Morgunblaðið - 17.03.2002, Qupperneq 26

26 SUNNUDAGUR 17. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÁEINU uppáhalds-kaffihúsinu mínuhér í Berkeley hefureinn fastagestanna
vakið sérstaka athygli mína.
Þetta er lágvaxinn maður um
fertugt sem er bókstaflega
alltaf þar, alltaf einn og situr
við vegg nálægt innstungu,
niðursokkinn í fartölvuna
sína. Fólk með fartölvur er
reyndar ekki óalgeng sjón á
kaffihúsum hér, hvað þá fólk
með bækur, en ég hef komist
að því að í svona hrikalegum
háskólabæ eins og Berkeley,
þar sem einn þriðji íbúanna er
háskólanemar og hinir eru
hér til að þjónusta þá á einn
hátt eða annan, þá eru kaffi-
hús meira eins og lærdóms-
og vinnustöðvar en skemmti-
og félagsmiðstöðvar.
Þetta fór nokkuð í taug-
arnar á mér fyrst og mér
fannst frekar leiðinlegt að
ganga inn á kaffihús þar sem
ríkir grafarþögn og finnast ég
þurfa að hvísla og passa mig á
því að fara ekki að hlæja. Er
öðru vön heima á Íslandi þar
sem maður tengir kaffi-
húsaferðir ósjálfrátt við hlát-
ur. En hvað um það. Er farin
að venjast þessu og tek gjarn-
an sjálf með mér bók á kaffi-
hús og finnst það bara fínt.
Finnst samt alltaf jafn hress-
andi að heyra almennilegan
hlátur á næsta borði og sjá
brosandi fólk, en ekki bara
þetta venjulega þjáða fólk
sem keppist um að láta hina
akademísku angist sjást sem
mest utan á sér.
En svo vikið sé aftur að
kaffihúsamanninum sem er
alltaf einn með fartölvunni
sinni, þá var ég með ýmsar
tilgátur um hvað hann væri að
gera. Ég vil ítreka það að
hann er alltaf þar, allan dag-
inn, alla daga. Það fyrsta sem
mér datt í hug var að hann
væri rithöfundur eða ein-
hverskonar „frílans“ skrifari,
þætti skemmtilegra að vinna
utan heimilis síns, en hefði
ekki efni á skrifstofu. Svo datt
mér líka í hug að hann væri
fræðimaður, vildi vinna innan
um annað fólk, en hefði of-
næmi fyrir bókasöfnum.
Hann gæti líka verið skrif-
stofumaður sem er með öll
gögn sem hann þarf inni í
tölvunni og fílar frjálslegra
umhverfi en skrifstofubásinn
sinn.
Um daginn sat ég svo nær
honum en venjulega og stóðst
ekki mátið að líta aðeins yfir
öxlina á honum. Ég var ekk-
ert að njósna eða reyna að
lesa á skjáinn, bara rétt að-
eins að kíkja. Þá komst ég að
því að ég hafði haft kolrangt
fyrir mér, en ástæða þaulsetu
hans og einbeitingar var allt
önnur og ólíklegri en ég hafði
haldið. Hann var á spjallrás,
að spjalla við fólk tölvuleiðis,
og hafandi fylgt forvitn-
islegum athugunum mínum á
honum eftir, get ég staðfest
að hann er alltaf á spjall-
rásum. Þetta er það sem hann
gerir allan daginn, alla daga,
á kaffihúsinu. Spjallar við fólk
sem er ekki þar, en spjallar
ekki við neinn sem er þar,
(nema ef til vill náungann sem
situr hinum megin í salnum
og er líka niðursokkinn í far-
tölvuna sína...).
Þegar ég var lítil heyrði ég
einhvern einhverntímann
segja digurbarkalega; „Firr-
ing nútímamannsins er...“. Ég
man hvað mér fannst fyndið
að tala svona. Hvað var eig-
inlega firring? Og hver var
þessi nútímamaður? Ég held
að hér hafi ég fengið eins gott
svar við þessari spurningu og
hægt er. Upphaflega hug-
myndin með kaffihúsi er lík-
lega sú að það sé samkomu-
staður. Hús opið öllum, svo að
hver og einn þurfi ekki að
drekka kaffið sitt í sínu horni.
Staður fyrir fólk sem tekur
sér hlé frá amstri dagsins,
fær sér kaffi, deilir stundinni
með öðrum og talar um eitt-
hvað annað en sjálft amstrið.
En samskiptareglur borg-
arsamfélagsins leyfa ekki til-
efnislaust spjall við ókunn-
uga. Ef einhver gengur upp
að manni á kaffihúsi og byrjar
að spjalla er hann oftast af-
greiddur sem skrýtinn.
Fartölvu-fastagesturinn
kýs augljóslega að vera innan
um fólk, þess vegna situr
hann allan daginn á kaffihúsi.
En ef hann legði það í vana
sinn að ganga á milli borða og
gefa sig á tal við aðra gesti,
þætti hann furðufugl og
myndi sennilega líða illa yfir
þeim höfnunarviðbrögðum
sem hann oftar en ekki fengi,
(ekki síst vegna þess að kaffi-
húsin hér eru eins og áður
sagði komin óvenju langt frá
því að vera samkomustaðir).
Á spjallrásunum er hann hins
vegar á meðal fólks sem er í
sömu stöðu og hann, fólks
sem er þangað komið gagn-
gert til að spjalla. Allir taka
vel í að hefja samræður, svo
er náttúrlega spurning hvert
þær leiða eins og gengur, en
það er engin hætta á höfnun á
þeim forsendum að það sé
skrýtið að hann gefi sig á tal
við fólk.
Spjallrásirnar eru þannig á
vissan hátt orðnar eins og
kaffihúsin ættu kannski að
vera. Staður þangað sem fólk
fer til að vera með öðru fólki
og tala við annað fólk. Þannig
eru þær eins konar eftirlík-
ingar af kaffihúsi, nema hvað
að eftirlíkingin er á vissan
hátt orðin „betri“ en fyr-
irmyndin, að minnsta kosti
hvað samkomu- og sam-
skiptahliðina varðar. Því
mætti í raun segja að fasta-
gesturinn sé ,,á kaffihúsi“ á
kaffihúsi, en eitthvað finnst
mér firrt við það að hann fái
ekki tækifæri til að vera á
kaffihúsi án þess að vera „á
kaffihúsi“.
Birna Anna
á sunnudegi
Á kaffihúsi
á kaffihúsi
Morgunblaðið/Ásdís
Þ
AÐ er ekki langt síðan íslensk
þjóð fór að líta á það sem sjálf-
sagðan hversdagshlut að sækja
menningarviðburði. Í byrjun
síðustu aldar var fátt um fína
drætti í íslensku listalífi og
myndlistarsýningar, leiksýn-
ingar og tónleikar jafnan stórmerkir við-
burðir. Um miðja öldina, eftir stríð, hófst mik-
ið gróskutímabil, þar sem var eins og íslenska
þjóðin væri að keppast við að vinna upp það
forskot sem aðrar evrópskar þjóðir höfðu náð
með aldalöngum og rótgrónum hefðum í list-
um og menningu. Undir lok tuttugustu aldar
má segja að umfang menningarinnar í dag-
legu lífi fólks, einkum á höfuðborgarsvæðinu
hafi náð því sem gerist á sambærilegum svæð-
um erlendis og jafnvel heyrðust þær raddir að
viðburðir í listum og menningu í Reykjavík
stæðust hvaða stórborg
sem er snúning hvað
varðar framboð á hvers
konar listviðburðum.
Varla er þó hægt að
reikna með að gæði og
fjölbreytileiki þess sem
hér hefur verið gert
standist samanburð við það sem háborgir
menningarinnar hafa upp á að bjóða í þeim
efnum. Enn var keppst við, og á menning-
arborgarári, árið 2000 má segja að ákveðnu
hámarki hafi verið náð, þar sem fjöldi skipu-
lagðra listviðburða var meiri hér en áður hafði
þekkst. Það var að sjálfsögðu við því búist að
eftir þá miklu menningarveislu drægi aftur úr
framboði listviðburða, – að árið væri toppur og
svo myndi aftur halla undan fæti. Líklegt er
hins vegar að ekki hafi dregið jafn mikið úr
uppákomum í listum og menningu og búist var
við. Almenn tilfinning þeirra sem fylgjast með
á þeim vettvangi er sú að þó dregið hafi úr, þá
séu menningarviðburðir í Reykjavík í dag
mun fleiri en þeir voru fyrir menningarborg-
arár. Þannig virðist menningarborgarárið
hafa virkað mjög jákvætt og hvetjandi á list-
iðkun og listsköpun og stuðlað beint og óbeint
að fjölgun listviðburða almennt. Margoft hef-
ur verið rætt um góða aðsókn á tónleika og í
leikhús, og gera má ráð fyrir að þeim hóp sem
sækir listviðburði hafi vaxið fiskur um hrygg
jafnt og þétt. Menningarnætur Reykjavík-
urborgar í ágúst ár hvert hafa líklega einnig
haft áhrif á það að áhugi almennings á list-
viðburðum hefur vaxið.
En í dag er svo komið að framboð á list-
viðburðum jaðrar við að vera meira en svokall-
aður markaður ræður við. Sérstaklega á þetta
við um tónleikahald. Á undanförnum mán-
uðum hefur það orðið æ algengara að tvennir
og allt upp í fimm tónleikar séu haldnir á sama
tíma í höfuðborginni. Það gerist þá jafnframt
að í framboði eru tvennir eða fleiri tónleikar á
sama tíma af svipuðu tagi og með svipaða efn-
isskrá, sem ætla má að höfði til sama hóps list-
unnenda. Þar með hefur skapast sú staða sem
hlýtur að teljast ný í íslensku samfélagi að
tónlistarmenn eru farnir að keppa um áheyr-
endur. Þetta á ekki bara við í tónlistinni. Um
þessa helgi eru haldin tvö ritþing á höfuðborg-
arsvæðinu; þekktir og vinsælir rihöfundar
þingefni í hvoru tveggja tilfelli og vísast að
sami hópur fólks hefði haft áhuga á báðum
þingum. Staðan er sem sagt orðin sú, að fólk
þarf að velja milli tveggja eða fleiri viðburða
af sama toga, og listamenn að keppa um hylli
almennings. Þetta ástand er nýtt og markar
tímamót og hlýtur að vekja upp ýmsar spurn-
ingar um hvernig staðið er að skipulagi slíkra
mála.
Mikil framför hefur orðið í íslenskumenningarlífi með tilkomu menn-ingarmiðstöðva, tónlistarhúsa,hljómsveita, hópa og klúbba sem
skipuleggja listviðburði á faglegum grunni.
Áður fyrr var það framkvæmdagleði einstakra
listamanna sem mestu réð um það hvernig
tónleikahaldi var háttað. Skipulagðar tón-
leikaraðir hafa breytt miklu um fagmennsku á
þessu sviði, þar sem hæfir einstaklingar eru
fengnir til að taka að sér skipulagningu og list-
ræna stjórn. Enn er þó talsvert um það að ein-
staklingar skipuleggi sitt tónleikahald sjálfir,
og sjálfsagt mun svo verða lengi enn. Senni-
lega á Sinfóníuhljómsveit Íslands lengsta hefð
hvað fastskipulagt tónleikahald varðar, og fáir
eru þeir enn sem komið er sem leggja í það að
halda tónleika á fimmtudagskvöldum þegar
Sinfóníuhljómsveitin heldur sína tónleika.
Kammermúsíkklúbburinn á líka langa hefð
með tónleika á sunnudagskvöldum. En með
nýtilkomnum tónlistarhúsum, tónlist-
arhátíðum og skemmri tónleikaröðum hefur
flóran orðið svo gróskumikil að erfitt er fyrir
þá sem skipuleggja sína tónleika upp á eigin
spýtur að finna sér tíma til tónleikahalds án
þess að rekast á þá sem stærri og fyrirferð-
armeiri eru á þeim vettvangi. Jafnvel er svo
komið að þeir sem standa fyrir föstu tónleika-
haldi eiga fullt í fangi með að sigla hver
framhjá öðrum í vali á tónleikatímum.
Er þetta til góðs eða ills?
Það er vissulega gott að lista- og menning-
arlíf skuli hafa náð því stigi að almenningur
eigi ýmissa kosta völ þegar njóta skal lista. Sú
staða er raunveruleg, að ef fólk langar á tón-
leika á sunnudagssíðdegi, þá getur það valið
milli söngvara, valið milli kóra og valið milli
kammerhópa, allt eftir áhuga og lyst hvers og
eins. En tæpast er hægt að búast við að að-
sókn á listviðburði verði jafn góð og mikil þeg-
ar þeim fjölgar jafn mikið og raunin er. Það
segir sig sjálft að í litlu samfélagi mun reyna á
áheyrendur. Þeim virðist ekki fjölga jafn
hratt; – framboðið er að verða meira en eft-
irspurnin. Tónleikagestir eiga völina, og þeir
munu velja. Á endanum má því búast við að
það séu tónlistarmennirnir sem sitji uppi með
kvölina; dræmari aðsókn, færri krónur í kass-
ann og minni athygli.
Það tekur langan tíma að byggja upptraustan og tryggan áheyrendahóp.Það hefur Kammermúsíkklúbburinnreynt. Þar hefur ekki alltaf blásið byr-
lega, en á síðustu árum hefur þó ræst mjög vel
úr og aðsókn á tónleika klúbbsins í dag er
jafnan mjög góð. En klúbburinn hefur líka
starfað samfleytt í 45 ár. Þessi merkisberi
kammertónlistarinnar í Reykjavík hefur á
þeim tíma áunnið sér virðingu og sess sem
einn af föstu póstunum í menningarlífinu. Ef
framboð á tónleikum verður meira en eft-
irspurn, má gera ráð fyrir því að hegð-
unarmynstur tónleikagesta fari að breytast.
Erfiðara verður fyrir skipuleggjendur tón-
leika að halda í sitt fólk þegar það hefur úr
mörgu að velja og gera má ráð fyrir því að
þess vegna verði róðurinn þyngri fyrir marga
þeirra. Þá þurfa þeir að velta því vandlega fyr-
ir sér hvernig þeir geta skapað sér sérstöðu og
hvernig þeir geta forðast að róa á sömu mið og
hinir.
Einn möguleiki er sá að þeir sem að tón-leikahaldi standa taki sig saman umgrundvallarþætti skipulagsins vilji þeirekki missa spón úr aski sínum. Og það
vill varla nokkur þeirra. Tímasetningar tón-
leika eru með íhaldssamasta móti, – allir vilja
vera á kjörtíma á kvöldin í miðri viku og síð-
degis um helgar þegar talið er að almenningur
vilji helst njóta lista. Hádegistónleikar hafa
verið þörf tilbreyting, en hvers vegna hefur
engum dottið í hug að efna til hádegistónleika
eða jafnvel morguntónleika til dæmis á sunnu-
dögum? Og hvers vegna eru tónleikar aldrei
haldnir kl. 13.00 og 14.00 um helgar? Og hvað
væri indælla undir laugardagsnóttina en
Brahms, Barber eða Berio?
Ýmsir möguleikar eru fyrir hendi til að
jafna þann háþrýsting sem virðist vera að
skapast með offramboði á tónleikum. Það
reynir enn meir en áður á sköpunar- og skipu-
lagshæfileika þeirra sem að tónleikahaldi
standa og þar verða engin grið gefin hvað fag-
mennsku á því sviði varðar. Íslenskir listunn-
endur hafa fyrir löngu náð þeim þroska að
gera kröfur. Þetta ástand er gott, en hættan á
því að listalífið taki kollsteypu framyfir sig í
gróskunni er fyrir hendi. Fróðlegt verður að
fylgjast með því hvernig úr þessum málum
spinnst á næstu misserum og árum og hvort
hægt verður að leysa úr þeim snurðum sem
vilja hlaupa á þráðinn áður en hann slitnar.
Framboð og eftirspurn
Nýtt tónlistarhús mun vafalítið efla tónleikahald í Reykjavík.AF LISTUM
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is