Morgunblaðið - 14.02.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 FIMMTUDAGUR 14. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENSKUR þýðandi, Alda Sig-
mundsdóttir, hefur leitað til lög-
fræðinga vegna samskipta sinna við
Ólaf Jóhann Ólafsson rithöfund, og
útgáfufyrirtæki hans, Eddu – miðlun
og útgáfu. Alda segir höfundarrétt
sinn sem þýðanda leikritsins Snigla-
veislunnar af íslensku yfir á ensku,
hafa verið fótum troðinn. „Í fyrravor
var ég fengin til að þýða íslenska
leikgerð Sniglaveislunnar yfir á
ensku. Það var Pétur Már Ólafsson
hjá Eddu sem hafði samband við
mig. Íslensku leikgerðina af skáld-
sögunni höfðu Ólafur Jóhann og Sig-
urður Hróarsson gert, en þá hafði
skáldsagan einnig verið þýdd yfir á
ensku af James Wesneski. Pétur
Már talaði um að þetta yrði lítið mál,
lítið annað en „cut and paste“ þar
sem ég gæti haft enska þýðingu
skáldsögunnar til hliðsjónar og
„klippt“ setningar úr henni og „límt“
inn í þýðingu mína á leikgerðinni. Ég
sagði honum strax að þetta yrði
meira en „cut and paste“, vegna þess
að maður tekur ekki bara skáldsögu,
færir yfir í handritsform og kallar
það leikrit. Það þarf að endurvinna
textann og gera hann þjálli, þannig
að hann sé eins og raunverulegt
samtal.
Ég fékk þó í hendur enska þýð-
ingu skáldsögunnar auk íslensku
leikgerðarinnar og hófst handa við
að þýða. Ég þurfti að vinna þetta
hratt, og var með verkin í tölvutæku
formi, og notaði það sem hægt var að
nota úr ensku þýðingunni á skáld-
sögunni, en hluta þurfti ég að endur-
skrifa, vegna þess að skáldsagan og
leikgerð hennar eru einfaldlega ekki
eins. Ég skilaði svo verkinu á tilsett-
um tíma.“
Alda segir að forsvarsmenn Eddu
hafi verið ánægðir með þýðingu
hennar á Sniglaveislunni, og nokkr-
um vikum síðar fékk hún annað leik-
rit eftir Ólaf Jóhann frá útgáfufyr-
irtækinu til að þýða.
Vandkvæðum bundið að fá að
lesa handrit verksins
Alda vissi svo ekkert um afdrif
þýðingar sinnar á Sniglaveislunni,
fyrr en hún las frétt í Morgun-
blaðinu í haust þess efnis, að til stæði
að setja verkið upp á sviði í London.
„Mín fyrsta hugsun var auðvitað
spurningin um það hvort þetta væri
mín þýðing á verkinu. Ég hringdi í
Pétur Má hjá Eddu, en það náðist
ekki samband við hann, þannig að ég
lagði inn skilaboð til hans um að
hringja í mig, sem hann gerði ekki.
Ég hafði þá samband við Rithöf-
undasambandið til að kanna hver
mín réttarstaða væri, og var þá bent
á að hafa samband við Ragnar Að-
alsteinsson lögmann, og það gerði
ég. Hann sagði að ég yrði að ganga
úr skugga um það að þetta væri mín
þýðing, þannig að ég fór aftur af stað
að reyna að ná í Pétur Má. Það tókst
um síðir. Ég sagði honum að ég hefði
lesið þessa frétt, og að mér léki for-
vitni á að vita hvort það væri mín
þýðing sem væri verið að nota. Hann
sagði fyrst að þetta væri ekki mín
þýðing og benti á að ég hefði haft
enska þýðingu skáldsögunnar til
hliðsjónar. Ég sagði honum að ég
hlyti samt að eiga eitthvað í þýðing-
unni og bað um leyfi að fá að sjá
handritið. Það kom löng þögn þar til
hann sagði: „Upp á?“ Ég svaraði að
það væri upp á það að fá að sjá hvort
þetta væri mín þýðing. Hann svaraði
því að hann þyrfti þá að hafa sam-
band við Ólaf Jóhann. Pétur Már
sagðist myndu hafa samband við mig
aftur. Það gerði hann ekki. Þegar ég
hringdi aftur eftir nokkra daga,
sagði Pétur Már að hann hefði náð í
Ólaf Jóhann, en að þetta væri ekki
sama verkið lengur, það væri búið að
umturna því öllu. Ég sagði að þá
væri ekkert því til fyrirstöðu að ég
fengi að sjá handritið. Ég ítrekaði að
ég vildi bara ganga úr skugga um
það að þetta væri satt, því Ólafur Jó-
hann hefði orðið uppvís að því áður
að brjóta á réttindum þýðenda, og
því vildi ég fá að staðfesta þetta sjálf.
Hann lofaði að hringja í Ólaf Jóhann,
gerði það og hafði samband við mig
aftur nú um jólin og segir mér að
handritið sé vestanhafs og Ólafur
Jóhann kominn til Íslands, og því sé
það enn vandkvæðum bundið að ég
fái að sjá handritið. Hann sagðist þó
myndu hafa samband við mig aftur á
nýju ári. Ég fékk svo tölvupóst þar
sem sagði að það væri í lagi að ég
fengi að skoða handritið, en að það
mætti ekki fara út úr húsi.“
„Þýðinguna má ekki nota án
míns samþykkis“
Þegar þarna var komið sögu fór
Alda í húsakynni Eddu til að skoða
umrætt handrit að Sniglaveislunni.
Meðferðis hafði hún eigin þýðingu.
Hún bar þýðingarnar saman frá orði
til orðs og merkti við hjá sér þá staði
þar sem breytingar höfðu verið
gerðar. „Allt þetta ferli hefur ein-
kennst af því að Edda hefur reynt að
gera mjög lítið úr mínum þætti þýð-
ingarinnar, þeir hafa sett leikregl-
urnar í þessu máli, og ég hef ekki
getað brugðist við öðru vísi en á
þeirra forsendum, eins og það að ég
skuli ekki hafa getað fengið að lesa
handritið yfir annars staðar en inni á
gafli hjá þeim.“
Niðurstaða Öldu var sú, að um
tveir þriðju hlutar handritsins væru
hennar þýðing óbreytt. Niðurlagi
verksins hafði verið breytt, og eins
hafði nýjum setningum verið skotið
inn í textann á nokkrum stöðum.
„Þar með var það ljóst að sú fullyrð-
ing að þetta væri „ekki sama verkið
lengur“, stóðst ekki. Pétur Már hafði
þó sagt mér áður, að hann hefði
skoðað þetta sjálfur og að honum
sýndist minn hluti þýðingarinnar
vera um fimmtungur. Þar með var
hann þó búinn að viðurkenna að ég
ætti rétt í þýðingunni. Ég talaði aft-
ur við Ragnar Aðalsteinsson sem
sagði mér að það skipti ekki máli
hversu lítill eða stór hlutur minn í
þýðingunni væri; það mætti ekki
nota hann án míns samþykkis. Það
var búið að greiða mér fyrir mína
vinnu, en það hafði aldrei verið sam-
ið um að ég afsalaði mér höfundar-
rétti mínum að þýðingunni. Ragnar
bað mig að senda sér greinargerð
um málið sem ég gerði, en því miður
hafði hann ekki tíma til að sinna mál-
inu strax.
Vildi ljúka málinu fljótt
Þá birtist sú frétt í dagblöðunum,
að hugsanlega hefði Ólafur Jóhann
brotið á höfundarrétti amerísku
skáldkonunnar M.F.K. Fisher með
því að nota texta úr bók hennar án
þess að geta þess. Þar var talað um
tvær setningar, en ég hef kynnt mér
málið og veit að kaflinn sem um ræð-
ir er nokkru stærri; – allt að tvær
blaðsíður. Þegar þetta komst í há-
mæli hafði Pétur Már hjá Eddu loks
samband við mig, og það var í fyrsta
sinn sem frumkvæði að samskiptum
um mitt mál kom þaðan. Pétur Már
spurði mig hvað ég ætlaðist fyrir
með Sniglaveisluna og ég sagði hon-
um að mál mitt væri hjá lögmanni
mínum og að ég biði eftir mati hans.
Ég sagði Pétri Má að lögmaðurinn
teldi að ég ætti þarna rétt. Pétri Má
var þá í mun að hægt væri að ljúka
málinu fljótt og sagði við mig að það
hefði nú verið betra ef ég hefði borið
mitt mál upp fyrr. Ég taldi engan
veginn við mig að sakast um það.
Þeir hefðu átt að tala við mig strax,
en auk þess höfðu þeir sjálfir tafið
það að ég fengi að bera saman hand-
ritin. Það leið ekki langur tími þar til
Eddumenn voru búnir að hafa sam-
band við Ragnar Aðalsteinsson, og
bjóða honum fyrir mína hönd 85.000
króna viðbótargreiðslu, sem mér
fannst ekki óeðlileg, enda hafði ég þá
borið mig upp við Bernard Scudder,
sem þýddi á sínum tíma annað verk
eftir Ólaf Jóhann, en lenti einnig í
því að höfundarréttar hans á þýðing-
unni var ekki getið í enskri útgáfu
verksins. Ragnar Aðalsteinsson ráð-
lagði mér að ganga að þessu sam-
komulagi og ég vildi gjarnan gera
það.
„Vildi njóta tjáningar-
frelsis míns“
Þegar mér barst svo samkomulag-
ið til undirritunar var komið þar inn
ákvæði um trúnað; – að ég yrði að
þegja um málið. Þetta vildi ég ekki
samþykkja og taldi mig mega njóta
tjáningarfrelsis míns eins og hver
önnur manneskja. Þá var mér boðið
nýtt samkomulag, þar sem óskað var
eftir því að ég afsalaði mér öllum
höfundarrétti að þýðingunni í hend-
ur Ólafi Jóhanni Ólafssyni fyrir
85.000 krónur, en þegði auk þess um
málið í sex mánuði. Orðalag sam-
komulagsins var yfirgengilegt og
niðrandi, og lítið gert úr mínu fram-
lagi til verksins. Mér var misboðið.
Tveimur dögum seinna birtist svo
furðuleg frétt á baksíðu DV, þar sem
sagt var að verið væri að æfa leik-
ritið í London, og að ýmsir hefðu
komið að þýðingu þess, meðal ann-
arra James Wesneski, Alda Sig-
mundsdóttir og Victoria Cribb.
James er sá sem þýddi skáldsöguna
yfir á ensku, og Victoria las hans
texta yfir. Mér fannst Ólafur Jóhann
stíga þarna fram eins og hvítþveginn
engill og nefna nafn mitt eins og um
einhverja baktryggingu væri að
ræða, því þetta var þvert á allt það
sem búið var að biðja mig um að af-
sala mér.“
Mál Öldu er nú í biðstöðu meðan
hún íhugar hvernig hún lætur reyna
á rétt sinn. Hún hefur leitað til ann-
ars sérfræðings í höfundarrétti til að
vera viss um stöðu sína. Með afsali
höfundarréttar á þýðingu sinni væri
Alda að gefa eftir þann rétt sinn að
nafns hennar sem þýðanda væri
nokkurs staðar getið; hvorki við út-
gáfu leikritsins né annars staðar.
Alda telur víst að ósk Eddu – miðl-
unar og útgáfu, um að hún skrifi nú
þegar undir samkomulag um afsal
höfundarréttarins tengist því að eft-
ir örfáa daga verður verkið frumsýnt
á sviði í London með þekktum leik-
ara, David Warner, í aðalhlutverki.
Hún telur að með því að bjóða henni
samkomulag sé verið að reyna að
koma í veg fyrir að mál hennar kom-
ist í hámæli á svo viðkvæmum tíma.
Útgefandinn taldi ensku þýð-
inguna verk Ólafs Jóhanns
Alda nefndi Bernard Scudder á
nafn, en hann tók að sér á sínum
tíma að þýða skáldsögu Ólafs Jó-
hanns, Fyrirgefningu syndanna.
Þegar bókin kom út í Bandaríkjun-
um undraðist Bernard að nafn sitt
væri hvergi nefnt í umfjöllun fjöl-
miðla um verkið. Þegar að var gáð
var hans hvergi getið sem þýðanda
bókarinnar, þannig að enskumæl-
andi lesandi gat ályktað að verkið
hefði annað hvort verið samið af
Ólafi Jóhanni á ensku, eða þýtt af
honum sjálfum. Þegar Bernard hafði
samband við útgefanda ensku þýð-
ingarinnar, Random House, töldu
menn þar á bæ að Ólafur Jóhann
hefði samið verkið á ensku. Bernard
Scudder segir að mál sitt hafi þó ver-
ið auðsótt, og að full sátt hafi náðst
um rétt hans, en í samkomulagi hans
hefði falist að í næstu útgáfu bók-
arinnar á ensku, yrði hans getið sem
þýðanda hennar.
Bernard Scudder segist ekkert
eiga við Eddu að sakast, en segir
þetta þó tilefni til að árétta almennt
rétt þýðenda skáldverka, sem víða
sé enn fótum troðinn. Á síðustu ár-
um hafi margt þó breyst til batn-
aðar, og farið sé að veita sérstakar
viðurkenningar og verðlaun fyrir
þýðingar á skáldverkum.
Höfundi þýðingar ber réttur
til greiðslu og nafngreiningar
Í september á síðasta ári birtist
frétt í Morgunblaðinu þess efnis að
ensk þýðing bókar Ólafs Jóhanns,
Slóðar fiðrildanna, hafi verið til-
nefnd til alþjóðlegu IMPAC verð-
launanna í Dyflinni. Nafn þýðanda
bókarinnar kom hvergi fram og þýð-
ingin því eignuð Ólafi Jóhanni. Þau
Alda og Bernard staðfesta að í því
tilviki hafi þýðandi verksins afsalað
sér höfundarrétti og því sé verkið al-
farið eignað Ólafi Jóhanni. Slíkt get-
ur þó gerst með fullum og frjálsum
vilja þýðenda eins og fram kemur
hjá Hróbjarti Jónatanssyni hæsta-
réttarlögmanni, sem er sérfræðing-
ur um hugverkarétt.
„Þýðing á bókmenntaverki af einu
tungumáli yfir á annað telst vera af-
leitt verk og í samræmi við megin-
regluna heldur höfundur frumverks-
ins sínum höfundarréttindum en
þýðandinn hinsvegar þeim rétti sem
tengist sérstaklega þýðingunni sem
slíkri. Hér er einkum um að ræða
þóknun fyrir notkun á þýðingunni og
svo réttinn til þess að leggja nafn sitt
við þýðingu verksins. En hér er hins-
vegar, að mínu mati, um að ræða
„þunnan“ rétt að því leyti að frum-
höfundur getur, ef hann kýs svo,
fengið annan til að þýða verkið aftur
og er þá ekki bundinn við að nota
eldri þýðinguna. Að auki er stundum
erfitt að þýða hlutina nema á einn
veg og þá gefur augaleið að allir þýð-
endur hljóta að þýða með sama hætti
og enginn getur gert tilkall til slíkr-
ar þýðingar. Annað kann að gilda um
þýðingu sem ber með sér „bók-
menntalegan blæ“ ef svo má segja.
Þýðandi getur því ekki, að mínu viti,
krafist þess að hans þýðingu skuli
nota en sé hún hinsvegar notuð ber
honum réttur til greiðslna og nafn-
greiningar.“
Afsal höfundarréttar ekki
óþekkt í Bandaríkjunum
Um það hvort samningar um afsal
réttinda tíðkist í bókmenntaheimin-
um, segir Hróbjartur að samninga-
frelsið gildi á þessu sviði og allur
gangur sé á því hvernig menn ráð-
stafi réttindum að þessu leyti sín í
milli. Hafa megi í huga að í Banda-
ríkjunum, þar sem útgáfa á verkum
Ólafs eigi sér meðal annars stað,
tíðkist að aðstoðarfólk við ritverk af-
sali sér réttindum af markaðsástæð-
um. Þar sé höfundarréttur keyptur
og seldur eins og hver önnur vara og
algengt sé að svokallaðir „ghost wri-
ters“ eða hulduhöfundar séu fengnir
til að skrifa bækur, gjarnan fyrir
frægt fólk, en komi aldrei fram sem
slíkir, heldur eftirláti kaupandanum
höfundarheiðurinn og tekjur af sölu
bókanna, sem ráðist hvort eð er oft
af frægð viðkomandi „höfunda“
fremur en innihaldi bókanna. Í ljósi
markaðssetningar og sölu með bæk-
ur sé afsal réttinda af því tagi sem
farið hafi verið fram á við Öldu ekki
óeðlilegt. Samkomulag beggja aðila
um slíkt verði þó að liggja fyrir.
Segir höfundarrétt
sinn fótum troðinn
Morgunblaðið/Einar Falur
Ólafur Jóhann Ólafsson
Morgunblaðið/Golli
Alda Sigmundsdóttir
Þýðandi um enska leikgerð Sniglaveislunnar eftir Ólaf Jóhann Ólafsson