfunar en
fyrir áratug, framreiknað til núvirð-
is. Hljóðritun tónlistarefnis dregst
sífellt saman og leikið efni í sjón-
varpi er ekki svipur hjá sjón miðað
við það sem áður var – og náði fram-
leiðsla þess eða útsendingar þó aldr-
ei því marki að vera viðunandi.
Þrátt fyrir þetta heldur hallinn þó
áfram að vaxa. Í skýrslu vinnuhóps
menntamálaráðuneytisins um fjár-
hag og rekstur RÚV frá því í nóv-
ember á síðasta ári, er rekstrar-
vandinn tíundaður og lagt til að enn
lengra verði gengið í þá átt að herða
að innlendri framleiðslu. Þannig
segir meðal annars í niðurstöðu
skýrslunnar:
„Stofnunin muni augsýnilega ekki
geta rétt af reksturinn nema með
róttækum hagræðingaraðgerðum,
og breytingum á dagskrárframboði,
svo sem með styttingu á útsending-
artíma, minna hlutfalli innlends efn-
is, meiri endursýningum og veru-
legri fækkun viðmestu
dagskrárgerðarverkefnanna í út-
varpi, svo sem leikrita og tónlistar-
þátta.
Málefni RÚV hafa verið talsvert á
dagskrá innan stjórnar Bandalags
íslenskra listamanna undanfarið,
enda tímabært að varpa fram þeirri
spurningu til stjórnvalda og yfir-
manna RÚV hvort þeir telji stofn-
unina við þessar aðstæður vera að
sinna menningarhlutverki sínu í ís-
lensku samfélagi.
Á undanförnum árum og reyndar
allt frá stofnun ríkisútvarps á Ís-
landi hafa listamenn látið sig það
hlutverk RÚV varða;
að veita landsmönnum
jafnan aðgang að fræð-
andi og gagnrýnni um-
ræðu um þjóðfélags-
mál, vísindi, menningu
og listir og færa þeim
heim í stofu vandaða
dagskrárgerð, þar sem
fjölbreytt íslensk list-
sköpun er í fyrirrúmi.
RÚV er stærsti,
áhrifamesti og út-
breiddasti menningar-
miðill landsins og það
er á ábyrgð þeirra sem
fara með forræði
stofnunarinnar á
hverjum tíma að
tryggja henni sjálf-
stæði og fjármagn til að sinna því
hlutverki sínu.
Hvað rekstrarform varðar eru
sjálfsagt ýmsar leiðir færar, en það
hlýtur þó alltaf að verða að vera
grundvallaratriði að RÚV verði ekki
selt, enda má fullyrða að það sé
ómetanlegt til fjár, þar sem það
varðveitir dýrmæta menningararf-
leifð, og er á sína vísu eins konar
menningarbanki þjóðarinnar.
Á stjórnarfyrirkomulagi stofnun-
arinnar hafa þó alltaf verið nokkuð
augljósir vankantar að mati margra,
sem helgast af þeirri staðreynd að
það er Alþingi sem skipar í útvarps-
ráð. Flokkapólitík og menningar-
starfsemi hefur aldrei þótt góð
blanda og þótt hæfir einstaklingar
hafi verið skipaðir í ráðið í gegnum
tíðina, er fyrirkomulagið til þess fall-
ið að stuðla að því að ráðamenn líti
fremur á sig sem pólitíska varð-
hunda, en ráðgjafa um rekstur
menningarstofnunar.
Á þetta bentu listamenn strax fyr-
ir tæpum fimmtíu árum, en í stefnu-
skrá Bandalags íslenskra lista-
manna frá 25. nóvember 1958 er
þessi athyglisverða klausa:
„Bandalag íslenskra listamanna
vinnur að því að stjórn listrænna
mála í menningarstofnunum ríkisins
verði ekki í höndum stjórnmála-
manna eða manna sem kjörnir eru
vegna stjórnmálaskoðana, heldur
ráði þekking og hæfileikar því hverj-
um þessi störf eru falin. Þannig
vinnur BÍL að því að breytt verði
lögum um kosningu í útvarpsráð,
þannig að í stað þess að kjósa í ráðið
fulltrúa stjórnmálaflokkanna á Al-
þingi, verði menningarstofnunum
(t.d. Bandalagi íslenskra listamanna
og Háskóla Íslands) falið að skipa
fulltrúa í ráðið og er listrænt og
menningarlegt hlutverk ráðsins sem
dagskrárstjórnar þá fyrst og fremst
haft í huga.
Þessu hefur ekki náðst að fylgja
eftir, en væri þó kostur sem vert
væri að hugleiða. Menningarráð eða
eins konar akademía er hugsanlega
vænlegur kostur og gæti þjónað
hlutverki stofnunarinnar betur en
núgildandi skipan. Hvernig valið
yrði í slíka akademíu þyrfti þó vita-
skuld að vera lýðræðislegt og þjóna
almannahagsmunum.
BÍL hefur á síðari árum einkum
skorað á yfirvöld að bæta fjárhag
stofnunarinnar.
Á síðasta aðalfundi sínum sam-
þykktu fundarmenn meðal annars
ályktun þess efnis til stjórnvalda og
fylgdi stjórn BÍL-ályktuninni eftir á
árlegum umræðufundi hennar með
menntamálaráðherra sem fram fór
núna í janúar á þessu ári.
Í áskorun til ráðherra sagði meðal
annars:
„Stjórn BÍL skorar á mennta-
málaráðherra að stuðla að því að
Ríkisútvarpið á Íslandi geti starfað
með þeirri reisn sem hæfir menn-
ingu þjóðarinnar. Það er í þjóðarhag
að stjórnvöld sjái til þess að Rík-
isútvarpið verði áfram það fjöl-
breytta, örvandi og sameinandi afl í
þjóðfélaginu sem það hefur lengst af
verið.
Í svari ráðherra af þessu tilefni
kom fram að hann teldi að fjárskort-
ur ætti ekki að standa starfsemi
RÚV fyrir þrifum og stangast skoð-
un hans að því leyti á við álit vinnu-
hóps ráðuneytisins. Í skýrslu vinnu-
hópsins er fjárskortur sagður
viðvarandi vandamál og tilgreindar
nokkrar ástæður. „Hagræðingarað-
gerðir undanfarinna ára hafi ekki
skilað tilætluðum árangri, kostnaður
við flutning Sjónvarpsins í Efstaleiti
hafi verið mikill, en helsta ástæða er
þó sögð aukinn kostnaður vegna líf-
eyrisgreiðslna til fyrrum starfs-
manna. RÚV er gert að taka á sig
þessar skuldbindingar og standa skil
á þeim til framtíðar árið 1993, með
stjórnvaldsaðgerð. Nokkrum öðrum
stofnunum sem skilgreindar voru
sem B- ríkisstofnanir var á sama
tíma gert að taka á sig sams konar
skuldbindingar. Af stofnunum
menntamálaráðuneytisins voru það
þó aðeins þrjár stofnanir sem lutu
þessari skilgreiningu, en þær voru
auk RÚV Sinfóníuhljómsveit Ís-
lands og Þjóðleikhúsið. Aðrar stofn-
anir menntamálaráðuneytisins voru
A-stofnanir, en lífeyrisskuldbinding-
ar þeirra eru greiddar beint úr rík-
issjóði.
Þess má geta að þessar auknu
álögur voru um það bil að sliga starf-
semi Þjóðleikhússins til skamms
tíma, eða þar til gripið var í taum-
ana, stofnunin endurskilgreind sem
A stofnun og hallarekstri mætt.
Hvort stofnanir ríkisins eru skil-
greindar sem A- eða B-stofnanir,
virðist hafa lítið með rekstur þeirra
að gera. Rekstrarformi Þjóðleik-
hússins var þannig ekki breytt, þótt
létt væri af því lífeyrisgreiðslum
vegna fyrrum starfsmanna.
RÚV hefur ekki notið slíkrar fyr-
irgreiðslu, en kostnaður þess vegna
lífeyrisgreiðslna slagar hátt í 300 m.
kr. á ári og er því í raun svipuð fjár-
hæð og rekstrarhallinn á síðasta ári.
Þessar álögur leggjast auk þess á
RÚV með því næst tvöföldum
þunga, þar sem því er auk eigin
rekstrar, gert að kosta rekstur Sin-
fóníuhljómsveitar Íslands að fjórð-
ungi, – og inni í þeim pakka eru líf-
eyrisskuldbindingar hljómsveitar-
innar, sem eru orðnar afar miklar.
Gera má ráð fyrir að hlutdeild RÚV
vegna þeirra verði um 40 m.kr. á ári
til viðbótar árlegu rekstrarframlagi
til hljómsveitarinnar, sem er 104
m.kr. í fjárlögum þessa árs.
Það má því halda því fram með
nokkrum rétti að orsaka hallarekst-
urs RÚV sé að leita í föðurhúsunum,
þ.e. á Alþingi, þar sem stjórnvalds-
aðgerðir með tilheyrandi kostnaðar-
auka hafa gert stofnuninni æ erf-
iðara að starfa.
Á fundi stjórnar BÍL með
menntaráðherra sagði hann ástæðu
vandræða RÚV einfalda; hann hefði
ekki fengið hljómgrunn innan rík-
isstjórnarinnar til þeirra aðgerða
sem hann teldi nauðsynlegar til að
rétta af rekstur stofnunarinnar.
Breyting á rekstrarformi í hluta-
félag í eigu ríkisins væri að hans
mati grundvallaratrið og m.a. for-
senda þess að RÚV þyrfti ekki að
standa undir lífeyrisskuldbinding-
um.
Hann bætti því svo við að nauð-
synlegt væri að RÚV setti sér
stefnu, þannig væri brýnt að RÚV
skilgreindi starfsemi sína sem
menningarstarf til að ríkisrekstur
væri forsvaranlegur.
Það er listamönnum vissulega
fagnaðarefni að menntamálaráð-
herra skuli telja ástæðu til að undir-
strika menningarhlutverk stofnun-
arinnar, enda er hlutverk og skyldur
RÚV í núgildandi lögum óljósar.
Hitt eru ekki allir jafn sáttir við, en
það er forsendan sem ráðherra setur
fyrir því að hægt verði að taka á
rekstrarvanda RÚV.
Hvernig sem litið er á málið er
slæm fjárhagsstaða sem látin er
bitna á menningarframleiðslu RÚV
áhyggjuefni, enda þýðir það ekki
bara minni framleiðsla í dag, heldur
skerðir slíkur niðurskurður auk þess
þá menningararfleifð sem stofnun-
inni er gert að rækta og varðveita
fyrir komandi kynslóðir.
Stjórn Bandalags íslenskra lista-
manna hyggst standa fyrir málþingi
um menningarhlutverk RÚV á
næstunni, eða hinn 14. apríl nk. í
Ráðhúsi Reykjavíkur, Tjarnarsal, og
vil ég nota tækifærið og hvetja alla
þá sem annt er um almenningsút-
varp á Íslandi til að mæta.
UM MENNINGARHLUTVERK
RÍKISÚTVARPSINS
Tinna
Gunnlaugsdóttir
Tímabært er að varpa
fram þeirri spurningu
til stjórnvalda og yf-
irmanna RÚV, segir
Tinna Gunnlaugsdóttir,
hvort þeir telji stofn-
unina við þessar að-
stæður sinna menning-
arhlutverki sínu.
Höfundur er leikari og forseti BÍL,
Bandalags íslenskra listamanna.